NAKIE TIENGA HMAR ṬAWNG NGIRHMUN DING

(A Paper presented by L.Ruoivel Pangamte at the Seminar organized by the HSA, DM College Unit, Imphal, at the Hmar Community Hall, Lamphel, Imphal on the topic – ‘Future of Hmar Language’ on the 28th. of March, 2016 at 10:30)

Vawisuna thupui ei chaih ding chu, ‘Nakie Tienga Hmar Ṭawng Ngirhmun Ding’ ti a nih a. ‘Nakie’ ti thumal hin, ‘tû’ hun le ‘liemtah’ hunhai a ko suok leiin, ‘liemtah’ huna inthawka ṭan a ṭûl ding niin a’n lang. ‘Liemtah’ chun, ‘tû’ hun hi a hring suok a; ‘tû’ hun hin, ‘nakie’ hun a hring suok vê pei ding a ni leiin, liemtah-a Hmar ṭawng ngirhmuna ṭanin, tû hunah lût ei t’a; chu chun, ‘nakie’ tienga Hmar ṭawng ngirhmun ding chu a hung inlang beisei a nih.

‘Hmar Ṭawng’ Chu Ie’m A Nih A?

Hmar ṭawng chungchàng buoipui ei ni leiin, ‘Hmar ṭawng’ ei ti hi ie’m a nih a? tiin hei ṭan phawt ei tih.

‘Ṭawng’ hih mihriemin Pathien thilpêk a dawng po po lai a, a thilpêk dawng ropuitak a nih ti a ni hlak. Thilsiem dang po povin an nei ve lo, mihriem chauhin a nei thei thil a nih. ‘Ṭawng’ hin ‘mihriem khawvêl’ le ‘ramsa khawvel’ a ṭhe hran hlawk a. Chuong ang pei chun, ‘ṭawng’ hin, ‘hnam khat’ le ‘hnam dang’ a mi ṭhe hran hlak bawk. ‘Ṭawng’ hih ‘hnam’ a nih a; ‘hnam’ khawm hih, ‘ṭawng’ a nih. Ka ṭawng hin ka ‘identity’ a mi suklangpèk hlak a. ‘Hmar ka nih’ inti ieng ang lang khawm, Hmar ṭawng ka hmusit a, Hmar ṭawng ka hmang thiem nuom nâw tlat chun, ka Hmar nina chu, Khawbung pahnama pieng ka nina le Khawbung pahnama Pangamte ka nina ringawt hin mi humpêk zo ngai naw nih.

Israel hnamin ama puola ram a hei nei khan, khawvel rambung hran hrana um Israelnauhai chun an ram thar chu an hung pan sup sup a. Kum za tamtak, hnam dang khuo-le-tuia lo khawsa le hnam dang ṭawng lo hmang tah an nih a. Hebrai ṭawng hre mumal khawm an um ta meuh nawh. Amiruokchu, Israel-mi indik tak an ni theina ding chun, Hebrai ṭawng an inchùk a ṭûl tlat si leiin, cham le cham lovin Hebrai ṭawng an inchùk a. Hebrai ṭawng hmang chu, Israel-mi an nizie sukchiengpêktu a ni tlat a nih.

Awleh, Hmar ṭawngah hei lût pei tah inla. ‘Hmar ṭawng’ hih iengtik hun chiea inthawka hung um ṭan am a nih a? ti hi, hriet phâk ruol a ni ta nawh a. Ṭawng suitu ṭhenkhat chun, Tibeto-Burman Group of Languages lai, Hmar ṭawng hi an zèl sah a. Hi Group-a Hmar ṭawng an zèlsa nasan chu, hi Group-a an zèlsa ṭawnghai le Hmar ṭawng hin fe dàn ṭhenkhat khatah inangna an nei lei a nih. A iengpo khawm chu lo ni sien, ‘Ṭawng’ hi, Pathien thilpêk laia a ropuitak a nih ti hi, inphat ngaina a um naw hrim hrim a. Chuleichun, Hmar ṭawng khawm hi, amaa hung ṭo dawk el ni lovin, Pathien thilpek a nih. Hmarnau haiin ‘ṭawng’ tamtak um laia ei dittak ei thlang a ni ngawt nawh. Ei ditnaw leia ei hnawl el thei khawm a ni bawk nawh. Ei ṭawng dinga Pathienin A mi pèk a ni leiin, lungawi tak, lawm tak le indiktaka ei hmang hi, Pathien dit dàn ni dingin a’n lang.

