MANI RINGVANGTHU
HRIL SENG SENG CHU…
(KhawvĂªla
hin lal tamtak an hung pieng tah a)
~ H. Zaneisang.
Ei kum hmang mĂªk 2017 sĂ»ng hin HmasĂ¢wnna Thar chanchinbu le, Social Network-haiah, a chunga hla ei tĂ¢rlang, “KhawvĂªla hin lal tamtak an hung pieng tah a” ti hi, a phuoktu le a thu fe dĂ¢n kalhmang chungchĂ¢ng haiah hril le ziek a hlaw hle a. Mani ngaidĂ¢n hril na na na chu, a lo indik tluonsuok naw pal a ni khawma leichawina um nghĂ¢l lo ding chu, ei Chanchinbu hei á¹iel ve nĂ¢wk hrim hrim ka tih.
Kei ve bawk hi, kum 1966 (Tuiá¹haphaia College ka kai á¹an kum) hma po khan chu, Mizo (Duhlian) á¹awnga ka hriet bĂ¢k chu, ‘KhawvĂªla hin lal tam tak an hung pieng tah a’ ti hla hi Hmar á¹awngin a um ti ka hriet nawh a. A san chu Mizorama pieng le seilien niin, Krismas le Kum Thar lĂ¢wm hun haiah khawm Lusei á¹awng deu vawnga hla kan sak hlak lei a nih. Independent Kohran Hla Bu-a hla hai hi sak chĂ¢ng nei zeu zeu hlak inla khawm, tuva ei hla chai tak ruok hi chu, Hmar á¹awngin kan sak ngai nawh. Tuiá¹haphai ka lĂ»t hnung hin Hmar á¹awnga sakna hmunah vĂªl tam lo á¹hangtah lang khawm, Lusei á¹awnga ka thiem hmasak le hriet lĂ¢r hmasa a ni leiin, Hmar á¹awng hin chu ka lan khap thiem á¹ut naw zing. Ei hla thu chai mĂªk ding chĂ¢ng khat le a thunawn Lusei á¹awng le Hmar á¹awngin hei tĂ¢rlang hmasa phawt ei tih.
Mizo/ Lusei á¹awng :-
KhawvĂªlah hian lal tam tak an lo piang ta a,
Mahse Lal Krista ang hi an la piang ngai lo;
VĂ¢n Lal Fa a lo piang Lal kraun min khumtir tĂ»r,
VĂ¢n mi zawng zawng pawhin min lawmpui ve rawh u I hlim ang i lĂ¢wm ang, vĂ¢n Lal Fa i fak ang,
A pianna lĂ¢wmin leilung hi zaiin khat se;
VĂ¢n Lal Fa a lo piang Lal kraun min khumtĂ®r tĂ»r,
VĂ¢n mi zawng zawng pawhin min lĂ¢wmpui ve rawh u.
Mizo/Hmar á¹awng :-
KhawvĂªla hin Lal tamtak an hung pieng tah a,
Sienkhawm Lal Krista ang hi an la pieng ngai nawh;
VĂ¢n Lalnau a hung suok Bethlehem bĂ¢wng inah,
VĂ¢n Lalnau lĂ¢wm dingin hnuoi le vĂ¢n mi an fiel. Hlimtakin lĂ¢wm ei tiu VĂ¢n Lalnau inpĂ¢kin,
A suok ni lĂ¢wmin leilung hi zaiin sip sien;
VĂ¢n Lalnau a hung suok Lal kraun min khumtir ding;
VĂ¢n mi khawmin mi hung lĂ¢wmpui ve raw hai se.
Lusei á¹awng le Hmar á¹awng version-haia bold letter-a ei ziekhai hi lo inchik b$k ei ta.
Hi hla hi tu phuok am ning a ta le ? Hmar á¹awng-a publication ka hmu phĂ¢k po, Independent Kohran Hla Bu, kum 1957-a inthawk 1992 chena publication-a khan phuoktu hming inchuon a ni nawh. Lusei á¹awng publication hluihaia khawm khan phuoktu an inchuon naw niĂ¢wm tak a nih. Mizo hlaphuoktu hmingthang Pu RokĂ»nga dam lai daia sut, Ṭhalai Hla Bu-a khawm, phuoktu hriethai hming inchuon ni sienkhawm, ei hla chai tak hi chu phuoktu hming inchuon a ni ve nawh. Amiruokchu, -Kum 2005 kuma Mizoram Presbyterian Kohran le Mizoram Baptist Kohran haiin ‘Kristian Hla Bu (Tonic Solfa) an suta ruok chu, ei hla chai mĂªk hi R L Kamlala phuok nia inchuon a nih.
