EI HMING SAK DÂN HI !

~ H.Zaneisang

Ei ṭawng hmang le ziek dânah, ‘Ei’ ti ṭawngbau tu khawma a hmang a ni chun, chu ‘ei’ ti thumal hmangtu chun, ama le an biekpui or tuhai am a nih, huom chin chu a nei ngei ding a nih. Chuong angin, hi thuziek ziektu’n, ‘ei’ ka hei ti hin a huop chin chu, ‘Keima mimal, ka sûnghai le ka ‘Iemie chanpuihai’ or ka chipui ‘Hmar-hai’ a huom vawng a nih, ti lo hre hmasâng ei ta. Ei thupuiin a tinzâwn tak chu, ‘Hmar ṭawng hmanghai hming sak dân’ chungchâng a ni chu, hohlimnaa hmang ei tum tak chu. Kei hi thuziek ziektu hin, hming sak thuah  mimal zalênna sawisêl zâwnga ka kawlawm ka lo inlet a ni khawm a, a ngaidân tâwk lo thiem ei ta. A san chu, ei hming sak dân chungchânga negative comment ka pêkna kawngah, kei le ka sûnghai kan him bîk tlat naw leiin, mihai sawisêl el ni lovin, mani le mani insawisêl ka ni bawk leiin, inphalam rak dâ’l ka tih.

Upa ṭawng takin, kei, hi thuziek ziektû’n ka hriet phâk chin, tuhma kum 60 vêl liemtah lai khan chu, nuhaiin nau an nei a, naute an hung pieng khan, ei pi le puhai khan ‘nau hming an sak hlak kha a nih a. Chunga Pathien ei inpâkna hla a khawm, ‘A chun sakhming an lam pha chun um ka tih ..,’ ti khawma ei sak hlak khatie maw. Tulai ṭhang tharhai ruok chun, hming sak lovin a phuokin ei phuok ta lem niâwm a nih. Kei ve bawk khawm hin, ‘trinity’ nêka tam ka tuhai hming ka lo sak ve tah. Hming ruok chu ka la phuok ve nawh. Ṭawng hmang thua chau ni lovin, kawng iengkimah, ṭhang tharhai hin ṭhang hluihai an mi keiphît mêk pei chu a ni tah âwm ie ! Ṭhang thar khawvêl a ni tah bawk lei khawm nîng a tih ie. Ti dai inla, Bible-ah nautê inpiengtir lova naupang an/ei inpiengtir dai khawm hi a fûk chie nawh, i ti ve deu naw maw ? (Isai 9:6 thu en hman rawh)

Naute pieng OR naupang pieng, an naw leh naute hming sak or phuok chungchâng thu chu ṭum danga hril dingin zâmsan ei ta. Tuhma kum 50/60 vêl liem tah lai a, ‘tumana i hming?” tia indawnna ei siem hlak kha, tulai ṭhang tharhai ruok chun, ‘iemana i hming ? ei ti tah lem a. Tuhmâ deu khan chu, ei la hriet chieng lo mi tukhawm, an hming ei indawn a, an mi hril, an’naw leh chanchinbua hming ei hmu hrim hrimhai kha, an hminga inthawk khan ‘Ama hi chu Sinlung suok Hmar nau a ni ngei hi’ tia hriet nal nal thei dingin hming ei sak hlak kha a nih a. Tulai thangtharhai, za ah 70 nêka tam dinghai hi chu, an hminga inthawk ringawt chun ieng mi le ieng chi (hnam) am an nih ti hriet an intak ta hle !

Hnam danghaiin ei hming an lam thiem nawh ti lei am? mani hnam hmusita sâphai ei ngaisâng luot lei, kei chun ka hriet nawh, sâp hming nei ei tum ta deu vawng khawm nisien a hawi bâk el ? Ei sâp nêl nuol deu vawng tah niâwm a nih. Hi lungril le ngaituonaa inthawk char hin, ei tawng khawm hnam dangin an tiemin an ziek thiem nawh ti suonlamin, ei hawrawp (alphabet) chenin ei chingpher nuoi pei chu an tah hi ! Mimal zalênna hmang suol society chu ei va ni ngei ! Ei hming sak dân le thu ei ziek chânga mani hawrawp ngei inzâna nei ṭhak lova ei nuom a ninga ei chingpher dâna inthawk hin, hnam inthuruol lo ei ni zie khawm a târlang chieng hle ni’n ka hriet hlak.

Tuhmâ kum 50 nêka tam hman liemtah lai khan chu, magazine le newspaper-a hming chuong hrim hrim kha, an hminga inthawk, hi pa/ hi nu hi chu Sinlung suok Hmar mi a ni hih, ei ti nal nal thei hlak kha a nih a. Tu huna ruok chu, nitin chanchinbua sin hmu tharhai hming ni sien, Pâwl 10 or Pâwl 12 results newspaper-a hung suokhai khawm, hi minu hi mipa hming hi chu a sâp nêl nuol êm el, Hmar mi ni ngei a tih, ti bâk chu; ei unau zohnathlâk hnam (chi) danghai angin, an hminga inthawk ringawt chun mani chi le kuonghai ei hriet (identify) thei ta nawh. 

Sâp hming le Bible-a ringtu hming inziekhai hming put ei uor deu deu a, a ṭhen lem chun inthlahrungna nei map lovin mi hnam hming, entirna dingin Kenedy ti dâm chenin ei lo put mêk pei ta bawk! Chu chau chu an le, thenkhat lem chu, ‘vawisûn vâna inthawka hung tum thla hlawl chau i ni ?’ ti ding khawpin Pathien hming, a hnam thlang Israel-hai lem chun a sâm khawm an sâm ngam lo Jehova ti hming put hiel khawm ei um tah niâwm a nih. Zani lai khan kan in kâwlah Jehova le David an in suol a, Jehova lem kha a tlâwm zawr hnêp el a; a va zie naw thei ngei! Thuthlung hlui huna khan chu, David, khawvêl lal ropui le hmingthang tak khan Jehova kha chu a ngam naw naran el khawm ni lovin, Jehova tirtâwn (zawlnei) tawngbau hni khat takngiel khawm tuor lovin mitthli leh an sawp zâk el chu a ni si kha tie ! Tulai khawvel le a sunga chêng mihriemhai nun hi a letlingin a linglet zo tah khawm a ni âwm ie, Jehova meu khawma David takngiel khawm zuk ngam ta thlâwt lo pu chuh !

Chu chau chu a ni le ! Kum hni lai liemtah khan zân khat chu ka vawikhat ṭhanghar inzuna ka fe chu, kan tuol lai inhnek ri deu chawr chawr le, chu ruola, ‘In thaw ta naw ro ..’ tia invau ri ka hriet le inruolin ka tlânsuok a. Gate hawnga ka hei suok chu, lamlien lai pakhat chu a lo inlet dêr el a. An rûm deu ngal ngal a. Tu am a nih a, ti ka hang indawn chun, William-a naupa Jehovah a ni thu an mi hril a. Tu’m a vawtu ti ka hang indawn leh, Francis naupa Immanuel vuok a ni thu an mi hril a. Jehova saw keitho unla, inrêngin  in in sengah inlawi ro, ka ti chun an inṭhedar sang  sang a. Kei khawm chu kan inah lûtin, thil umzie ka ruolnû’n a mi hang indawn chun, ieng danga dawn lo chun, ‘Iengkim thaw thei Jehova meu khawma a naupa Immanuel khawm zuk ngam ta lo el pu chuh !’ ka hang ti chu, ka ruolnu chu a bangbo kher el !   

         

Awle, ei society hi ei chêngna hmun peiah, ‘Ṭawng, Culture le Identity hran nei kan nih’ tiin politics khawm ei phâk tawk ang peiin ei buoipui a. An dik hrim a, ṭawng hran nei, culture hran nei le hming sak dân khawm (mumal tak hang ting ei tih) nei ei lo ni tah hlak a. Tuhma deu khan chu nitin chanchinbua hming chuonghai chu ieng chi le ieng hnam am an nih a, ti ei inhriet thei vawng hlak kha a nih a. Entirna dingin Mutum Thoiba Singh hming puttu chu Meitei a nih ti ei hriet thei nghâl angin, Zohnathlâk seng seng lai khawm Thangliana chu Lusei (Duhlian) tawng hmang society bîka um a nih ti ei hriet thei nghâl a. Thanglian ti ringawta inziek chu Paite or Zohnathlâk G goup laia mi  a nih ti ei hriet thei nghâl bawk a. Amiruokchu, hming chu Thanglien ti hming puttu ruok chu Hmar a nih ti ei hriet thei nghâl bawk hlak. Mani chibing hming sak dân bîk hi ei unau hnam danghai chun indik le ringum takin an la kengkaw zing. Hmar hmingah vowel a, e, i, o, u,-hai hi pahnih, pathum inkawp a tam êm êm lai ei unau Zohnathlâk hnam danghai lai ruok chu a um ve naw thung. Hmar hming indik takah  ‘niang’ ‘thian’ ‘ching’ etc ti thumalhai hi a um ve ngai naw hlak kha a nih a; tu ruok hin chu ei hminga inthawk ngawt chun Zohnathlâk chi hran hranhai laia ieng hnam (chi) tak am ei nih a, an naw leh Sâp am ei lo ni rau tah ti hriet thei lo ei tam tah khawp el.

         

Chuong thilhai chu iem ei hril nasan? Nang tiemtu chun, ‘mimal hming ziek thua chu a hming saktu or hming neitu mimal zalênna a ni’n nâwm’ i ti ni mei a tih. Mimal zalênna a nih ti chu kei khawma ka hriet te meu el. Amiruokchu, mani identity inhmang ṭhak khawpa ei pi le puhaiin hming an lo sak dân culture khawm inzâ ta lova ei rîla râ ei nauhai hming ei nuom nuom ei insaktir el ta hi chu, ei mizie nghet naw zie le, mani inringzo tâwkna ei tlâksam leia hnam boralna ding tluonglam hraw mêk zing ei nih ti puonglangna tha tak a nih.  Hming chau an le, mi tam tak lem chun ei chibing (sub-tribe) chenin ei thlâk ngam a ni hi! Mimal hming chu mimal zalênna a ni lai zingin ……….. Hril sei dâl ei tih ie, thimthama mi kuk thlu nuom hiel khawm lo umpal thei a ni leiin. I mimal hming chu a ni ni lo ni sien, hnam (chibing) hming ruok chu nang le kei a lo ziek danglam el chi a ni ve nawh. Hmar hnam sûnga hin |hiek an um ngei tia chun ka chieng a,|hiak ti hnam (chi) an um ruok chu ka hriet nawh. Chuong angin, |hiek hnam kaupêngah Ralsun an um a, Ralchhun ti ruok chu an um ka hriet nawh. Ka chêngna ina inthawk hla rak lovah Muolvaiphei khuo a um ti ka hriet a; Mualvaiphei ti khaw hming put a um thu ruok chu ka hriet nawh.

         

Ei unau Zohnathlâk hnam danghai leh ei innei pawl mêk a. Ei nau, ei tûhai chu, an pi le puhai (maternal grandfather/ mother)-in an nuom dân dâna an sak ei phal lai, eini ruok chun ei naunu (chi/hnam dang nei) nauhai hming ruok chu ei sak ve thei naw thung. Hi hi thil hotê, ûksak tlâk lo thil ah i ngai el thei. I ring ang rawka thil ho an nawh. Lungâwi taka hnam boralna tluonglam hraw mêk ei nih ti ei in hrietsuok vat naw a ni lem chun ngaituo um tak nîng ei tih. ‘Pathienin hnamin a mi siem ve a, tawng a mi pêk bawk a,’ tia khêk khêkhai hieng lâwm lâwma ei derdêp el hi iem a san nîng a tih aw? Ni khat lam chaua khawm ei nina inphatin mani tawng takngiel khawm ei inzapui pei el an ta naw maw?