Iengti kawngzawnga thlir khawmin, ‘Ṭawng’ hih Pathien thilpêk a nih ti hi chuh sèl ruollova chieng a nih a. Hmar hnam mi Siemtu hin, ei inbiektuona ding, Ama ei inpàkna ding le ei chawimawina dingin, ‘ṭawng’ A mi pèk a. Chû ṭawng chu vawisun chen hin Hmarnau hai hin ei la hmang zawm zing a nih. Babêl in insàng bàwlnuomna lungril khan Pathien pawih a tâwk leiin, an bàwl zawm thei ta nawna ding a, an inbiekpawtheina ṭawng kha Pathienin A sukdanglampèk a nih a. Hi hi, khawvela ṭawng hran hranhai hung suok ṭanna ṭobul nia hril a nih. Mi tamtakin pawm thei naw hai sien khawm, kei chu ka pawm thiem zâwng tak a nih. ‘Babel Theory’ nèka ‘theory’ pawmum (convincing) lem, ‘Theory’ dang umin ka hriet thei ve nawh.Ṭawng sukdanglam theitu chu, Ṭawng Petu a ni sih a. Ṭhenkhat chun ‘ṭawng’ hi, amaa hung pieng suok el nihin an hril a. Kei chun chu ka ring ve thei nawh. A san chu, ṭawng hi amaa pieng suok thei ni sien chu, tlàwmtieng pan lovin, pungtieng a pán pei lem ding a ni sih a !

Ka hril tum tak chu Hmar ṭawng hi Pathienin Hmarnauhai ei inbiekpawna ding le Ama ei inpàka ei chawimawina ding a, A mi pèk a nih ti hi a nih.

Chun, iengtik huna inthawka ‘Hmar’ inti ṭan am ei nih a? ti khawm hi, hrietchieng a la ni naw zing a. Mizoram hluo hmasatu chu ei pi le puhai kha an nih a. Hmar tieng pana fehai po kha ‘Hmarhai’ (northerners) tia ko ( hmingpek) nia ngai pawl an um a. Pawm a’n takna chu, Hmar tienga fe po po kha, ‘Hmar’ ei inti vawng nâw tlat hi a nih. Chu nawa khawm, ‘Hmar’ ti hi, mi’n an mi kona ni lovin, eini le eini ei inkona a ni lem a nih. Mi chun, ‘Khawthlang’ dâm, ‘Kuki’ dâm an mi tih a. Ei lo nuom ngai dèr nawh a; tûchen khawm hin ei la nuom chuong nâw zing a nih. ‘Hmar’ an mi ti ruok chun, ei nuom naw thei nawh a; ei nuom naw phal bawk nawh. A san chu ei nina a ni tlat lei a nih.

Chuong ang chun ‘Hmar’ ei nih a; ei ṭawng khawm ‘Hmar Ṭawng’ a ni bawk a nih.

Hmar Ṭawngin Khaw Êng A Hung Hmu Ṭan:

Hmar ṭawng hi khawvela ṭawng danghai ang bawkin chi hnia ṭhe thei a nih a. Chi khat chu a ṭawnga ṭawng (Spoken) a nih a. A chi hnina chu a zieka ziek (written) a nih.