Tu kum 2017 January am, nikum kum tĂ¢wp tieng ka chieng ta nawh, hi hla hi Pastor ThangngĂ»r phuok ni a ring thu Prof Laldena in HmasĂ¢wnna Thara a hung ziek kha mi tam tak chun ei lo tiem ka ring a. Pu Laldena thuziek le inzawm peiin tu kum January-February lai vĂªl khan, a phuoktu tieng pang nĂªk hmana a hla thu fe an lam naw nia ka hriet chungchĂ¢ngah vawi thum lai zet ei chanchinbu ka á¹iel niin ka hriet. Ka sĂ»lhnung la hei thuol nĂ¢wk met ka nuom leiin, inthlahrung tak pumin tiemtuhai hmaah ka hung inlang nĂ¢wk a ni hi.
A ni le kum ka chieng ta chie nawh; á¹um khat chu, ka nauhaiin ka laptop-a hla an mi khum pĂªkhai laia pakhat, “Nunna Thianghlim Siamtu An Duh Lo Ziona-ah” ti hla BĂ¢wngkawn Pastor Bial ZaipĂ¢wl-in an sak ka ngaithlĂ¢k a. Hi hla hi Pastor ThangngĂ»r phuok a nih ti ka hriet leiin a Mizo-Duhlian á¹awng chu kat deu á¹at dingin ngaidĂ¢n ka siem hmasa a. (A san chu, mi thiem á¹henkhatin, “Hla hi inlet thei a ni nawh. Inlet a ni khawma phuok a nina á¹awng ang taka inlet thei a ni naw leiin, a mawina an hmang vawng hlak,” tia an ziek ka lo tiem fĂ»k ve miel lei a nih) Amiruokchu, a Mizo-Duhlian version chu, a á¹hain, a hla thu chu a á¹hain a dak thlap el leiin mak ka ti bĂªk bĂªk a. An sak tĂ¢wpa phuoktu hming an hung inchuona chun- Phuahtu Pastor ThangngĂ»ra ti’n an hung ziek thlap bawk si leiin, Pastor ThangngĂ»rin Duhlian á¹awnga a phuok ni ngei dingin ka ring tlat leiin, a hrie Ă¢wm deu upa le kohran á¹huoitu mi pahnih pathum kan dawnhai chun, Pastor Thangngurin Lusei á¹awnga a phuok ngei a ni zie an mi hril a, ka hmin thlap. Chu thil ka hei hrilkaina san kher chu Rev Thangngur-in á¹awng a thiem bĂªk bĂªk zie hril ka nuomna lei a nih. Hmar á¹awng nĂªk hmanin Lusei á¹awng a thiemlem ka ring.
Kei ruok hin chu á¹awng thiem hi ka va hei nei naw ngei aw ! Pieng t$ra inthawk insĂ»nga Hmar á¹awng hmang sĂ»ngkuoa pieng ni lang khawm; ziek kawnga chu Lusei le Hmar á¹awng hi a ieng lem am ka thiema- ka thiemnaw lem ti hi tu chen hin ka chieng chie nawh. ThingtlĂ¢ng naupang ti takah kum 17 ka ni kumin High School ka sir phĂ¢k á¹Ă¢wk a. Kan insĂ»ngah Hmar á¹awng vawng kan hmanga chu, kum 17 ka sir á¹an kum chena khan chu, ka nu le pa lekha (letter) kan thawn pha chu Lusei á¹awng vawngin ka la ziek. KhĂ¢ng hun laia ka thuziekhai kha hmu thei la um sien chu, nuizat a um ngawt ka ring.
Anleh, ‘KhawvĂªla hin lal tam tak an hung pieng tah a’ ti hla hi tu phuok am ni tĂ¢ng a ta. Hla ziek record-a um ei bĂªsan ding a ni chun, R L Kamlala ziek ei ti ding niĂ¢wm tak a nih. Amiruokchu, Lusei á¹awnga hla bu sut hluihaia khan a phuoktu hming inchuon si lova, kum 2005 publication-a hin iengtiziea an inchuon thut am ? An thu lĂ¢kna innghatna tlĂ¢k a ni chie ding am ? tihai hi lungrila pieng theihai chu an nih.
