~ H. Zaneisang
Hmar ṭawng hmanghai hi ei tam lâwmnaw bâk ah, state hran panga ah thêchekin ei um a. Ei ṭawng mawi tak le hausa tak hi ei hmang hne naw hle ni’n ka hriet hlak. Ei naupanghai hlak chun inchûkna A AW B-ah ṭan lovin English hawrawp A B C-in lekha an inchûk ṭan a. High School Cl IX-a inthawk College-ah BA chenin subject pakhat vernacular-in an lâk ṭâwk a. A AW B-a inthawk mani ṭawng inchûk lo na na na chu, thiem an tak tah ni mei a tih. Thlang sâppui ṭawng nêk hmanin intak an tih am an tah aw ? ti dingin a um. A san niâwma ngairuot thei chu, A AW B inchûk lovin Hmar ṭawng hi A B C hawrawpa tiem le ziek inchûk an ni leiin thiem tak tak an tak tah khawm ni mei a tih.
Kei hi thuziek ziektu khawm hin primary level-a inthawk mani ṭawng kan chûk naw el chau ni lovin; High School le College chen Lushai Vernacular la le inchûk ka ni leiin, Hmar ṭawng hi thiem kan ti naw hle a nih, ti tiemtuhaiin lo hrie hmasâ’ng ei ta. Thiem naw hle lang khawm Hmar ṭawng hmang chungchânga hohlimna hei ṭhuoi ka tum rêk a ni hih. Tiemtu haiin mi lo inzâpui el lovin, a thupui khi iengtin takin am a ziek hrim a ? ti ngaituona leh lo tiem chawt el dingin ka hei ngên hmasa cheu.
Tuta ṭuma ei hohlimna ding chu, Rev Thangngûr hla phuok Independent No 99-na hi a ni ding a nih. Independent Kohran Hlabu hi kum 1923-a inthawk kum 1992 chen khan ṭum 9 sut (print) a ni tah niâwm tak a nih. Kum 1977 kuma sut (7th Edition) chena khan chu, tuva Rev. Thangngur hla siem Independent No 99-na hi ‘Ka lâwmna pâr an thliek tah ie’ tia a bul ṭan a nih. Independent Kohran Hlabu ka nei hluitak chu 2nd Edition, kum 1957 kuma sut (thuhmâ khawm Dr. Thanglung, Chairman, Executive Council, ICI, Sielmat-in tarik 28/08/1957-a a ziek) kha a nih a. Hi kum (1957)-a suta hin, “Ka lâwmna pâr an tliek tah ie,” tia bul ṭan a nih. Hi taka tliek tia sie hi chu, thliek ti ṭawngbau sut suol pal a ni hmêl. 7th Edition, August 1977-a khawm khan ei hla chai mêk hi hla no 99-na bawk niin, ‘Ka lâwmna pâr an thliek tah ie,’ tia a bul ṭan a la ni pei.
Amiruokchu, Independent Hlabu 8th Edition, kum 1986-a sut hi ka nei naw leiin. 8th Edition-a hin ei hla chai mêk châng bul hi iengtinam an sie (ziek) ka hriet nawh a. 9th Edition, 1992-a suta ruok khan chu, ‘Ka lâwmna pâr an thliek tah ie’ tia ei sak hlak kha, ‘Ka lâwmna pâr ang an thliek tah’ tia thleng a ni tah.
Ei thu chai tak, Rev. Thangngur hla phuok châng bul tlar khatna ‘Ka lâwmna pâr an thliek tah ie’ tia kum 50 nêka tam rau saka lo um tah kha, iengtiziea “Ka lâwmna pâr ang an thliek tah,” tia thlâk am a nih a ? ti chu ei hohlimna tak a nih ti chu lungril ah lo pai ei ta. Ei hla thu chai mêk hi, a Hmar ṭawng thu ngau ngau thlîr chun, ‘Ka lâwmna pâr an thliek tah ie’ ti le, ‘Ka lâwmna pâr ang an thliek tah,’ ti hai hi an diknawna iengkhawm hril ding an um naw ve ve a. Amiruokchu, ‘Ka lâwmna pâr an thliek tah ie’ tia kum tam tak ei lo sak tah hlak kha, iengti zie a ‘Ka lâwmna pâr ang an thliek tah’ tia thlâk kher am a nih a ? ti thu a nih hril ei tum tak chu.