Zieka Hmar ṭawng a um ṭanna chu kum 100 vêl chauh a la nih a. Chu chu Kristien ei ni hnung tina a nih. February 05, 1910 khan Isu Krista chanchinṭha hril dingin Watkin Roberts Roberts chu Hmar khawpui Senvawnah a hung invàk lùt a. Aizawla a kir nàwka inthawka thla 3 hnungah Chanchinṭha Palai sin thaw dingin mi pathum Vanzika, Thangchhingpuia le Savawma hai Senvawnah a hung tir a. Hieng mi pathumhai hin Senvawnah sikul an hung hawng a, Lusei Alphabet (A AW B )hmangin ringtharhai chu ziek le tiem an hung inchuktir a. Lusei Alphabet-a ziek le tiem an inchùk titâk lovah Bible le hlabu chenin – Lusei ṭawnga ziek vawng an hmangpui leiin, Hmarnau haiin Pathien Thu an dawng ṭanna le Pathien Inpàkna Hla an sak ṭanna chu Lusei ṭawng vawng a nih. (Thiemnaw inchangtir talaw ding khawm an ni chuong nawh. Pumpel kawng – Hmar ṭawng ziekna hmangruo la um – tlat lo pu chuh..) Chun, Hmar ṭawng le Lusei ṭawng hi, ṭawng inhnai èm êm el an nih a; Noun lem chu, zaa sawmriet lai hiel hi a’n ang a nih. Hi lei hin Lusei ṭawng hi Hmarnauhai tuolzàwlah a mikhuol nâw hle a. Chu chu Hmarnauhai hamṭhatna khawm a lo ni ta pei a nih.

Sap Missionary J H Lorrain le F.W. Savidge haiin Lusei ṭawng ziekna dinga Alphabet an lo siem chu, Hmar ṭawng ziekna ding khawma a lo ṭha tâwk hle leiin, a hranpaa Hmar Alphabet siem a lo ṭùl nawh a. Lusei Alphabet (tuta Mizo Alphabet ) hi, Hmar Alphabet a lo ni ve el tah a nih. Hi hi, tlàwmthlâka làk ding a ni nawh a, inthlahrungna ding khawm a um chuong bawk nawh. Sâp ei ti English hai khawm hin, Latin Alphabet an hmang ve tho a nih. An inthlahrung nawh a, tlawmthlâka khawm an lâk bawk nawh.

1910 kuma Hmarnauhai khawtuol zawla chanchinṭha khaw èng hung tlung chu, Hmar ṭawngin ziek theina khaw èng a hmu ṭan vena a ni leiin, Hmar ṭawng chu ṭawng chauh ni ta lovin, ziek khawma ziek thei a lo ni ve tah a. Lushai Alphabet chu sukdanglam um dèr lovin Hmar ṭawng ziekna’n ei lo hmang veh a. Vawisun chen hin ei la hmang zawm pei a nih.

Leihnuoi Planet-a, zieka Hmar ṭawng inlang hmasatak chu G A Grierson-in Linguistic Survey of India, Volumn III -a ‘Naupa Tlanhmang chanchin’ a lo inchuon hi niin a’n lang a. Hmar ṭawng a mik a mak hre lovin, a ria inthawka a ziek dawk a nih ti chu a chieng hle. Pu Buanga (J H Lorrain) le Sap Upa (F W Savidge) haiin Lusei ṭawng an hriet phèl phuol hnunga Lusei ṭawng an ziek le chuh, inanglo tak a nih. Amiruokchu, Hmar ṭawng hretu ta ding chun, ‘Hmar ṭawng chu a ni hi tie…!’ ti thei ding chu a nih.