         

Hieng thil tê tê, mani nina anga inlang ngam lo, an piengtira inthawk Hmar an ni ang hrima Hmar tawnga bufa, Hmar tawnga inhnâwm le Hmar tawnga nuhmei pasal innei; naupang/ naute hming sak châng khawm Hmar hming indiktak sak le put hlakhai kha; ṭawng dang hmangna society dangah an hei khawsaa, an Hmar ṭawng thiemin kum khat êm khawm dai lova an pilhmang el ka hmu le ka hriet châng lem hin chu, William Shakespeare-in Hamlet tienami a ziek ah, ama piengna nu ngei ringumnaw zie a hang hrietin, lungril nâ le beidawngin “Oh frailty, thy name is women,” tia a lo insam suok ang el in, “Oh frailty thy name is Hmar,” ka ti nuom deuthaw a nih. Amiruokchu, Baal hmaa la dingthaṭhuon ve ngai lo ka unau mi ringum tam takhai leiin ti êm love !

Author’s E-mail-  hzaneisang@yahoo.com

KA PA HOTEL-AH BU KAN FAK A

~ H. Zaneisang

Ka sang H.Zosângbera, chung tieng kona dawnga vân khawpui tieng a mi lo inlawisan tâkna chungchângah, a ruong hnawt phâk ta naw ding ni inla khawm, mihriem dânah a nuhmei le a nauhai chunga ka mawphurna, ka hmêl bêk zun lang ṭûl ṭêpa ka hriet leiin, June ni 26, 2019 zantieng dâr 4 vêl khan ka tupa Thangchullo rawiin ama gari (vehicle)-in, ka sangnu Zoremmawi, ka sang Lalthanlien Ṭhiek phelkhing Mitinsiem leh, Churachandpur suoksanin Guite road-ah Mizoram panin kan tlân suk a. (Kan tlân tunga ti lem ding am ka chieng nawh. Khawthlang tieng pana tlân kan ni leiin ‘suk’ ṭawngbau ka hmang el a nih)

Kei hi taksa, lungril le thlaraua hrâtnaw le chakvak lo tak ka ni leiin, inzin invâk vêl hi keiin ka huphur el chau ni lovin, ka sûng le kuohai chau ti tâk lovah, unau laina hnai le kan lawina kohrana unauhai chenin an mi huphur pui seng a. Amiruokchu, ka sangpa’n chung tieng a mi lo inlawisanna chungthu ah, a zâmsan a nuhmei le a nauhai chunga ka duty chu thaw mâkmaw nia ka ngai tlat bawk si leiin, lainahai le kan lawina kohrana unau ṭhenkhathai chu, Pathien kuomah mi lo ṭawngṭai pêk dingin ka ngên a.

Zân khawvâr, châwl lovin kan tlân char char a; a zîng June 27, 2019 sûn nisa inher dâr 2 vêl ah, ka piengna khuo, ‘kan khuo’ ka lo ti ve hlak Sakawrdai Mizoram kan lût a. Kei hi Sakawrdaia pieng le seilien ni lang khawm, tu ṭuma kan zinna Sakawrdai ruok hi chu ka vawi khat hmuna a nih. Ka pieng le ka seilenna Sakawrdai kha chu an lo insawn san dai tah. Amiruokchu, mihriem hung bubit peiin, MNF Insurgency leia kum 1968 kuma kan suoksan hmaa keima Sakawrdai khawm an va del phâk nâwk mêk tah.

Sakawrdai kan tlung ni zîng, zîngbu fâk khawp chun, ka sang H.Zosangbera hnuoi taksa an lo inzâlna thlân va hmu ding le, naupangtê kan ni laia kan urênga tuol kan châi hlakna, keima Sakawrdai indiktak hmun va fang dingin gari’n kan tlân suok a. Amiruokchu, ka nu ka pa, ka sanghai leh sûngkuo kima; ka nu mi khâwng pêk tuol zakuo le kekawr bâka ṭha le mawi um dinga suongtuona hrim nei lo hâk le bun a, ruolhai le kan tuolchâi hlakna, kan in hmun tlâng ruok chu, helicopter ṭumhmun dingin an lo nawr zâwl mêk tâk leiin, râl khata ka thlîr bâk chu a hmun khawm kan hang chuongkai ta nawh.

Kan tlân pei a, kan naupang laia khawvêla lungdaw (memorial stone) insâng tak, a nêka insâng hrim um dinga kan lo ring ngai naw, ‘Phuii Lungdaw’ khêla ka sang Sangber le a sûnghai huon (farm) kan va en/sir a. ‘Phuii Lungdaw’ ruok chu, a lo fik bawng an um rau am an nih, ti khawpin a lo insâng bêk nawh. Amiruokchu, ka lungril mitthla a ruok chu, tienlai (ti el ei tih)-a ‘Phuii Lungdaw’ kha chu, khawvêla lungdaw (memorial stone) insângtak  ni kum khuo zing ta’ng a tih. Hi thuziek ka ziek mêk lai khawm hin, ka lungril ngaituona mitthlâ a ruok chu, kan naupang laia Phuii Lungdaw kha chu an sâng le a lien pângngaiin, a lienin a la’n sâng to lûr zing a nih.

Laina, u le nau le ruol hluihai hlak chu, ka tleirâwl lai hmêl puta mi hmu an in beisei têrêng am a nih ding, nghatna tieng tieng ‘I va chêr de !’ ‘I va tar ta de !’ ti ṭawngbau bâk ka hlaw mang nawh. Kei hlak khawm chun, ka ruol hluihai chau ti tâk lovah, lainâ sûng le kuohai khawm hriet duk dak hlak nei ta lo me chu. Kum 50 nêka tam rau inhmu ta lo châwk chu; vawi hnih, vawi thum inhmu hnung khawm a, ‘Nang tu am i ni kha ?’ ti a ṭûl nâwk pei hlak bawk si ! Kan châm sûng po kha chu, ‘tuva mi hung chibai mêk pa/nu hi a tû tak am nîng a tih aw ?’ tîa inngaituonain  hun ka hmangzo a ni tak.

Chuong anga ni tin ela buoi nawk nawk zing chun hun kan hmang a. Châm sawng thei ding kan ni naw leiin, July ni 1, 2019 khan ka pieng le ka seilienna Sakawrdai chu suoksan dingin kan inbuotsai nâwk tah a. U le nau, lainâ le ruol ṭha tam takhai le khan chu, hi khawvêla kan inhmû tâwp nî nitah ngei dinga suongtuona le ngairuotna in lungril a hluo sip leiin, hnuk ul ṭeuin, ‘Dam takin aw’ ti’n, zîngkâr dar 6 chun Churachandpur pan dingin Sakawrdaia inthawk kan inkhal suok nâwk tah a.

Sakawrdai-a inthawk Rengkai inkhal tlung dinga kan fena ding lampui hlat zie ni khat lai ela a taka hretu kan ni leiin muongchâng lovin kan tlân a. A chîn a lienin mobile phone ei pai tâk hnung hin chu sana (wrist watch) bun ei um tah meu nawh a. Ka mobile phone ka lek suok naw leiin a hun chie ka hriet ta nawh; dar 11:30 vêl a ni el thei; Khawruhlian ah châwlin hotel-ah bu kan fâk a. Bu kan fâkna hotel-a thlai suongtuhai thlai suong ka du zâwng a um mang naw leiin, ka sanghai fâk khawp hmâ’n ka tho a; ka kuthai ka sâwpfai hnung chun an panthlang tieng chu iengang khieua râwl insâng am a ni rêk ding ti hmu dingin an châwr kawt ah ka zu dâk a. Zân rieka kan tlungin ding nisien chu, kan châm sûng thlî hrâng lo ding le ruo sûr lo dingin chungtieng ngênna ka thawn tung râwn vieu âwmin ka hriet.

Tuol ka suok a, ka um inhuot thaw ding hre lova ka nghat vêl ruoina lam ah  kan zîngbu fâkna hotel kawtkhâr chung chu ka hang en leh, ROKHAMA ti intâr ka hang hmu chu, ka sûngtieng ieng in am a nih mi sawi hnîng deu lawih hin ka hriet a. Hotel sûng ah lût nâwkin, chu hotel-a sin thaw mêk nuhmei hmêl fel deu kuoma chun, ‘Rokhama hi tunge ni a ?’ ka va ti chawt a. Ama chun, ‘Ka pa hming a ni a. Kha amah pawh kawngka bul ah a ṭhut reng kha,’ tî’n a pa chu a mi kâwk hmu a. Chu phing leh ka pan phei a, “Ka pu, khawnge ka han chibai teh ang che. Ka pa lo ni reng che in. Khua i tihar hle mai a ! Ka pa hming hi Rokhama a ni ve a. Mahse ani chuan min awmlohsan tawh a. Hmêl leh pian hmang ah pawh ka pa nên inanna tak pawh in nei. Khua i tihar hle mai ….,’ ti’n ka biek mawl mawl a. Ka pa ang bawka pa ṭawng tam rak lo a nih a. Ka ṭawngbau ruok chun a sûngril a tâwkhnîng ve lawi chu nî’n ka hriet. Ka damlai nia ka thil/hun tawnghai laia thil ṭhenkhat ka dam sûnga ka theinghil tah ngai lo dinghai lai pakhat chu ni ve in ka hriet.

Kan fâk khawp chu kan fena ding lam a la hla/sei hle a nih ti hre rânin, muongchâng lovin kan tlân nâwk char char a. Mizoram khawpui Aizâwl kan va tlung vâng hnungin Aizâwl lamlien chu khawsak tieng inhersanin muongchâng lovin kan tlân pei a. Tuhmâ kum 50 vêl liemtah lai khan chu, Mizoram khawlai hmuna khawm inzin inla, ramhnuoi thing le ruo sât/vât thlu a, thingtlâng lo, a muol a muol dâp hmu ngei ngei hlak kha; tu ṭuma kan inzin ruok chu, a mail za bia tiem thei kan tlân sûng po po khan, tuhma anga ram thing le ruo vât thlua lo a nei (thingtlâng lo) pakhat tê khawm ka hmu nawh. Nghatna tieng tieng a muol le tlânghai chu thing le ruohaiin an inkhum hring dup a; en le thlîr nghawk a um naw hle.

Kum sâwm tam an inhrâm ri khawm ka hriet tâk lo, an hrâm rîk dâna a hming kan ko el vate chi khat chu, bukurluk, bukurluk ti’n a lo inhrâm kur kur a. Bukurluk inhrâm ka hriet tâk nawna hi kum 50 a lo hlei hiel tah, ka khuo a suksâwtin, ka pa rawiin ka sanghai le kan ram ṭuonna muol le tlânghai mitthlâ ah a hung inlang ṭuom ṭuom a; khawsâwt a um bâk zel. Darkâr chanve vêl kan tlân hnung chun, ruol nei lo, mâkhât chauva khawsâwt inhrâm niâwm takin, vate chikhat hi ‘tawllâwt, tawllâwt’ ti’n a lo inhrâm ve kar kar a. Tawllâwt inhrâm khawm hi Tuiṭhaphai ka lût hnung kum 50 nêka tam hman ka hriet tâk naw leiin, nun hlui a min ngaitir hle.