Ka hril thiem ngût dî’m chu, hei pu sin hrim ka tih. ‘Lâwmna pâr’ le ‘lâwmna pâr ang’ ti inang nawna chu hrilfie buoi ngai lovin hi thuziek tiemtu tamlem hai chun ei hriet ring a um, ṭhenkhat ruok chun a danglamna lâwm ei hriet naw khawm a ni el thei bawk. Hi ei hla thu lâk suok hi vawisûna ei sak dân chu, ‘Ka lâwmna pârang an thliek tah,’ ti a nih a. Hi hi chu tekhîna ang deu, thil a ni ang anga hril el lova, thil hriet lâr lem la suokin, a hril tum tak hrilfiena in an hmang hlak a. Chuong anga thu/hla ziek chu thlang sâppuihai chun ‘Simili’ an tih. Simili chu thil a ni ang anga hril lovin, thil hriet lâr lem thil dang le va hrilkhi hi mithiemhai hril dân poetic technique-a chun, ‘Simile’ a nih an tih a. Chuong ang chu ei hla thu haia hin hmu ding a um zeu zeu. Entirna dingin, ‘Ṭap lai puon ang bâng ka tih’ ‘An rieng âr ang kan vai’ tihai ang hi simile chu an nih.
Amiruokchu, ei hla chai mêk Independent No 99-na hi, sut hlui tienga inziek dân ei en chun, tekhina a hmang naw ni sien a hawi. Kum 1977 le a hma tienga sut (hlui)-haia khan chu ieng tekhina/hrilkhina khawm hmang lovin; a laina a sûn mêk chu pârte leh hrilkhî kher lovin, ‘Ka lâwmna pâr..’ a ti tawp el a nih. Hi hi mithiemhai hrilfie dân chun ‘Simili’ nilovin ‘Metaphor’ an mi tipêk ding niâwm tak a nih. Hi hla siemtu/ phuoktu hin a nuhmei a sûn leia hi hla hi a phuok lo ni ang sien, a nuhmei a ngai êm êm chu pârte leh hrilkhî kher lovin, ‘KA LAWMNA PAR’ a ti tawp el a nih.
Hi hla siemtu (phuoktu) Rev Thangngûr hi kei naupangtê hin a taksa damlai ka hmu phâk ve nawh a. Ieng anga thiemna nei am ti khawm ka hriet bawk nawh. Ei ramah Chanchinṭha a lûttîr laia kohran ṭhuoitu hmasa hai kha khawvêl thiem inchûkna kawng ah an pâwl (class) insângin hril le suong tham nei nawhai sien khawm, ei ni rawi suongtuona nêk dai hin thu le hla an thiemin an inril hlê dingin ka ngairuot ve a. Rev Thangngûr kha, a Matric le a B.A ang zâwnga thiemna hril ding title nei naw sien khawm, ‘Mansoul khawpuia hin hmun le ram ka nei nawh,’ ti le, ‘Mi ṭhuoi pei la Liberty min tlun rawh’ tia a hei sâm suok thu dâm ka ngaituo châng, kei college zo inti ve bawk hin chu, thlang sâppui ṭawng ziek le hmang thua khawm ka khan naw hle ding niâwmin ka hriet hlak.