Ei Pathien hi a ṭha a nih. Watkin Roberts Roberts-in chanchinṭha palai dinga Senvawn khuoa mi 3 a tir hai chun, Lusei ṭawng chauva Pathien Thu hril a, Lusei ṭawng chauva Pathien mi’n chawimawitir an tum laiin, 1917 khan Pathienin Hmar ṭawng hi, Chanchinṭha puongsuokna le Ama inpàkna hla sakna hmangruoa hmang ve a nuom leiin, Hmar ṭawnga Chanchinṭha Marka Bu Mal inlet nuomna, Rev. F J Sandy lungrilah a’n neitir ta tlat el a. Chuongchun, Puhai Thanga le Thangkhup ṭhangpuinain Hmar ṭawngin Chanchinṭha Marka chu inlet zo a nih a. 1920 khan Bible Society of India hmalàknain Chanchinṭha Marka Bu Mal chu Hmar ṭawnga sut dawk a lo nih. Chu chu, Hmar ṭawnga lekhabu sut hmasatak nia hriet a ni nghe nghe. (Hi le unzawm hin Rev. F.J.Sandy chunga le ama hmangruoa hmangtu Pa Pathien chunga ei lawmna hi, Hmarnauha’n ieng angin ei suklang tah aw..? ti hi ka ngaituona sawihnîng rawp hlaktu a nih. Rev. Sandy hin a phu ang chawimawina, Hmarnau hai hin ei la pèk naw nihin a’n lang a. A thlarau hin mi ngaidam mawlh raw seh…!

Hmar ṭawngin harsatna a paltlanghai hi ngaituo chun, lungril a na vawng vawng hlak. Hmar ṭawnga hlaphuok dàm khapin a lo um a; Hmar ṭawnga ziek hrim hrim chu Aizawla Press haiin an sut nuom ngai nawh ti dâm hrilrik a ni hlak. Chuong po po chunga chun Pathien thiltum chu mihriemin a sukdanglam zo ngai nawh ti hi, a chieng nâwk si a nih. Hlaphuok theina thilpèk dawngtu Hmarnauhai lai iemanizat an hung suok a. Chuong, Hmar ṭawnga phuok hlahai chun ei kawl le kienga hnam danghai chen khawm hung chawkharin, 1923 khan Hmar Kristien hlabu chu Pastor H.K.Dohnunin a sutman tumin a mi lo sutpèk a. 1928 khan copy 500 namkai a ni nàwk a. Hla number khawm 100 deuthaw a lo ni hman tah. 1937 khan copy 2000 zet sut a hung ṭul nàwk a. Hi huna lem hin chu hla number khawm 200 a lo tling hman tah. Japan râl zo hlim 1945 khan copy 4000 dang sut nâwk a hung nih a. Hla number khawm 308 hiel a lo ni tah. Hi thil hin Hmar ṭawng chun nasa tak le hrât takin ram a lâk a nih ti a sukchieng hle.

Pathienin Hmar Ṭawng A Mi Humpèk:

A chanchinṭha puongzarna dinga Hmar ṭawng mi hmangpêk nuomtu Lalpa Pathien chu ka’n pâk rawp hlak. Hmar ṭawng hi mi sukhrâtpèk A nuom leiin, dotu le sukbuoi tumtu um khawm A mi phalpèk a. Chuonghai hnebàn thei ding chun, remhrietna le hràtna thahrui A mi pèk hlak bawk. Dotu le dâltu an tam po leh, ‘ṭawng hi a hung ṭal dawk el hlak’ ti hih ka hril nuom chu a nih. Pathienin Hmar ṭawng hi, A chanchinṭha puongzarna ding le Ama inpàkna hla sakna dingin, dawmsang A tum tlat niin ka hriet hlak. 1945 khan Bu Hmasa a hung suok a. Chu chu Dr. H S Thanglung le H L Sela hai pahniin an buotsai a nih. Hi lekhabu ei neia inthawk hin inchuklaihai chun Hmar ṭawngin lekha an hung inchùk ṭan thei tah a. Lawm a um takzet el.