Ka pieng le murna Mizoram hi thilhring le va tinrênghai chêngna le zai hla an remna hmun a nih a. Amiruokchu, tuva kan zin ṭum chu, ‘bukurluk’ le ‘tawllâwt’ inhrâm bâk chu hriet ka nei nawh. Ka lo insîm sek hlak bawk lei khawm a ni el thei. Ka lungrilin ṭhâl favâng laia inzin ni lang chu, ‘uleu’ inhrâm ri hre ngei ding ka ni a… ka ti vawng vawng a … !

Khai a, ka ziek pei chun Lalremkim Pi theida zâwng dâm ziek pal ka tih ie. Mizoram hluotuhaia inthawk hlâ a pieng râwnna san khawm hi, a muol le tlâng a mawi el chau ni lovin, thil hring tinrêng haiin zai hlâ an remna hmun a ni lei ni ngeia ka lo ring hlakna chu, tu ṭuma kan zinna a ka thil hmu le hriethai khawma an mi la namdet pêk pei.

Chuongchun, July ni 2, 2019 sûn dâr 11:30 vêl ah, ka sûnghai le kan chêngna Rengkai-a kan in chu dam takin Pathienin a mi ṭhuoi tlung nâwk tah a. Mihriem hi sâwlin chau hle hlak inla khawm, ei thawding (ei duty) lungrila mi kam tlattu, chungtieng ṭhangpuina zâra ei hei tlingtla thei hlak hi chu, ei sâwl ei kham khawm hrechang lova ei dam siei siei hlak angin, kei hrât naw le chau tak khawm hi ka dam siei siei el.

Phone 9862065735.

LALPA ṬAWNGṬAINA

~ H. Zaneisang

Hmasâwnna Thar Vol  29/182 dated 25/05/2014 issue-ah, kei le kei Lalremkim Pu inti a “Lapa ṭawngṭaina (The Lords Prayer) ka hril ve hlak dân” ti thupui hmanga article ka ziek kha hei sunzawm nâwk ka tih ie. Tu ṭum khawm hin Mathai Bung 6 châng 9 le châng 13 thu bawk hi a nih hohlimnaa hmang ei tum chu.

Ka unau, ka chipui hai kuomah, ‘Hmar ṭawng bâk chu ṭawng dang thiem ka nei nawh,’ ka ti hlak a. Chu ṭawngbau khawm chu mihaiin, ‘Anleh Hmar ṭawng chu i thiem vieu a ni ?’ tî’n min dawn hai sien chu, dawn harsa ti’n ka kahâk zâk el âwm bawk si. Ṭawng dang hriet le thiem dukdak nei ṭhak lovin kum 70 nêka tam rau ka mihriem chanpuihai leh thu sie thu ṭha hril le inbieknaa ka hmangtah le ka hmang mêk, ka nu ṭawng Hmar ṭawng hi, ka upa deu deu a, intak ka ti deu deu. Intak ka ti êm ti leiin thlâkna ding ṭawng dang hlak chu thiem ka nei ṭhak bawk si nawh. Chuong zing lai chun, Hmar ṭawng hmang le ziek chungchânga hohlimna ṭhuoitu ah ṭhang ka hei tum rêk a ni hih.

Hmar ṭawng hmanghai hi ei population le inphû lo zetin Bible version 4 (pali) zet ei nei a. Chuonghai chu, Bible Society, Bible for the World, Delhi Version le Pu Lalrosem Version (ti el ei tih) hai an nih. Hieng version palihai laia Bible Society version hi Hmar ṭawng hmanghai lai hmangtu tamtak le hmang tlânglâwn tak ni dinga ka ngairuot leiin, kei khawma ka hmang ve char char a. Version dang pahnih, Bible for the World le Delhi version-hai hi nei ve bawk lang khawm, ka râwn zeu zeu ti bâk chu, ka reading table an nghâk tlângpui a. Pu Lalrosem buotsai ruok hi chu, a um ve ti ka hriet bâk chu ka mitin a la hmu nawh.

Hmar ṭawng hmanghai hi tam lâwm naw inla khawm, Manipur, Mizoram, Cachar le North Cachar-hai ah ei khawsa deu tak a. Hmun khata Hmar ṭawng indik chu hmun danga chu ṭawng indik lo, a ni thei bawk ti chu tiemtuhaiin lo hrie hmasa’ng ei ta. Entirna dingin Mizoram le Manipura Hmarhaiin ‘Sa ka kâp hlum’ ei ti chu North Cachar Hills (now Dimahasau)-a chu ṭawng indik lo a ni tlat. Anni chun iengtinam an tih a, ei ti chun, ‘Sa ka kâp that’ tîng an tih.

Ei ṭawng hi thlang sâppui haiin, a thlûk i zira umzie hran nei ‘Tonal Language’ an lo ti angin, ziek dân inang chie khawm, thlûksei pêk le pêk lova umzie hran nei a tam khawp el. Entirna pahni khat chau hei la suok ei tih. (1) ‘A fe vang vang’ ti le ‘A fe vâng vâng’ tihai hi kâwk le umzie hran dai nei an ni angin; (2) ‘Lala kuomah fe la va lam rawh,’ ti le, ‘Lala kuomah fe la va lâm rawh,’ ti thu chângkim pahnihai khawm hi, hawrawp inang le inzât char nihai sien khawm, an thu tum le kâwk ruok chu an inang naw hle.

Khai leh, a hmasâ’n Mathai Bung 6:9-na hi a Sâpṭawng tienga inziek dân lo hei en hmasa phawt ei tih.

Our Father in heaven,
hallowed be thy (your) name.

ti a nih a. Tlar hnina, ‘Hallowed be thy name’ ti tak khi, ei ṭawng translation pathumhaia le Mizo Study Bible-a inlet dân hei târlang ei tih :-
1. I hming inzâum raw se.  (BSI & BFW)                                                                                           
2. I hming inzâum sien la.  (Delhi Version)                                                                                     
3. I hming zahin awm rawh se. (Mizo Study Bible)                                                               

Hril sei duot lovin ka hril tum tak ah lût chawt nghâl el ka tih. Pathien hming hi ei nîn, ‘inzâum raw se’ am a nih, ‘inza um sien’ ei ti el leia inzâum a ni nawh a. Ei nî’n ei inzâ naw a ni khawma Pathien hming chu inzâum sa a nih, ti chu thudik sêl ruol lo a nih. Amiruokchu, Pathien Jehovah hming inzâ lo khawvêl mihriem maktaduoi tam tak an um si a. 

Khawvêl mihriemhai ei suolnaa inthawk A thisena min tlan a, vân khuo le tuia mi siemtu Isu chu, hnuoia mihriem taksa ngei puta rawng a bâwl lai khan, ama ringtuhaiin vâna Pathien thil iengkim thawthei an biek châng; Pathien Jehova hming chu inzâ hle hai sien a ti leiin, “I hming inzâin um rawse,” ti hlak ro a ti ni ah kei chun ka ngai a. Tiemtuhaiin ‘I hming inzaum rawse’ ti le ‘I hming inzâin um rawse’ tihai hi thuhmun an ni nawh ti ei hriet ka beisei. Lusei (Mizo) Study Bible-a khawm, ‘I hming zahin awm rawh se’ ti a ni khi. Pathien thil iengkim thawthei hming chu hnuoi mihriemhai inzâin um rawseh, ti ro, a tina a ni chu. Ka sûnghai leh sûngkuo maichâm kan buotsai châng, hun tâwp, hun khârna ah Lalpa ṭawngṭaina kan hril ruol hlak châng khawm, “Kan Pa vâna mi, I hming inzâin um raw se,” ti’n kan hril hlak. ‘I hming inzâum rawse’ ti ringawt hin chu, a thu tum tak a kâwk fûknaw deu nî’n ka hriet hlak.

Ei hril tah ang chun, Pathien hming hi ei inzâ naw a lo ni pal khawma inzâum sa a nih a. Amiruokchu, Isu Krista hnuoi taksa puta hi khawvêl ah rawng a bâwl lai khan, Ama ringtu le ngainatuhai chun A hming ringawt khawm inzâ hle hai sien a ti leiin, Ama ringtu le zuituhai ṭawngṭai dân an chûktir khawm a, ‘Kan Pa vâna mi, I hming inzain um rawse,’ a ti ni ngei dingin ring a um. Nang tiemtu khawma hei ngaituo chet chet la, ‘I hming inzâum rawse’ ti ringawt hin chu, ei Lalpa Isu’n Ama ringtuhai an ṭawngṭai chânga ṭawngṭaina thu an insam dân dinga an chûktirna san laimu tak ṭhel deuin i hriet ve deu naw maw? Kei le ka sûnghai chun, ‘Kan Pa vâna mi, I hming inzain um rawse …’ ti’n kan hril ruol hlak.

A dawta chun Mathai Bung 6:13 hi lo hei bî chieng nâwk ei tih. A hmasa’n Mathai Bung 6:13 thu, King James Version-a inziek dân hei târlang hmasa phawt ei tih. “And lead us not into temptation, but deliver us from evil ….” ti a nih a.

Hmar ṭawng version pathumhai le Mizo Bible Study-hai inlet dân lo hei bî/en nâwk vak ei tih.
1.Misuol laka chun mi sanhim lem rawh. (BSI)                                                                                  2.Misuol lak ah mi sanhim rawh. (Delhi Version)                                                                                    3.Misuol laia chu mi sandam lem rawh (BFW)                                                                            4.Misual lakah chuan min chhandam zâwk ang che. (Mizo Study Bible)

Hi chungchânga ka hei hril nuom tak chu, English-a, “ … deliver us from evil” ti a ‘from’ ti thumal tak khi a nih. BSI, Delhi Version le Mizo Study Bible chun, ‘misuol lakah’ ti’n an inlet vawng a. Kei mimâwl lo hriet ve dâna chu ṭha tâwk ah ka ngai a. Amiruokchu, Bible for the World-in, ‘Misuol laia chu’ a ti tlat hin a mi sukbuoi deu hlak a. A san chu, kan kohran ah kan hril ruol châng, ka bula inṭhung unauhaiin, ‘misuol laia chu mi sandam lem rawh’ an ti châng, a thu tum tak ṭhel nia ngaiin ka ngaituona a sukbuoi deu tlat hlak a. (‘Misuol laia inthawk chun mi sandam lem rawh’ ti ni sien chu, ka lung buo ve vieu mei a tih) Chuleiin, hi thuziek tiemtuhai kuomah, ‘Misuol laka chun …’ ti lova, ‘Misuol laia chu…’ ti hin a thu tum tak ṭhel deuvin i lo hriet ve naw maw ?

Kei le ka sûnghai chun, sûngkuo maichâm kan siem châng, kan hun tâwpna tak ah ‘Lalpa ṭawngṭaina kan hril châng, singular number ‘misuol’ ti ṭawngbau hmang el lovin, plural number hmangin ‘Misuolhai laka chun mi sandam lem rawh,’ kan ti hlak.

Phone 9862065735.
                                                 

LAWMNA PAR ANG versus LAWMNA PAR?