Chun, Pathien inpâkna hla a phuok/siem-hai hrim hrim hei tiem hin Hmar ṭawng khawm a thiem hle bâk ah, Poetic technique khawm hre vieu dinga ngairuot thei niin ka hriet bawk. Chun, ei hla chai tak, Independent Kohran Hla Bu No 99-na châng bul a, “ Ka lâwmna pâr an thliek tah ie, Ka ngaihai thinâ’n a ṭhuoi tah ie’ ti a ziek mêk lai khawm hin, a thisen inzawmpui a sûn mêk hi a nuhmei am a nau ? ti ka hriet naw lai zingin, a mihriem mihriemna a chu a tuor na hle a nih ti a chieng a. Chu a thisen inzawmpui a sûn mêk chu partê leh khawm tekhî/hrilkhî lovin, ‘Ka lâwmna pâr’ a ti thlâwt el a nih. A phuoktu Rev. Thangngûr hi hung tho nâwkin, a hla phuok ei lo siem danglam hi hang en/tiem sien chu, “Ka lainâ, ka phelkhing/ ka nau kha Pâr leh têkhi lovin ‘Ka lâwmna pâr’ ka ti el kha a ni sih a. Iengtiziea lo thlâk danglam kher am in nih aw !” a ti vawng vawng ring a um thei.
Khai leh, ringnaa kalchawina rama ei mi hluihai kha, mihriem, famkim lo an ni ve tho leiin ṭawng hmang thu ah suksuol thei an nih ti chu ei inhmai nawh ie. Chuong zing lai chun, ngaituo chieng mang lova thlaraumihai hla siem/phuok sukdanglam kawnga hin insûmin kut kei deu inla aw ! ti thu ah hi article hi, ka famkim ve nawna hrezing pumin ka hung ziek a nih. Independent Kohran Hla Bu hi sut nâwk a ni pha chu, hla number 99-na, ‘Ka lâwmna pâr ang an thliek tah,’ ti hla hi phuoktu phuok ang takin, ‘Ka lâwmna pâr an thliek tah ie’ tia thlâk nâwk ni hrâm sien, ti chu hi thuziek hi ziektû’n a ziekna san tak chu a nih.
Hmar ṭawng hmanghai hi ei tam lâwmnaw bâk ah, state hran panga ah thêchekin ei um a. Ei ṭawng mawi tak le hausa tak hi ei hmang hne naw hle ni’n ka hriet hlak. Ei naupanghai hlak chun inchûkna A AW B-ah ṭan lovin English hawrawp A B C-in lekha an inchûk ṭan a. High School Cl IX-a inthawk College-ah BA chenin subject pakhat vernacular-in an lâk ṭâwk a. A AW B-a inthawk mani ṭawng inchûk lo na na na chu, thiem an tak tah ni mei a tih. Thlang sâppui ṭawng nêk hmanin intak an tih am an tah aw ? ti dingin a um. A san niâwma ngairuot thei chu, A AW B inchûk lovin Hmar ṭawng hi A B C hawrawpa tiem le ziek inchûk an ni leiin thiem tak tak an tak tah khawm ni mei a tih.
Kei hi thuziek ziektu khawm hin primary level-a inthawk mani ṭawng kan chûk naw el chau ni lovin; High School le College chen Lushai Vernacular la le inchûk ka ni leiin, Hmar ṭawng hi thiem kan ti naw hle a nih, ti tiemtuhaiin lo hrie hmasâ’ng ei ta. Thiem naw hle lang khawm Hmar ṭawng hmang chungchânga hohlimna hei ṭhuoi ka tum rêk a ni hih. Tiemtu haiin mi lo inzâpui el lovin, a thupui khi iengtin takin am a ziek hrim a ? ti ngaituona leh lo tiem chawt el dingin ka hei ngên hmasa cheu.