Anleh, mi á¹henkhatin Rev ThangngĂ»r phuok nia an ring hi iem an innghatna tak ? A hla phuok danghaia a hmang hlak ‘kraun’ á¹awngbau a hmang lei a ni ding ? Midang khawma an hmang thei ve tho naw ding ? tihai hi á¹hanghmuna hmang thei vawng an ni ka ring. ZĂªldin le mani ringvĂ¢ng thu hril rĂ¢la chu, ‘Nunna thianghlim siamtu an duh lo zion ah’ ti hla Lusei á¹awnga a phuok ang bawkin; ‘KhawvĂªl ah hian lal tam tak an lo piang ta a’ ti hla khawm hi, Rev Thangngurin Lusei á¹awnga a phuok a nih a; a hnungah midangin Hmar á¹awnga an inlet a nih, tihai sien chu pawm inhawi ti ngawt ka tih. A san chu, a Lusei á¹awng version hin originality nei lem tlata ka hriet lei a nih.
December 20, 1943-a Rev ThangngĂ»r thi hma khan Independent Kohran Hla Bu hi á¹um 3 sut hman a nih. Kum 1923 khan copy 300 chau sut niin, 1928 khan copy 500 sut nĂ¢wk a nih a. Kum 1935 khan copy 2000 sut nia hriet a nih. Anleh, hieng sut hmasa á¹um thum haia hin ei hla chai mĂªk ‘Khawvela hin lal tam tak an hung pieng tah a’ ti hla hi a chuong am ? ti hi tulai á¹hang tharhai lai hin a hre chieng ei um ta naw el thei. Anleh, mi pakhat phuok chie a niĂ¢wm sih a, iengtiziea Lusei le Hmar version hi inangnaw tlat am ? Hi chungchĂ¢nga ka ringvĂ¢ng thu ka hril ding a ni chun, a phuoktu chu tukhawm ni rawseh, ei chai mĂªk hla hi, Lusei á¹awnga phuok, Hmar á¹awnga inlet a ni ngei kei chun ka ring.
Hi hla thu ngun taka vawi tam ka tiem nawn hnunga ngaidĂ¢n nghet tak ka siem chu, (1) ‘Khawvela hin lal tam tak an hung pieng tah a’ ti hla phuoktu hin Lusei á¹awnga a phuok, Hmar á¹awnga inlet a ni ngei ka ring. (2) Hmar á¹awng version chĂ¢ng khatna tlar 3-na, a thunawn tlar 2-na le tlar 3-naa ‘pieng’ á¹awngbau hmang lova ‘suok’ á¹awngbau a hmang hi, ziektu unau á¹henkhatin, ‘poetic ward, inril tak a nih’ ti zĂ¢wngin hrihai sien khawm, kei chun an rilna nĂªkin, hi hla thua pieng á¹awngbau hmang lova ‘suok’ á¹awngbau vawi 3 zet a hmang hi chu, ei hla chai mĂªka ding hin chu, a hmang nawna ding hmuna hmang, ‘odd ward’ niin ka hriet.(3) ‘KhawvĂªlah hian lal tam tak an lo piang ta a’ ti hla hi, Mizo Kristian Hla Bu le Mizo Kristian Hla Thar Bu suok hmasa haiah phuoktu hming inchuon ni si lo, khawhnung e.g 2005 publication-a R L Kamlala phuok anga an inchuon hi bĂªlchieng a dĂ¢wl nawin ka hriet. (4) A hla thu le a á¹awngbau hmanghai en chet le suizau deu chun, Rev ThangngĂ»rin Lusei á¹awnga a phuok, Lusei á¹awng thiem á¹ha lĂ¢wm lovin Hmar á¹awnga an let, ni sien a hawi vieu.
Ka lungril suongtuona ringawt hi chu thudik (fact)-ah an nghat vawng nawh ti ka hriet zing lai, ka ringvĂ¢ngthu mei meia chu, ei hla chai mĂªk, ‘KhawvĂªlah hian lal tam tak an lo piang ta a’ ti hi Rev ThangngĂ»rin Mizo-Duhlian á¹awnga a phuok, Duhlian á¹awng thiem á¹ha á¹ut lo, (KĂ¢mlalin, ‘Kan lĂ¢wm lai pĂ¢rte hi’ a ti khawm, Hmar á¹awngin, ‘Ei lĂ¢wmlai pĂ¢rhai hi..’ ti el lova, ‘Ei lĂ¢wmlai pĂ¢rtĂª hi ..’ tia inlet tlat tu ma) –inlet a ni ka ring tlat. (Pathien ringa ring ni lovin, ringvĂ¢ngthu a ni chu. He he he !)
Dated Rengkai the 29th August 2017.
Phone 9862065735.