~ H. Zaneisang

Hmar ṭawng hmanghai hi ei tam lâwmnaw bâk ah, state hran panga ah thêchekin ei um a. Ei ṭawng mawi tak le hausa tak hi ei hmang hne naw hle ni’n ka hriet hlak. Ei naupanghai hlak chun inchûkna A AW B-ah ṭan lovin English hawrawp A B C-in lekha an inchûk ṭan a. High School Cl IX-a inthawk College-ah BA chenin subject pakhat vernacular-in an lâk ṭâwk a. A AW B-a inthawk mani ṭawng inchûk lo na na na chu, thiem an tak tah ni mei a tih. Thlang sâppui ṭawng nêk hmanin intak an tih am an tah aw ? ti dingin a um. A san niâwma ngairuot thei chu, A AW B inchûk lovin Hmar ṭawng hi A B C hawrawpa tiem le ziek inchûk an ni leiin thiem tak tak an tak tah khawm ni mei a tih.

Kei hi thuziek ziektu khawm hin primary level-a inthawk mani ṭawng kan chûk naw el chau ni lovin; High School le College chen Lushai Vernacular la le inchûk ka ni leiin, Hmar ṭawng hi thiem kan ti naw hle a nih, ti tiemtuhaiin lo hrie hmasâ’ng ei ta. Thiem naw hle lang khawm Hmar ṭawng hmang chungchânga hohlimna hei ṭhuoi ka tum rêk a ni hih. Tiemtu haiin mi lo inzâpui el lovin, a thupui khi iengtin takin am a ziek  hrim a ? ti ngaituona leh lo tiem chawt el dingin ka hei ngên hmasa cheu.

Tuta ṭuma ei hohlimna ding chu, Rev Thangngûr hla phuok Independent No 99-na hi a ni ding a nih. Independent Kohran Hlabu hi kum 1923-a inthawk kum 1992 chen khan ṭum 9 sut (print) a ni tah niâwm tak a nih. Kum 1977 kuma sut (7th Edition) chena khan chu, tuva Rev. Thangngur hla siem Independent No 99-na hi ‘Ka lâwmna pâr an thliek tah ie’ tia a bul ṭan a nih. Independent Kohran Hlabu ka nei hluitak chu 2nd Edition, kum 1957 kuma sut (thuhmâ khawm Dr. Thanglung, Chairman, Executive Council, ICI, Sielmat-in tarik 28/08/1957-a a ziek) kha a nih a. Hi kum (1957)-a suta hin, “Ka lâwmna pâr an tliek tah ie,” tia bul ṭan a nih. Hi taka tliek tia sie hi chu, thliek ti ṭawngbau sut suol pal a ni hmêl. 7th Edition, August 1977-a khawm khan ei hla chai mêk hi hla no 99-na bawk niin, ‘Ka lâwmna pâr an thliek tah ie,’ tia a bul ṭan a la ni pei.

Amiruokchu, Independent Hlabu 8th Edition, kum 1986-a sut hi ka nei naw leiin. 8th Edition-a hin ei hla chai mêk châng bul hi iengtinam an sie (ziek) ka hriet nawh a. 9th Edition, 1992-a suta ruok khan chu, ‘Ka lâwmna pâr an thliek tah ie’ tia ei sak hlak kha, ‘Ka lâwmna pâr ang an thliek tah’ tia thleng a ni tah.

Ei thu chai tak, Rev. Thangngur hla phuok châng bul tlar khatna ‘Ka lâwmna pâr an thliek tah ie’ tia kum 50 nêka tam rau saka lo um tah kha, iengtiziea “Ka lâwmna pâr ang an thliek tah,” tia thlâk am a nih a ? ti chu ei hohlimna tak a nih ti chu lungril ah lo pai ei ta. Ei hla thu chai mêk hi, a Hmar ṭawng thu ngau ngau thlîr chun, ‘Ka lâwmna pâr an thliek tah ie’ ti le, ‘Ka lâwmna pâr ang an thliek tah,’ ti hai hi an diknawna iengkhawm hril ding an um naw ve ve a. Amiruokchu, ‘Ka lâwmna pâr an thliek tah ie’ tia kum tam tak ei lo sak tah hlak kha, iengti zie a ‘Ka lâwmna pâr ang an thliek tah’ tia thlâk kher am a nih a ? ti thu a nih hril ei tum tak chu.

Ka hril thiem ngût dî’m chu, hei pu sin hrim ka tih. ‘Lâwmna pâr’ le ‘lâwmna pâr ang’ ti inang nawna chu hrilfie buoi ngai lovin hi thuziek tiemtu tamlem hai chun ei hriet ring a um, ṭhenkhat ruok chun a danglamna lâwm ei hriet naw khawm a ni el thei bawk. Hi ei hla thu lâk suok hi vawisûna ei sak dân chu, ‘Ka lâwmna pârang an thliek tah,’ ti a nih a. Hi hi chu tekhîna ang deu, thil a ni ang anga hril el lova, thil hriet lâr lem la suokin, a hril tum tak hrilfiena in an hmang hlak a. Chuong anga thu/hla ziek chu thlang sâppuihai chun ‘Simili’ an tih. Simili chu thil a ni ang anga hril lovin, thil hriet lâr lem thil dang le va hrilkhi hi mithiemhai hril dân poetic technique-a chun, ‘Simile’ a nih an tih a. Chuong ang chu ei hla thu haia hin hmu ding a um zeu zeu. Entirna dingin, ‘Ṭap lai puon ang bâng ka tih’ ‘An rieng âr ang kan vai’ tihai ang hi simile chu an nih.

Amiruokchu, ei hla chai mêk Independent No 99-na hi, sut hlui tienga inziek dân ei en chun, tekhina a hmang naw ni sien a hawi. Kum 1977 le a hma tienga sut (hlui)-haia khan chu ieng tekhina/hrilkhina khawm hmang lovin; a laina a sûn mêk chu pârte leh hrilkhî kher lovin, ‘Ka lâwmna pâr..’ a ti tawp el a nih. Hi hi mithiemhai hrilfie dân chun ‘Simili’ nilovin ‘Metaphor’ an mi tipêk ding niâwm tak a nih. Hi hla siemtu/ phuoktu hin a nuhmei a sûn leia hi hla hi a phuok lo ni ang sien, a nuhmei a ngai êm êm chu pârte leh hrilkhî kher lovin, ‘KA LAWMNA PAR’ a ti tawp el a nih.

Hi hla siemtu (phuoktu) Rev Thangngûr hi kei naupangtê hin a taksa damlai ka hmu phâk ve nawh a. Ieng anga thiemna nei am ti khawm ka hriet bawk nawh. Ei ramah Chanchinṭha a lûttîr laia kohran ṭhuoitu hmasa hai kha khawvêl thiem inchûkna kawng ah an pâwl (class) insângin hril le suong tham nei nawhai sien khawm, ei ni rawi suongtuona nêk dai hin thu le hla  an thiemin an inril hlê dingin ka ngairuot ve a. Rev Thangngûr kha, a Matric le a B.A ang zâwnga thiemna hril ding title nei naw sien khawm, ‘Mansoul khawpuia hin hmun le ram ka nei nawh,’ ti le, ‘Mi ṭhuoi pei la Liberty min tlun rawh’ tia a hei sâm suok thu dâm ka ngaituo châng, kei college zo inti ve bawk hin chu, thlang sâppui ṭawng ziek le hmang thua khawm ka khan naw hle ding niâwmin ka hriet hlak.

Chun, Pathien inpâkna hla a phuok/siem-hai hrim hrim hei tiem hin Hmar ṭawng khawm a thiem hle bâk ah, Poetic technique khawm hre vieu dinga ngairuot thei niin ka hriet bawk. Chun, ei hla chai tak, Independent Kohran Hla Bu No 99-na châng bul a, “ Ka lâwmna pâr an thliek tah ie, Ka ngaihai thinâ’n a ṭhuoi tah ie’ ti a ziek mêk lai khawm hin, a thisen inzawmpui a sûn mêk hi a nuhmei am a nau ? ti ka hriet naw lai zingin, a mihriem mihriemna a chu a tuor na hle a nih ti a chieng a. Chu a thisen inzawmpui a sûn mêk chu partê leh khawm tekhî/hrilkhî lovin, ‘Ka lâwmna pâr’ a ti thlâwt el a nih. A phuoktu Rev. Thangngûr hi hung tho nâwkin, a hla phuok ei lo siem danglam hi hang en/tiem sien chu, “Ka lainâ, ka phelkhing/ ka nau kha Pâr leh têkhi lovin ‘Ka lâwmna pâr’ ka ti el kha a ni sih a. Iengtiziea  lo thlâk danglam kher am in nih aw !” a ti vawng vawng ring a um thei.

Khai leh, ringnaa kalchawina rama ei mi hluihai kha, mihriem, famkim lo an ni ve tho leiin ṭawng hmang thu ah suksuol thei an nih ti chu ei inhmai nawh ie. Chuong zing lai chun, ngaituo chieng mang lova thlaraumihai hla siem/phuok sukdanglam kawnga hin insûmin kut kei deu inla aw ! ti thu ah hi article hi, ka famkim ve nawna hrezing pumin ka hung ziek a nih. Independent Kohran Hla Bu hi sut nâwk a ni pha chu, hla number 99-na, ‘Ka lâwmna pâr ang an thliek tah,’ ti hla hi phuoktu phuok ang takin, ‘Ka lâwmna pâr an thliek tah ie’ tia thlâk nâwk ni hrâm sien, ti chu hi thuziek hi ziektû’n a ziekna san tak chu a nih.
   

EI (HMAR) ṬAWNG CHUNGCHÂNG BAWK AW

~ H. Zaneisang

Khawvêl Indopui pahnina lai le a hmâa pienghai khan chu, Mobile Handset changkâng tak tak hang pai ve duk inla khawm, hriet lo le thiemnawa pui ei hau tâk leiin, ei buoi pha pha chu, kum 10 êm khawm la tling lo ei tuhai râwnin ei buoi ei buoi el chu a ni tah hih. Tulai ṭhalaihai hohlimna WhatsApp Group ṭhenkhat ah, a tuhai in am a nih an mi lo inṭhangtir ve a. Unau Hmar ṭawng hmang hmun hran hrana chênghai hohlimna ka hei en (tiem) zeu zeua inthawk chun, ei chêngna area zirin ei ṭawng thumal ṭhenkhat ei hmang dân inang lo a va tam ta ngei aw ! Chuong zing lai chun, Hmar ṭawng hmanghai hi chêng darsar vieu inla khawm, ei ṭawng hmang a lan ang tlângpui vieu ruok hi chu, Literature Society-hai hmalâkna nêk hmanin, kohranhaiin Bible, Hla Bu le Magazine chi hran hran an sut bâk ah, Pathien inpâkna hla thar, unau ṭhenkhathaia inthawk a pût zingna zâr ni ngeiin ring a um.

November ni 3, 2018 khan WhatsApp Group pakhat chun, thuzieka thlûkna (circumflex) chungchâng an chai a. Unau pakhat chun, “Tuolchai ei ti pha leh, inhnel le insukhlim vêl tina a ni hlak a; châi ei ti pha leh, ‘khâwral, hun hmang liem mei mei,” tina a ni hlak a hung tih a. Kei chun, “Naupang laia tuol pâra ei insukhlim chu, ‘tuol chai’ ni lovin, ‘tuol châi’ ei ti lem hlak,” ti’n ka dawn a. Chuonga kan titi pei lai chun, ama chun, “Ka hril chu i âwinaw leh Pu S N Ngurte lo indawn el rawh,” a hung ti chang deu fak a. Chu phing leh kei chun, “Ran dâm hi ei chai hlak a, naupangin vuongna lem dâm an chai hlak bawk a. Amiruokchu,  naupang an ‘tuolchâi’ hlak. SN Ngurte khawm nang le kei ang bawka famkim lo ve tho a nih. Kei chun ka naupang lai lekha châi lovin ka chai hlak a, tuol chai lovin, ka ruolhai leh tuol kan châi hlak,” ti’n ka dawn a.