Tuta ṭuma ei hohlimna ding chu, Rev Thangngûr hla phuok Independent No 99-na hi a ni ding a nih. Independent Kohran Hlabu hi kum 1923-a inthawk kum 1992 chen khan ṭum 9 sut (print) a ni tah niâwm tak a nih. Kum 1977 kuma sut (7th Edition) chena khan chu, tuva Rev. Thangngur hla siem Independent No 99-na hi ‘Ka lâwmna pâr an thliek tah ie’ tia a bul ṭan a nih. Independent Kohran Hlabu ka nei hluitak chu 2nd Edition, kum 1957 kuma sut (thuhmâ khawm Dr. Thanglung, Chairman, Executive Council, ICI, Sielmat-in tarik 28/08/1957-a a ziek) kha a nih a. Hi kum (1957)-a suta hin, “Ka lâwmna pâr an tliek tah ie,” tia bul ṭan a nih. Hi taka tliek tia sie hi chu, thliek ti ṭawngbau sut suol pal a ni hmêl. 7th Edition, August 1977-a khawm khan ei hla chai mêk hi hla no 99-na bawk niin, ‘Ka lâwmna pâr an thliek tah ie,’ tia a bul ṭan a la ni pei.
Amiruokchu, Independent Hlabu 8th Edition, kum 1986-a sut hi ka nei naw leiin. 8th Edition-a hin ei hla chai mêk châng bul hi iengtinam an sie (ziek) ka hriet nawh a. 9th Edition, 1992-a suta ruok khan chu, ‘Ka lâwmna pâr an thliek tah ie’ tia ei sak hlak kha, ‘Ka lâwmna pâr ang an thliek tah’ tia thleng a ni tah.
Ei thu chai tak, Rev. Thangngur hla phuok châng bul tlar khatna ‘Ka lâwmna pâr an thliek tah ie’ tia kum 50 nêka tam rau saka lo um tah kha, iengtiziea “Ka lâwmna pâr ang an thliek tah,” tia thlâk am a nih a ? ti chu ei hohlimna tak a nih ti chu lungril ah lo pai ei ta. Ei hla thu chai mêk hi, a Hmar ṭawng thu ngau ngau thlîr chun, ‘Ka lâwmna pâr an thliek tah ie’ ti le, ‘Ka lâwmna pâr ang an thliek tah,’ ti hai hi an diknawna iengkhawm hril ding an um naw ve ve a. Amiruokchu, ‘Ka lâwmna pâr an thliek tah ie’ tia kum tam tak ei lo sak tah hlak kha, iengti zie a ‘Ka lâwmna pâr ang an thliek tah’ tia thlâk kher am a nih a ? ti thu a nih hril ei tum tak chu.
Ka hril thiem ngût dî’m chu, hei pu sin hrim ka tih. ‘Lâwmna pâr’ le ‘lâwmna pâr ang’ ti inang nawna chu hrilfie buoi ngai lovin hi thuziek tiemtu tamlem hai chun ei hriet ring a um, ṭhenkhat ruok chun a danglamna lâwm ei hriet naw khawm a ni el thei bawk. Hi ei hla thu lâk suok hi vawisûna ei sak dân chu, ‘Ka lâwmna pârang an thliek tah,’ ti a nih a. Hi hi chu tekhîna ang deu, thil a ni ang anga hril el lova, thil hriet lâr lem la suokin, a hril tum tak hrilfiena in an hmang hlak a. Chuong anga thu/hla ziek chu thlang sâppuihai chun ‘Simili’ an tih. Simili chu thil a ni ang anga hril lovin, thil hriet lâr lem thil dang le va hrilkhi hi mithiemhai hril dân poetic technique-a chun, ‘Simile’ a nih an tih a. Chuong ang chu ei hla thu haia hin hmu ding a um zeu zeu. Entirna dingin, ‘Ṭap lai puon ang bâng ka tih’ ‘An rieng âr ang kan vai’ tihai ang hi simile chu an nih.