Hienga kan hohlim ni hin ka hotupa le ka ruol ṭha ni bawk, HLS Manipur Chairman, Pu SN Ngurte (RIP) kha a damnaw thut thu hriet a la ni nawh a. Ka lungril suongtuona chun, ‘kan thaw rawp angin, Pu Ruoivêl Pangamte fielin, Pu S N Ngurte kha a inah hang pan kan ta, ‘tuolchai’ le ‘tuolchâi’ chungchâng hrilin insêl bawr bawr nâwk kan ta. An pahnia an mi sêlhrawn a ni khawma ka tlâwm bîk rêk âwm si nawh a’ ka ti lungril rau rau a. Amiruokchu, hi khawvêl lungngaina le ṭapna ram hi hnungsawnin, hnung kîr nâwk ta ngai lo dingin November ni 19, 2018 khan chung tieng a mi lo inlawisan tah. A zîng November ni 20, 2018 khan kohranhai le ama ngainatu tam takin Lower Lamka thlânmuol ah kan lo inthla liem tah.

November 03, 2018 tûk hin Hmarṭawng chungchâng hi nasa takin ka ngaituo a. Mithiemhaiin Hmarṭawng hi ‘Tonal Language,’ (ziek dân hawrawp/spelling inang char khawm, thlûk dân izira umzie nei) a nih an lo ti angin; ziek dân inang char khawm, a thu (sentence) zirin ri-inhnuoi, ri-insâng, ri-phei etc zira umzie hran nei a tam leiin, thumal ziek dân inang char khawm, thlûk dân inang naw leia insêl(fiem)na khawm a tam hrim a nih.

BAN ti thumal pakhat hmangin entirna hei pêng ei tih.

a)   Ka ban phâk nawh.                 d) Ka bân a nâ.

b)   Pherzâwl ka ban.                    e) Kan pâwla inthawk kan bân tah.

c)    Ban khur ka cho.

A chunga thuchângkim 5-haia hawrawp 3,  ‘B-A-N’ khawm khi, ei thlûk dâna zirin umzie hran nei seng an nih.

Bible hi mi tam takin ṭawng inchûkna a ei hmang a ni leiin, Bible (ka tiem le ka bêsantak Bible Society)-a mi; kei chun indik tâwk lo deu nia ka ngai hai ka hril hmâ’n, mi ṭhenkhatin ṭawng le thuziek ah, a hmang nawna ding hmuna an hmang tlat hlak, ka ngaimaw ten pakhat la hei hril vak ka tih. Hmar ṭawnga hin thumal pahnih inkal tlat, ‘Ngaipawimaw’ le ‘Ngaimaw’ ei nei a. A hmasalem ‘ngaipawimaw’ hi chu ei hmang suol khawm ka la hriet nawh. A pahnina ‘ngaimaw’ ruok khi chu, mi vengva tak tak nia ka ngaihai khawma ngaipawimaw hmangna ding hmuna hmang an um tlat hlak. Thil ei ngaipawimaw hrim hrim chu ṭha tiin, importance ei pêk a, ieng thil khawm  ei ngaimaw a ni chun, ṭha ei ti nawh a, ei kal tina a nih. ‘Zîngah kohran hnatlâng ei rawt a, ngaimaw seng ei tiu’ ei ti a ni chun, ‘tûkhawm inthawk ṭhak lo ding’ ei tina tluk char a nih.

Khaileh, ei hril tah angin, Churachandpur-a Hmar ṭawng indik chu Muolhawi ah an diknaw thei a. Hmarkhawliena ṭawng indik khawm Manipur Vangaitlânga chu an dik naw thei bawk ti hrein, ei Bible (Bible Society)-a thumal, ka fie rak lo ṭhenkhat hei târlang ka tih. 

1. Thuvarhai 22:6 ei tiem chun, ‘Naupang chu a hraw ding lampuiah chun inchûktir la..’ ti ei hmuh a. Hi thu hin a kâwk tak chu, naupang hraw ding chu lampuiah (chauh) ei inchûktir ding tina a kâwk a. Lampuiah nêkin in sûngah ei inchûktir tamlem sih a. A ziek dân ding tak chu, ‘Naupang chu a hraw ding lampui chu inchûktir la, …’ ti ding niâwm tak a nih.

2. Inru : Thuvarhai 6:11, 23:28, 24:34-haia inrû tia ziek hi ‘rûkru’ (thief) tina a hmang ni’n an lang a; ‘inru’ ti nêk chun ‘rûkru’ ti inla an diklem ding am ? ‘Inru’ ti thumal hi chu Noun ni lovin Verb thumal a ni lem a. Ei Bible-a hin Noun angin hmun iemani zât ah hmang a nih. (Proverb 23:28, Jeremia 49:9; Mathai 24:43)

3. Phuong :- Thuvarhai 25:9 ‘ … Mi danghai thurûk chu phuong naw rawh,’ ti a phuong hi puong ti lem inla an dik lem ding am ? Pathien biek inkhâwma hin thu ei puong râwn ta vieu a chu, thu ei la phuong naw ni’n ka hriet a.

4. Kâwngkhi le Kâwnghrên:- Ei Bible-a hin ‘kâwngkhi’ hmu ding a ṭhahnem fût a. Quote sêng naw mei nih a; entirna tlâwm a zâwng pêng ei tih. Exodus 28:4, 2 Samuel 18:11. Psalm 109:19. Isai 3:20; 5:27, 11:5 etc. Chun, ‘Kâwnghrên’ ti hi Isai 3:24, Isai 11:5, Thilthawhai 21:11-haiah ei hmu bawk a. Hienghai hi English version ṭhenkhata chu breastpiece ti dâmin ei hmuh a. Mizo Study Bible-a chu, ‘kâwnghrên’ ti’n a sie deu vawng a. Isai 11:5 ruok hi chu ‘taihrên’ ti’n an let. Kâwngkhi thumal hi, Bible ti lo, Hmar ṭawng thuziek danga chu ka la tiem fûk naw leiin ka ta ding chun mikhuol a nih.

5. Thlûttu :- Isai Bung 5:9-ah, “ … in lientak takhai, mawitak takhai chu a thlûttu um lovin la ram a ta,” ti thu ei hmuh a. Thlûttu ti tak hi a umzie a hriet an tak ngei. English tienga chu, ‘without inhabitant,’ ‘without occupant’ ti dâm a nih a. ‘Thlûttu um lovin,’  ti nêk chun, ‘a hluotu um lovin’ ti’n la a fie in, an dik  lem dî’m aw ?

6. Nasa/Nasatak :- Ei Bible-a hin ‘nasatak’ ti ṭawngbau hi ṭum 258 lai a um a.’Nasa’ ti thumal hi ṭum 220 hmu ding a um bawk. Nasa ti ṭawngbau hi a ṭhanaw le lungṭhâwng thila hmang deu ni ah ka ngai a. Indo dinga mipui tam tak fekhawmhai chu, ‘mipui nasatak’ ti ding nîng a ta. Pathien bie le thil ṭha thaw dinga mipui fe khâwm chu, ‘mipui tam tak’ ti’n la a mawiin tiem a hâdam lem hmêl. Mathai 14:14 le Marka 6:34-haia mipui ‘nasatak’ ti hi chu, ‘mipui tam tak’ ti inhmê lem mei a tih. Luka 5:6, ‘…nga nasatak an inkhuma’ tia ei tiem hlak kha, sut thar ah, ‘…. Nga tamtak an inkhum a,’ tia thlâk a ni tah a, lâwm a um.
7. Enthlit :- Luka 14:01 ei tiem chun, Isu Pharisai hotu pakhat ina bu fa dinga a fe lai ‘an enthlit a’ ti thu ei hmuh a. Luka 20:20-ah ‘enthlittu’ ti thumal ei hmu bawk a. Enthlâk or enthla aiah, ṭhenkhatin ‘enthlit’ thumal ei hmang ni ngei a ta. …. Ka ta ding chun hi thumal hi chu a mikhuol tlat.
8. Po po :- ‘Po po’ ti le ‘rêngin’ ti hi kâwk thuhmun an nih âwm ie. Amiruokchu, Johan Bung 7:21-a, ‘…nangni po poin mak inti kha’ ti nêk chun, ‘in rêngin mak inti kha’ ti ni sien. Philipi 1:7-a ‘nangni po po’ ti khawm hi ‘in rêngin’ ti ṭawngbau hmang zâwngin thuchângkim siem lem inla, a ṭhalem dî’m aw ? ‘Nangni po po’ ti hi chu, naupang ṭawng inchûklai ṭawngbau hawi tlata ka hriet lei a nih. (Ama chun anni po po chu’ ti nêkin, Ama chun an rêngin…’ ti’n la an dik lem ding am ? Habakuk 1:15). Ephesi 1:22-a “… Ama chu iengkim po po chunga lu…” ti khawm hi, “Ama chu thil iengkim chunga lu..’ …” ti’n la an dik huntâwk vieu naw’m a nih aw ?
9. Hril thei ruollo :- 2 Korinth 9:15-ah, “A thilpêk hril thei ruollo …” ti ei hmuh a. Ama ringtuhai ta dinga Pathien thilpêk(hai) le A ṭhatnahai hi ei hril a, ei hril thiem nawh a; a hril thiemhai khawma an hril sêng bawk nawh. Chuleiin, Ama ringtuhai ta dinga Pathien thilpêk hi, ‘hril thei ruollo’ ti nêkin, ‘hril hlei thei lo’ or ‘hril sêng ruollo’ ti’n la an dikin, tiem a hâdam lem ding am ?
10. I Lalhai 14:2 ei tiem chun, Jeroboam-in a nuhmei kuom ah, “ ….Jeroboam nuhmei a nih ti an hriet nawna ding chein ..” ti ei hmuh a. Hi thuchângkima ‘ …Jeroboam nuhmei a nih …’ ti hi, ‘Jeroboam nuhmei i nih ti an hriet nawna ding chein..’ ti lem inla, an dik mawi lem ding am ?
11. I Korinth 4:20-ah, “Pathien ram chu thuah a um a, thilthawtheinaah a um lem a nih,” ti thu ei hmu a. Hieng hi ni lovin, “Pathien ram chu thuah a um nawh a …….” ti lem ding niâwm tak a nih.
12. Zâr le Lei :- Hmar ṭawng Holy Bible (BSI)-a hin leiin ti thumal hi ṭum1515 hmu ding a um a, zârin ti thumal ruok chu ṭum li (4) chau an lang. Zâr le lei hi inkal tlat an nina lai a um. Thanga chu a hrisêlnaw leiin sin a thaw thei dukdak nawh a; amiruokchu, a pansakpa Rama’n sum le paia a sawmdâwl leiin nghei lovin a um a. Thanga chun, “Rama leia hring ka nih” a ti nêkin, “Rama zâra hring ka nih” a ti chu ṭawng indik le mawi lem a nih. Luka 1:78 thu, “Ei Pathien lunginsietna leiin” ti khawm hi, “Ei Pathien lunginsietna zârin ..” ti’n la tiem hâdam lem a tih. (‘Pa zâra hring ka ni ang bawkin, tukhawm a mi fa chu keia zârin hring vêng a tih,’ Johan 6:57. A ṭhain a va’n dik de aw) Ei Pathien biek inkhâwmhaia khawm zâr hmangna dingah lei/leiin ei hmang râwn taluo deu am ?

Thu khârna :- Hmar ṭawng hmanghai hi ei pieng le ei seilienna an dang ang bawkin, ei ṭawng hmang khawm an dang ṭhet ṭhet a. Kei Mizorama pieng le seilienin Hmar ṭawng indik ka ti chu Cachar le Dimahasau District-a pieng le seilienhai chun ‘ṭawng indik lo’ an lo ti khawm a ni el thei. Hril tlâng ei ta, ziek ei ta, inhrilsie lovin insêl tlâng nak nak ei ta, chuongchun, ei ṭawng hmang le ei thlûk dân hai khawm a la hung inthuhmun ding annâwm; tina lungril neia hi thu hi ziek ka nih. Sawisêl nuomna hrim hrim leia ziek ni lovin, hriltlângna zâra ṭawng ṭha, indik le mawi lem ei hmang theina dinga sirbî pakhat bêk a ni beiseina zâra ziek a nih.

Dated Rengkai.

The 3^rd January 2019.    

THUKHÊL NI SIEN KA VA TI NGEI AW

~ H. Zaneisang


Nitin  tina Hmasâwnna Thar tiemtuhai hi, thukhêl ni lovin thudik dit le ṭantuhai vawng an ni ka ring a. Chuong zing lai a, ‘Thukhêl ni sien ka va ti ngei aw’ ti thupui hmanga thu hei ziek tâk thlâwt chu; ieng thu tak am a niha ziektu’n thukhêl ni sien a ti chu, ti hrilfie hmasak ngaia an lang leiin, hrilfie hmasak hei tum ei tih.

Ni khat lai khan mithi râlin ka fe a. Fe pui ruol bulfûk tak ka nei naw leiin ruolcham pali, an hming le an nina fel taka ka hriet nawhai bul ah inṭhungin an ti ti ka ngaithlâk a. Anni laia pakhat chun hieng hin a thil hriet, “Mi ṭhenkhat thuhril ka hriet dân chun, Hmar Students Association-hai chun, North Eastern Council, Shillong kuomah Rengkai Nehru Marg junction laia an ram chu siekhamin (lease), sum tam tak pûkin Tribal Hostel an lo bâwl tah a. Chu thil chu Hmar Inpui khawma a pawmpui a ni leiin tukhawma ei sawisêl nawh. Amiruokchu, Tribal Hostel-in a del bâk HSA ram chu mimal kuomah zawr suok an tum a ….,” ti thu a hril a. Chu thil, a hriltu khawma a hrietchieng fak lo chu a nih, ‘Thukhêl’ le bêl chieng dâwl lo thu ni sien ei ti tak chu.

Mithi vui programme hmang zo, ka sûnghai le kan chêngna in ka hei tlung chun, kan hlîp sawk sawk a, ka tupa Lalremvêl (Rengkai) kuta inthawk tiemhaw dinga ka lâk, ‘A ho tlat’ ti thupui hmanga Dr C Lalhrekima lekhabu ziek, (Dr Hrekima ti ti) a zâtve zet ka tiem tâk chu tiem zawm dingin ka lâk a. Amiruokchu, tiem dinga ka dawkân bula ka hei inṭhung chu, ka thu hriet chun a mi helkam tlat leiin, tiem dinga ka lâk lekhabu chu siehrein hi thu hi ka hung ziek ta lem a nih.

Kum 1965 khan Guwahati University hnuoiah, High School Leaving Certificate Examination chu Second Division-ah hnê takin ka FAILED-a. Chu kum ma chun History compartmental Exam-ah passed-in Sielmat Christian College-ah PUC class-ah in admit-in college ka zawm a. A kum indik tak ka zuk hriet el ta nawh. Kum 1967 or 1968-a inthawk khan a ni el thei, Hmar Student Association, Tuiṭhaphai (Churachandpur) Block-ah Secretary sin term thum ka chel a. Chu hun sûnga President chu, ka ruolpa B Thangluoi (RIP) a nih. Khâng hun lai, Pu Rokung (RIP), Manipur Assembly-ah MLA-a thlangtling a ni ṭum khan, sawrkâra inthawk HSA-cum-Cultural  Hall bâwlna ding Rs 6000/ (Rupees six thausands) grant, Manipur sawrkâra inthawk  hung hâwnin, tuva HSA-cum- Cultural Hall (tu taka P C Lalrawngbâwla le a sûnghaiin an hluo) khi bâwl a nih a. Khi bâwlnaa HSA  tienga Building Committee member-a ṭhanghai chu, Kh Thangdailo (the then General President of HSA), Pastor S Râla (RIP) Adviser le H.Zaneisang, Secretary, HSA Tuiṭhaphai Block an/kan nih.

Hi thil ka hei hrilna kher chu, a kum chie chieng takin ka zuk hril el thei ta nawh, HSA Tuiṭhaphai Block-a Secretary sin ka chel lai kha chu a ni ngei tia chun ka chieng a. Kha kum (A kum chie ka chieng ta nawh) HSA General Assembly-a khan, ‘HSA ram hi, building bâwl thei chuong si lova âwl duoia a um zing nêk hin zawr ṭhe ni sien, a man chun HSA Hall bâwl ni rawseh,’ ti thu chu, Tuiṭhaphai Block HSA khan General Assembly-ah agenda-hai laia pakhat-in kan thelût a ni kha. Mani Agenda na na na chu, theipalingkawa ṭantu ka ni ve nghe nghe.

Chuonga HSA ram zawr ṭhe dinga rawtna um chu a ṭan zâwnga kei ngei khawm ka bau ka kâk ve pâwk pâwk hnung khan, ei hrânghlui mi pathum vêl, Pu H L Dâka (RIP) ti lo midanghai chu an hming fel taka ka zuk hril el thei ta lo haiin, mi zil le min fui malamin , “ … HSA ram inchâwk le nei a ni dân, hun hung fe peia dinga an hmathlîr an mi hril hnungin, zawr ṭhe ding zâwng chun bau ka tah ngai hrim hrim lo dinga an mi hei hril (zil) zet khan chu, ‘ṭit’ khawm kan ti ngam ta naw a ni kha. Kha ni khan chu, kan zak luotin ka hnâr ka hmu ve lâr lâr a ni kha !

Inchûklai (Student) ka ni sûng po khan kum tin affiliation or annual membership fee pein, Hmar Students Association-ah member ka nih a. Tu ruok hin chu, inchûklai ka ni tah naw el chau khawm ni lovin, ka nitin sina inthawk khawma ka pension hiel tâk leiin HSA-a chu member ka ni thei ta nawh. Hrâng hlui, hnam ta dinga ṭhahnemngai haiin ram lien fût el Rengkai Nehru Marg junction laia an inchâwk khawm saw, tiena tlânga inthawk Hmar Students Association le Hmar Art and Culture Society-haiin an inkhawi phawk a. Hieng pâwl pahnihai  hi Manipur Co-operative Society hnuoia in-register ve ve an ni âwm ie.

Chuong thilhai ka hei hril le zieklang nasan chu, mi ṭhenkhatin, “Hmar Art and Culture Society chu member tlâwmte chau, tar ruol, blah.. blah.. blah an ti ka hriet hlak leiin, thil ṭhenkhat zuk hrilfie ka nuom lei a ni pakhat. Hmar Art and Culture Society-a hin membership fee pein, Hmar mi a nuom taphawt ṭhang thei zing a nih. Tuta Office Bearers, mi tlâwmtehai hi an upa tah deu a ni khawm a, member a naupang deu khawm ṭhahnem tak an um. Nang khawm i nuom a ni phawt chun, membership fee pein, vawisûn la la khawm hin neitu (member) i ni thei zing. Hmar ṭawng hmanghai hin thil hrie chieng si lo, hriet chieng khawm tum bawk lohai hin, ei hrietnaw thil sawisêl rak rak ei chîng hi bânsan a hun tah. Hmar Art and Culture Society khawm hi, society danghai ang bawkin, General Body Meeting hunah, Office Bearers dinghai chu Secret Ballot-a thlang hlak an ni el bâk ah, inṭhuoidân fel tak nei an nih.

Khai leh, an nina le chêngna ka hriet lohai hohlimna a inthawk ka thu hriet ram tin ka zuk ziek a. Tu lung khawm ka suknat naw ka beisei. Ka nu ṭawng, Hmar ṭawnga  hohlim an nina zâr chauva ‘ka unauhai’ ka ti el haiin, anni khawma an hriet chieng bîk lo, “HSA-haiin, Rengkai-Nehru Marg junction-a an ram zawr ṭhe an tum a niâwm,” an ti leiin, an hohlimna thu chu an chieng fak bîk naw ni sien a hawi a. Amiruokchu, ‘pân lo ah tho a fu ngai nawh’ ti ang deuvin, hieng ruolcham palihai hohlimna hin thudik ṭhenkhat a pai pal el chun, taksa le lungril ngaituonaa la puitling lo naupang (inchûklai) haiin, thil pawitak thaw pal rawi an tih ti inlauna leiin hi thu hi ka hung ziek a nih. Hmar Students Association ram, kum tam tak sûnga dingin ‘lease’-a sawrkâr kuoma inpêk hman ti nâk lai, ‘Ram chu zawr ṭhe naw hrâm ei tih aw’ ti’n ngênna ka hung siem a nih.

Dated Rengkai the 9th October 2018.

Phone 9862065735

UPA-HAI NI KAN HMANGA

~ H. Zaneisang


Khawvêl sawrkâr inzawmkhâwm (ti el ei ta), UNO General Assembly chun December 14, 1990 khan, kum tin October ni 1 hi Upa-hai Ni (International Day of Older Persons) tia inser/hriet dingin thutlûkna an lo siemtah a. Chu an thutlûkna chu UNO Resolution no 44/106 dated December 14, 1990-ah record a nih. Chuong ang tak chun khawvêl sawrkâr tam tak (member of UNO)-hai chun, a hmasatakna dingin October ni 1, 1991 khan ‘Upa-hai Ni’ chu an lo inser ṭan a nih. Ei chêngna India rama khawm vawisûn (October ni 1, 2018) hi International Day of Older Persons, tia hriet le inser hlak a nih. Ei chêngna India rama chu Upa/ Older Persons/ Senior Citizens tia hriethai chu kum 60 le a chungtienghai an nih.

Vawisûn October 1, 2018 hi Thawṭanni a ni ding leiin, kan lawina EFCI Rengkai kohran chun, zâni September ni 30, 2018 Pathienni zîng inkhâwm, Sunday Sikul inchûkna huna kan nei hlak kha cancelled-in, Upa-hai ni, kan kohran ah a ṭum khatna ni dingin kan hmang a. India sawrkarin Senior Citizen a tihai chu kum 60 le a nêka tamlema upahai nihai sien khawm, hi nia kan kohranin chawimawina a pêkhai chu kum 70 le a chungtienghai an nih.  Chu thil ka hei hril le nitin chanchinbua ka hei ziek kher nasan chu, thil pahnih a um a. A pakhatnaa chun, mithiemhai chun kum upa, ei ni rawiin ‘tar’ ei ti el hlakhai hi, an taksa le an lungril a hung chau hnung hin naupang thar nâwkin, an lâwmna le an lungawinawna khawm thil chîtê tê a ni hlak an ti chu, ka lungrilah a thar lei le, kum 70 le chu nêka upa, nuhmei le pasal mi 69 zet kuomah kohranin ditsakna le ngaihlutna thilpêk envelops a sem suok thei chu lâwmum ka ti êm lei a nih.