Amiruokchu, ei hla chai mêk Independent No 99-na hi, sut hlui tienga inziek dân ei en chun, tekhina a hmang naw ni sien a hawi. Kum 1977 le a hma tienga sut (hlui)-haia khan chu ieng tekhina/hrilkhina khawm hmang lovin; a laina a sûn mêk chu pârte leh hrilkhî kher lovin, ‘Ka lâwmna pâr..’ a ti tawp el a nih. Hi hi mithiemhai hrilfie dân chun ‘Simili’ nilovin ‘Metaphor’ an mi tipêk ding niâwm tak a nih. Hi hla siemtu/ phuoktu hin a nuhmei a sûn leia hi hla hi a phuok lo ni ang sien, a nuhmei a ngai êm êm chu pârte leh hrilkhî kher lovin, ‘KA LAWMNA PAR’ a ti tawp el a nih.
Hi hla siemtu (phuoktu) Rev Thangngûr hi kei naupangtê hin a taksa damlai ka hmu phâk ve nawh a. Ieng anga thiemna nei am ti khawm ka hriet bawk nawh. Ei ramah Chanchinṭha a lûttîr laia kohran ṭhuoitu hmasa hai kha khawvêl thiem inchûkna kawng ah an pâwl (class) insângin hril le suong tham nei nawhai sien khawm, ei ni rawi suongtuona nêk dai hin thu le hla an thiemin an inril hlê dingin ka ngairuot ve a. Rev Thangngûr kha, a Matric le a B.A ang zâwnga thiemna hril ding title nei naw sien khawm, ‘Mansoul khawpuia hin hmun le ram ka nei nawh,’ ti le, ‘Mi ṭhuoi pei la Liberty min tlun rawh’ tia a hei sâm suok thu dâm ka ngaituo châng, kei college zo inti ve bawk hin chu, thlang sâppui ṭawng ziek le hmang thua khawm ka khan naw hle ding niâwmin ka hriet hlak.
Chun, Pathien inpâkna hla a phuok/siem-hai hrim hrim hei tiem hin Hmar ṭawng khawm a thiem hle bâk ah, Poetic technique khawm hre vieu dinga ngairuot thei niin ka hriet bawk. Chun, ei hla chai tak, Independent Kohran Hla Bu No 99-na châng bul a, “ Ka lâwmna pâr an thliek tah ie, Ka ngaihai thinâ’n a ṭhuoi tah ie’ ti a ziek mêk lai khawm hin, a thisen inzawmpui a sûn mêk hi a nuhmei am a nau ? ti ka hriet naw lai zingin, a mihriem mihriemna a chu a tuor na hle a nih ti a chieng a. Chu a thisen inzawmpui a sûn mêk chu partê leh khawm tekhî/hrilkhî lovin, ‘Ka lâwmna pâr’ a ti thlâwt el a nih. A phuoktu Rev. Thangngûr hi hung tho nâwkin, a hla phuok ei lo siem danglam hi hang en/tiem sien chu, “Ka lainâ, ka phelkhing/ ka nau kha Pâr leh têkhi lovin ‘Ka lâwmna pâr’ ka ti el kha a ni sih a. Iengtiziea lo thlâk danglam kher am in nih aw !” a ti vawng vawng ring a um thei.
Khai leh, ringnaa kalchawina rama ei mi hluihai kha, mihriem, famkim lo an ni ve tho leiin ṭawng hmang thu ah suksuol thei an nih ti chu ei inhmai nawh ie. Chuong zing lai chun, ngaituo chieng mang lova thlaraumihai hla siem/phuok sukdanglam kawnga hin insûmin kut kei deu inla aw ! ti thu ah hi article hi, ka famkim ve nawna hrezing pumin ka hung ziek a nih. Independent Kohran Hla Bu hi sut nâwk a ni pha chu, hla number 99-na, ‘Ka lâwmna pâr ang an thliek tah,’ ti hla hi phuoktu phuok ang takin, ‘Ka lâwmna pâr an thliek tah ie’ tia thlâk nâwk ni hrâm sien, ti chu hi thuziek hi ziektû’n a ziekna san tak chu a nih.