A pahnina a chun, hi huna kohranhai chawimawina dawngtuhai lai hin kei (hi thuziek ziektu) le ka khing phel Ms Lalchawimawi kan ṭhang ve lei a nih. Kha chawimawina hunser, mi tam tak hmu le ngaia thil hotê anga inlang kha, kan ta dinga a hlutna bêk bêk chu, kei naupangtê ka nia inthawka bawrsâwm hrim hrim, ṭum tam tak thi ṭhel tah (ti el ka tih) hin, Pathien mi Mosie ṭawngṭaina Psalms 90:10-a, “Kan dam sûng kumhai chu kum 70 a nih a….” a lo ti, kum 70 ban phâk dingin ka lo insuongtuo ngai naw lei a nih. (Lungril sûngril inthûk taka ruok chu, “Pathien thu thu nîng a ta,” tiin beiseina ruok chu a bo ṭhak  chu a ni chuong nawh.

Ka ruolnu, ka khingphel leh hin kohran dân bawsiein May 9, 1971 zân khan, a khing a khinga kan nu le pahai râwn ṭhak lovin kan lo inṭhuoi ve chawt a. Harsatna chi hran hran ṭum tam tak paltlangin, kum 70 hmêl hmu ve vein, kum 47 zet kan lo inkawp tah a. Zâni September 30, 2018-a kan inlawina kohranin, ‘Kum upahai chawimawina’ hunser kan hmang kha mi ṭhenkhat ta ding chun a hlutna a um lâwm naw el thei lai, kei ni nupa ta ding chun a hlu bêk bêk a nih. 

Chu tieng chu hril sei rak lovin fesan ei ta. Kum upa le bawrsâwmhai ei hmangai le ei lainat leia ei ditsakna ṭawngbau ṭhenkhat, a lo dawngsawngtu ta dinga tuorhlaum ṭawngbau ṭhenkhat, keima thil tawng ngeia inthawk tlâwm azâwng hei hril ka tih. Kei hi chîntêta inthawka bawrsâwm, a vêl a vêla doctor clinic tlung zing zing. Ṭum li (4) rau major operation tuok tah ka nih a. Ka taksa hrisêlna le ka nitin sin thawna Bank sin kha a lo inremnaw bawk leh. Pei le pei lo, zawi ngawi ngawiin ka nitin sin kha thei le thei lovin ka sunzawm ṭâwk ṭâwk hlak a. Ka taksa bawrsâwm leiin doctor-in driving thaw lo dinga thurâwn a mi pêk leiin, ruolhaiin loan la a, mani gari-a an sin thawna hmun an pan sup sup lai khan, tlep ngawi ngawiin ka nitin sin thawna hmun kein ka pan hlak a. Ruol ṭha le ditsaktu ṭhenkhatin lam lakah an min tuokpui châng, “I va chêr lâwm lâwm de ! I dam nawh maw ?” an mi ti châng khan chu, lu inhaiin lamlien lai ka  tlu sawp vâng hlak niin ka hriet.

Mithiemhai chun, ‘Mihriem hin tui ei mamaw êm êm a; tui bo chun ni tam ei dam thei nawh a. Amiruokchu, mihriem hringna dinga tui nêka pawimaw lem a la um a, chu chu boruok a nih. Boruok (air) bo chun minute tam ei dam thei nawh. Amiruokchu, chuong thil pahnihai nêka mihriem ta dinga la pawimaw lem rawp chu, beiseina hi a nih. Mihriem hi beisena bo chun second khat khawm ei hring/dam thei nawh,’ an ti chu. Chu thil chu indik dinga ka ring bêk bêk nasan chu, chau le hrâtnaw tak pumin zîngkâr ka hei in vâk suok a. Unau ṭhenkhat, (kei chun a vengva deuhai ka ti el a) kan tuokpui châng a. “E khaw chen am phâk i tum a ? Saikawt i tlung hlak a ni ?” an ti châng chu, kea lâwn ringawt chun Saikawt ka tlung zo naw ding ti hrezing lang khawm, ka hrât sawt a, ka kalpên khawm a zâng sawt hlakin ka hriet.

Amiruokchu, mi hmangaitu le mi ditsaktu an nih ti ka hriet ngawi ngawi mi ṭhenkhatin, “E ! i suok pei a ni maw ? I chêrin i lo va hrât tanaw de !” an mi hei ti châng dâm chu, luhaiin lamlien lai ka tlu vâng hlak ni’n ka hriet hiel hlak. Upahai ṭawng takin, ei vânglai hun haia khan chu hlimen (dârthlalang) hma ah, lungawinawna ṭhang lêm lovin ni khat ah vawi hni khat el khawm ni lovin, ṭum tam ei inlang sên hlak a ni kha tie maw ? Tu hun, Upa-hai chawimawina hunser ah, a chawimawitu ni lova, mihai chawimawia ei hei um ve zet hnung hin chu, ṭhalai haiin, ‘Pu, i la va tlangvâl de’ an mi ti châng khawm, an ṭawng chun thudik a pai lâwm nawh ti hrie zing inla khawm, ‘I va tar ta de !’ mi tituhai nêk chun ei lâwm  lem hrim hrim.

Thuomhnaw tha, suit man tam tam leh ngaitha fahrana ei hei induong châng hlak khawm chun,  kûnghmuia puon vâr târ ang chau ei ni tah, inhmena hrim hrim hlak nei ve ta lo. Mani kawngkârah nal lo inti ve nâklai, thalaihai hlak chun, ‘An cheina thuom chu ama inbel ding chun a va pâmhmai de!’ dâm an lo ti ta dai nâwk nghâl. Amiruokchu, a bengvâr pawl deuvin, an lungril le inpersan êm êmin, ‘Pu / Pa i va nal de!’ an mi hei ti châng hin chu, an tawngbau chun thudik a fûn nawh ti hre kar inla khawm, ngaitha fûtin, a rûkin ei innui var var hlak chu a ni hi tie! 

Thalaihai po po hi,  chuong ang vawnga bengvâr ni hai sienla hlak chu, a tak tak insâwnin ei che buoi rawp ding a ni âwm nghâl a! I va nal de mi titu ding an um ta nawh, ti thudik chu lungawi takin lo pawm thiem ve tah lang khawm; ‘I va tar ta de’ mi titu le hin chu inchapchâr nghal ka nuom deu hlak. Indikna le thudik hi ngainatu ka ni ve hlakin ka hriet a. Amiruokchu, ‘I va tar ta de’ ti thudik tawngbau ruok hi chu khawvêla ka ngai pei naw tak ni hiel ta âwm a nih. Tlangvâl intuoi tha put chu ka ni ta nawh ti hre zing lang khawm, ‘I la tlangvâl ngei’ mi titu hi chu zakuo thar inchâwkpêk tak ka nuom hiel hlak; ka neiin tlin sienla lem chu!

Khawvêl mithiemhai chun, ‘Mihriem hi an hung upa deu deu a, tar tihai laia zêl thei hiel an hung ni hnung hin chu, lungril le ngaituona ah an naupang thar nâwk a nih,’ an ti hlak a ni âwm ie. Chu chu thudik a ni ka ring. Naupang chu thil hotea khawm an lung awi lovin, nuor hlak hai sien khawm, thil hotê, ṭawngbau ṭha ringawt khawma thlêm lungawi thei an ni angin, kum upahai khawm chuong ang tho chu an hung ni pei ding a ni leiin, ṭhalaihai khawm, mani nu le pa le pi le puhai, taksaa upa (tar)-hai hrietthiemna kawngah inṭhang ei pawimaw hlê âwm ie. Naute i ni lai, nangma hringtu che i nu le pa kuomah insêkin, anni chun kawi thei dawma an lo dawm el hlak che ang khan; i piengna nu le pahai chu, ei thuring inziekna Bible-in, mihriem dam chen a ti, kum 70 an lo pêl duoi a ni tah lem chun,  i piengna  i nu le pahai kha, nangma lakah an insêk ve hun a tlung ‘an tah, ti  thudik hi, ṭhalaihaiin ei hriet dinga pawimaw bêk bêk el  chu a nih.

Upahai chawimawina nia kan kohranin hun kan hmang mêk lai khan, ka lungril mi kamtu lientak chu, ‘Chawimawia um, ni lovin, a chawimawitu ngîrhmun ah la ngîr lem lang aw,’ ti a nih. Exam result ṭhat lei dâm, sin thar hmu leia chawimawina dâm hi chu, chawimawia um ngîrhmun hi dit le inhnar a um hle hlak a. ‘Kum upahai chawimawina’ programme-a ruok chu, chawimawia um nêk chun, chawimawitu ngîrhmuna um nuom a um vei tliet leh; ka dam sûngin kum upahai chawimawina ni ah, a chawimawitu ngirhmun ah ka ngir ve tah ngai naw ding a nih ti hrietna ruok hin chu, lairil a va fang na ngei aw …!!


Dated: Rengkai, the 1st October 2018.
Phone: 9862065735.

MANI RINGVANGTHU HRIL SENG SENG CHU…

MANI RINGVANGTHU HRIL SENG SENG CHU…

                          (Khawvêla hin lal tamtak an hung pieng tah a)

~ H. Zaneisang.

Ei kum hmang mêk 2017 sûng hin Hmasâwnna Thar chanchinbu le, Social Network-haiah, a chunga hla ei târlang, “Khawvêla hin lal tamtak an hung pieng tah a” ti hi, a phuoktu le a thu fe dân kalhmang chungchâng haiah hril le ziek a hlaw hle a. Mani ngaidân hril na na na chu, a lo indik tluonsuok naw pal a ni khawma leichawina um nghâl lo ding chu, ei Chanchinbu hei ṭiel ve nâwk hrim hrim ka tih.

Kei ve bawk hi, kum 1966 (Tuiṭhaphaia College ka kai ṭan kum) hma po khan chu, Mizo (Duhlian) ṭawnga ka hriet bâk chu, ‘Khawvêla hin lal tam tak an hung pieng tah a’ ti hla hi Hmar ṭawngin a um ti ka hriet nawh a. A san chu Mizorama pieng le seilien niin, Krismas le Kum Thar lâwm hun haiah khawm Lusei ṭawng deu vawnga hla kan sak hlak lei a nih. Independent Kohran Hla Bu-a hla hai hi sak châng nei zeu zeu hlak inla khawm, tuva ei hla chai tak ruok hi chu, Hmar ṭawngin kan sak ngai nawh. Tuiṭhaphai ka lût hnung hin Hmar ṭawnga sakna hmunah vêl tam lo ṭhangtah lang khawm, Lusei ṭawnga ka thiem hmasak le hriet lâr hmasa a ni leiin, Hmar ṭawng hin chu ka lan khap thiem ṭut naw zing. Ei hla thu chai mêk ding châng khat le a thunawn Lusei ṭawng le Hmar ṭawngin hei târlang hmasa phawt ei tih.

Mizo/ Lusei ṭawng :-
Khawvêlah hian lal tam tak an lo piang ta a,
Mahse Lal Krista ang hi an la piang ngai lo;
Vân Lal Fa a lo piang Lal kraun min khumtir tûr,
Vân mi zawng zawng pawhin min lawmpui ve rawh u             I hlim ang i lâwm ang, vân Lal Fa i fak ang,
            A pianna lâwmin leilung hi zaiin khat se;
            Vân Lal Fa a lo piang Lal kraun min khumtîr tûr,
            Vân mi zawng zawng pawhin min lâwmpui ve rawh u.

Mizo/Hmar ṭawng :-                                         
Khawvêla hin Lal tamtak an hung pieng tah a,
Sienkhawm Lal Krista ang hi an la pieng ngai nawh;
Vân Lalnau a hung suok Bethlehem bâwng inah,
Vân Lalnau lâwm dingin hnuoi le vân mi an fiel.             Hlimtakin lâwm ei tiu Vân Lalnau inpâkin,
             A suok ni lâwmin leilung hi zaiin sip sien;
            Vân Lalnau a hung suok Lal kraun min khumtir ding;
             Vân mi khawmin mi hung lâwmpui ve raw hai se.
Lusei ṭawng le Hmar ṭawng version-haia bold letter-a ei ziekhai hi lo inchik b$k ei ta.

Hi hla hi tu phuok am ning a ta le ? Hmar ṭawng-a publication ka hmu phâk po, Independent Kohran Hla Bu, kum 1957-a inthawk 1992 chena publication-a khan phuoktu hming inchuon a ni nawh. Lusei ṭawng publication hluihaia khawm khan phuoktu an inchuon naw niâwm tak a nih. Mizo hlaphuoktu hmingthang Pu Rokûnga dam lai daia sut, Ṭhalai Hla Bu-a khawm,  phuoktu hriethai hming inchuon ni sienkhawm, ei hla chai tak hi chu phuoktu hming inchuon a ni ve nawh. Amiruokchu, -Kum 2005 kuma Mizoram Presbyterian Kohran le Mizoram Baptist Kohran haiin ‘Kristian Hla Bu (Tonic Solfa) an suta ruok chu, ei hla chai mêk hi R L Kamlala phuok nia inchuon a nih.

Tu kum 2017 January am, nikum kum tâwp tieng ka chieng ta nawh, hi hla hi Pastor Thangngûr phuok ni a ring thu Prof Laldena in Hmasâwnna Thara a hung ziek kha mi tam tak chun ei lo tiem ka ring a. Pu Laldena thuziek le inzawm peiin tu kum January-February lai vêl khan, a phuoktu tieng pang nêk hmana a hla thu fe an lam naw nia ka hriet chungchângah vawi thum lai zet ei chanchinbu ka ṭiel niin ka hriet. Ka sûlhnung la hei thuol nâwk met ka nuom leiin, inthlahrung tak pumin tiemtuhai hmaah ka hung inlang nâwk a ni hi.

A ni le kum ka chieng ta chie nawh; ṭum khat chu, ka nauhaiin ka laptop-a hla an mi khum pêkhai laia pakhat, “Nunna Thianghlim Siamtu An Duh Lo Ziona-ah” ti hla Bâwngkawn Pastor Bial Zaipâwl-in an sak ka ngaithlâk a. Hi hla hi Pastor Thangngûr phuok a nih ti ka hriet leiin a Mizo-Duhlian ṭawng chu kat deu ṭat dingin ngaidân ka siem hmasa a. (A san chu, mi thiem ṭhenkhatin, “Hla hi inlet thei a ni nawh. Inlet a ni khawma phuok a nina ṭawng ang taka inlet thei a ni naw leiin, a mawina an hmang vawng hlak,” tia an ziek ka lo tiem fûk ve miel lei a nih) Amiruokchu, a Mizo-Duhlian version chu, a ṭhain, a hla thu chu a ṭhain a dak thlap el leiin mak ka ti bêk bêk a. An sak tâwpa phuoktu hming an hung inchuona chun- Phuahtu Pastor Thangngûra ti’n an hung ziek thlap bawk si leiin, Pastor Thangngûrin Duhlian ṭawnga a phuok ni ngei dingin ka ring tlat leiin, a hrie âwm deu upa le kohran ṭhuoitu mi pahnih pathum kan dawnhai chun, Pastor Thangngurin Lusei ṭawnga a phuok ngei a ni zie an mi hril a, ka hmin thlap. Chu thil ka hei hrilkaina san kher chu Rev Thangngur-in ṭawng a thiem bêk bêk zie hril ka nuomna lei a nih. Hmar ṭawng nêk hmanin Lusei ṭawng a thiemlem ka ring.

Kei ruok hin chu ṭawng thiem hi ka va hei nei naw ngei aw ! Pieng t$ra inthawk insûnga Hmar ṭawng hmang sûngkuoa pieng ni lang khawm; ziek kawnga chu Lusei le Hmar ṭawng hi a ieng lem am ka thiema- ka thiemnaw lem ti hi tu chen hin ka chieng chie nawh. Thingtlâng naupang ti takah kum 17 ka ni kumin High School ka sir phâk ṭâwk a. Kan insûngah Hmar ṭawng vawng kan hmanga chu, kum 17 ka sir ṭan kum chena khan chu, ka nu le pa lekha (letter) kan thawn pha chu Lusei ṭawng vawngin ka la ziek. Khâng hun laia ka thuziekhai kha hmu thei la um sien chu, nuizat a um ngawt ka ring.

Anleh, ‘Khawvêla hin lal tam tak an hung pieng tah a’ ti hla hi tu phuok am ni tâng a ta. Hla ziek record-a um ei bêsan ding a ni chun, R L Kamlala ziek ei ti ding niâwm tak a nih. Amiruokchu, Lusei ṭawnga hla bu sut hluihaia khan a phuoktu hming inchuon si lova, kum 2005 publication-a hin iengtiziea an inchuon thut am ? An thu lâkna innghatna tlâk a ni chie ding am ? tihai hi lungrila pieng theihai chu an nih.

Anleh, mi ṭhenkhatin Rev Thangngûr phuok nia an ring hi iem an innghatna tak ? A hla phuok danghaia a hmang hlak ‘kraun’ ṭawngbau a hmang lei a ni ding ? Midang khawma an hmang thei ve tho naw ding ? tihai hi ṭhanghmuna hmang thei vawng an ni ka ring. Zêldin le mani ringvâng thu hril râla chu, ‘Nunna thianghlim siamtu an duh lo zion ah’ ti hla Lusei ṭawnga a phuok ang bawkin; ‘Khawvêl ah hian lal tam tak an lo piang ta a’ ti hla khawm hi, Rev Thangngurin Lusei ṭawnga a phuok a nih a; a hnungah midangin Hmar ṭawnga an inlet a nih, tihai sien chu pawm inhawi ti ngawt ka tih. A san chu, a Lusei ṭawng version hin originality nei lem tlata ka hriet lei a nih.

December 20, 1943-a Rev Thangngûr thi hma khan Independent Kohran Hla Bu hi ṭum 3 sut hman a nih. Kum 1923 khan copy 300 chau sut niin, 1928 khan copy 500 sut nâwk a nih a.  Kum 1935 khan copy 2000 sut nia hriet a nih. Anleh, hieng sut hmasa ṭum thum haia hin ei hla chai mêk ‘Khawvela hin lal tam tak an hung pieng tah a’ ti hla hi a chuong am ? ti hi tulai ṭhang tharhai lai hin a hre chieng ei um ta naw el thei. Anleh, mi pakhat phuok chie a niâwm sih a, iengtiziea Lusei le Hmar version hi inangnaw tlat am ? Hi chungchânga ka ringvâng thu ka hril ding a ni chun, a phuoktu chu tukhawm ni rawseh, ei chai mêk hla hi, Lusei ṭawnga phuok, Hmar ṭawnga inlet a ni ngei kei chun ka ring.
 Ei hla hril mêk hi, a bula inthawk a tâwp zakin, ngun taka ei tiem chun, vân Lal Nau Isu hnuoia a hung pieng/insieng-na thu, Krismas hun laia sakmi hlie hlie el a nih. Khai aw lo en ei tih. A châng khatnaa hin khawvêlah lal tam tak piengtah hai sien khawm Lal Krista ang an la pieng naw thu etc a hril phawt a. A thunawnah, vân Lalnau piengna (Hmar ṭawng version a pieng-ni ni lo, a piengna) lâwm dinga fielnain a ṭan a. Châng 2-na ah, ‘Van Lal Nau pieng nia vân mipuihai hlasak thu Luka Bung 2-na besanin le vân zaipâwl ri an hriet leiin phûla beram vêngtuhaiin an berâmhai mâksana Lal chibai an bûk thu an zâwt thla nâwk a. A châng 3-na ah, khawsak mivarhai khawm a pieng zâna Lal arasi an hmu leia Ama chibai bûk dinga an hung thu a hril zovah; châng 4-na ah, lal Herod-in  vân Lal Nau pieng a hriet leia a lung inz$ng thu le; Ama that dinga a sipai ruol a tir suok thu an zâwt thla nâwk a. A châng tâwp tak, châng 6-na ah, Isu ringtuhai lungril bâwng-in tlâwmah Isu chu insieng (pieng) thar nâwk dinga a dit thu, thiem takin an zâwt a ni hih.

Hi hla thu ngun taka vawi tam ka tiem nawn hnunga ngaidân nghet tak ka siem chu, (1) ‘Khawvela hin lal tam tak an hung pieng tah a’ ti hla phuoktu hin Lusei ṭawnga a phuok, Hmar ṭawnga inlet a ni ngei ka ring. (2) Hmar ṭawng version châng khatna tlar 3-na, a thunawn tlar 2-na le tlar 3-naa ‘pieng’ ṭawngbau hmang lova ‘suok’ ṭawngbau a hmang hi, ziektu unau ṭhenkhatin, ‘poetic ward, inril tak a nih’ ti zâwngin hrihai sien khawm, kei chun an rilna nêkin, hi hla thua pieng ṭawngbau hmang lova ‘suok’ ṭawngbau vawi 3 zet a hmang hi chu, ei hla chai mêka ding hin chu, a hmang nawna ding hmuna hmang, ‘odd ward’ niin ka hriet.(3) ‘Khawvêlah hian lal tam tak an lo piang ta a’ ti hla hi, Mizo Kristian Hla Bu le Mizo Kristian Hla Thar Bu suok hmasa haiah phuoktu hming inchuon ni si lo, khawhnung e.g 2005 publication-a R L Kamlala phuok anga an inchuon hi bêlchieng a dâwl nawin ka hriet. (4) A hla thu le a ṭawngbau hmanghai en chet le suizau deu chun, Rev Thangngûrin Lusei ṭawnga a phuok, Lusei ṭawng thiem ṭha lâwm lovin Hmar ṭawnga an let, ni sien a hawi vieu.

Ka lungril suongtuona ringawt hi chu thudik (fact)-ah an nghat vawng nawh ti ka hriet zing lai, ka ringvângthu mei meia chu, ei hla chai mêk, ‘Khawvêlah hian lal tam tak an lo piang ta a’ ti hi Rev Thangngûrin Mizo-Duhlian ṭawnga a phuok, Duhlian ṭawng thiem ṭha ṭut lo, (Kâmlalin, ‘Kan lâwm lai pârte hi’ a ti khawm, Hmar ṭawngin, ‘Ei lâwmlai pârhai hi..’ ti el lova, ‘Ei lâwmlai pârtê hi ..’ tia inlet tlat tu ma) –inlet a ni ka ring tlat. (Pathien ringa ring ni lovin, ringvângthu a ni chu. He he he !)

                                                                   Dated Rengkai the 29^th August 2017.
                                                                   Phone 9862065735.