September 25, 1945 khan Dr. Thanglung inrawina hnuoiah (Lungthulienah) Hmar Literature Society indin a nih a. HLS chun hma hung la peiin, Hmar ṭawng chu Manipur Sawrkar hnuoia Tribal ṭawng inchukthei dinghai laia pakhata inṭhangtir dingin, Sawrkar a nawr char char a. Chuong lai chun Manipur-a Tribal-hai chu, Naga annawleh Kuki tia ko ei la ni vawng a. October 29, 1956 ni a, Ministry of Home Affairs, Govt. of India-in Order No. 316-A a hung suksuok hnung ruok chun, Manipura Tribal hnam 29 hai chu, ei hnam hming senga Sawrkar hriet hnam ei hung ni tah a. Manipur Sawrkar Order No. E.FP/25-4/153 dated 31st. July, 1957, R. Luikham DI (TR)-in a’n suoa chun, Hmar ṭawng chu Primary School chena inchûk thei ding, Tribal Dialect pasarihai laia pakhat a ni thu chiengtaka suklang a hung ni tah. Chutaka inthawk chun, Hmar ṭawng, Primary School chena ei lo inchùk ta chu, Sawrkar hrietpui a hung ni tah a nih. Chu hunlai chun Hmar ṭawnga ziek lekhabu 40 vêl chauh ei la nei nia hriet a nih.

Hmar ṭawng damkhawsuokna dinga hmangruo pawimaw tak chu, inchûkna school-a subject pakhata a ṭhang hi a nih a. Chu chu hrezingin 1960 kum khan Hmar ṭawng chu Matriculation Course-a MIL pakhata inṭhangsatir dingin Gauhati University-ah Hmar Literature Society chun a zu nawr a. Amiruokchu, MIL-a ṭawng pakhat zuk thunlût chu thil awlsam tak a lo ni nawh a. (Chulai huna chun MIL chu, ‘Major Indian Language’ ti hlak a nih. Tulai ruok hin chu, ‘Modern Indian Language’ ti a ni tah).

Hmar ṭawng chun hmâ a hung sàwn ṭhet ṭhet pei a. 1968 khan Manipur Sawrkarin Tribal Dialect 5 – Hmar, Paite, Thadou, Tangkhul le Mizo ṭawnghai chu Manipur State-a Major Tribal Dialect-in a hung puong a. Chu le inzawm chun, Hmar Literature Society chu sukhrâtin a hung um zuol sauh a. 1976 khan chu Hmar ṭawnga ziek lekhabu khawm 200 vêl zet ei lo nei tling tah.

Chuonga hmâ sâwn pei chun, 1998 khan Manipur Secondary Board hnuoiah Hmar ṭawng chu MIL Paper pakhata inṭhangtir a hung ni tah a. Kum 2000-a inthawkin Higher Secondary Level-ah Hmar MIL Paper chu hung lût tung peiin, Kum 2003-a inthawk lem khan chu, Degree Level-a chen khawm, Hmar ṭawng chu, MIL Paper-a hlulût a hung ni ta pei a nih.

Hieng ang ngirhmun a chuongkai thei ding dâltu hi, Hmar ṭawng hin a tawng nasa khawp el a. A ṭhatlemna um chuong dèr lova, Hmar ṭawng ziek dan style dang zawng a, insuklàr tumtu le Hmar Literature Society sukbuoi nuom lei hrim hrim a, hmalatu dàm an lo hung um a. Chu chu, eini le eini sungkuo sùngah a nih. Chun, Manipur Tribal laia Degree Level-a MIL Paper nei hmasatak ei ni ding ngaingam lova, mi lo dang tumtu khawm an bo chuong nawh.

Chuong po po paltlang chun, Hmar ṭawng hin tuta ei ngirhmun hi a lo chuongkai a nih a. Manipur Simthlang a, Chatuon Hringna Chanchinṭha puongsuoknaa Pathienin A hmang Hmar ṭawng hi, A Siemtu le A mi Petu Pathien hin, mi humhimpèkin mi huolhimpèk naw ni sien chu, hieng chen chen hi Hmar ṭawng hin a tlung phàk ka ring nawh

Hmar Ṭawng Herthliek Tumin Simthlipui A Hrâng:

Chuonga hlim le lungdam taka ei um lai chun, Hmar Literature Society sukbuoi tum, mithiem inti ṭhenkhat an hung suok a. Chuonghai chun, inchûklaihai thiemnawna tak chu remchânga lain, Hmar ṭawng humhal tumna nei dèr lovin, ṭawng sukpher le sukbuorchuor an hung tum a. Style thar siemsuoktu, ṭandawktu ni inchuin, ei ṭawng le intu êm èm, ‘Ṭ’ bànin ‘TR’ an hung vawr lar a. Hmar A AW B inchûk ve lohai rilremzâwng takin, ‘Aw’ le ‘O’ hmangna, um ṭha rawng rawng, ‘Aw’ tawi dingin ‘O’ an hung hmang a. Inchûklaihai nasa takin an hung sukbuoi tah a nih. Kohran Pâwl khata thunei thei le, nuom nuoma sum le pai keidawk theitu dàm, nu le pa inzalo le mani ngaidan chauh ngaidan ṭhaa ngai pâwl, a um ang ang, zû a ni khawm a, khiet pep pep thei, an pahai Pastor-na khawm ienga ngailo le hnam sukṭhe khawm pawiti lohai an ni leiin, Hmar ṭawng humhal tuma ṭhang latuhai pang chu inhâng tak a nih.

Sum le zû hmathe a, hnam inpumkhatna sukse tum an ni leiin, Hmar hnam sunga pâwl ṭhenkhat lem chu an inhmin hman hiel nghe nghe niin a’n lang. Bu vawikhat fâk a, mani upat nina zawr nuom tàwk hlak ei lo um nàwk hlak bawk si leh! Hmar ṭawngin hieng lawma pawngsuol a tuok nasat el hi, Hnam hmangaituhai lunglai ril chu a natin a na vawng vawng hlak a nih.

Amiruokchu, Pathienin A chanchinṭha puongsuoknaa a hmang hmasak Hmar ṭawng chu, humin a venghim pei a. Hnam tinin an hnam ‘Identity’ humhim tuma ṭhang an làk nasatzie hung hre tharin, lampui indiknawa kalchawi mêkhai khawm, an hung kir nâwk mèk tah nia hriet a nih.

Hmar ṭawnga hin ‘Aw’ le ‘O’ a um a. A hmangna hran vê vè a nih. ‘Aw’ hmangna dinga hin ‘O’ hi hmang thei a ni hrim hrim nawh. Chuong ang bawk chun, ‘O’ hmangna dinga hin ‘Aw’ hi hmang thei a ni bawk nawh. Nuomna naa hmang thei vê vè ni sien chu, a pahni hnia nei hi ngai naw nih.

Chun, ‘Ṭ’ hi, Hmar le Mizovin hnam danghai nei lo, ei nei a nih a. A tlukpui ding a um naw lei a, Lorrain le Savidge haiin, ei ṭawng ziekna ding lieu lieuva an lo siem dawk a nih. A hei ṭhat dàn hi, mihriem ṭawngbau hin hrilsuok zo ruol a ni nawh. Hnam dangin a lam khawm an lam ṭhat thei lo, Pathienin danglam taka A mi pèk bìk ei ni lei hin, kei chu, ‘Ṭ’ hi, ‘TR’ mei meia thlàk ding chun ka phal naw hrim hrim a nih. ‘TR’ hin ‘Ṭ’ kâwl khawm hi a hrût fuk phâk si nawh a.

Chuong ang bawk chun, Lushai Alphabet siemtu Pu Buanga le Pu Sapupa hai khawmin, a tir chun ‘Aw’ le ‘O’ hi hmang pawlh thei dingin an lo ring a. A khawhnung hnunga an zuk enṭhat nàwk chun, ni thei mâ main an hriet nàwk ta nawh a. Chuleichun, a hran lieu lieuva hmang dingin an lo sukthlùk nàwk tah a nih.

Nakie Tienga Hmar Ṭawng Ngirhmun Ding:

‘Liemtah’ le ‘tu’ huna Hmar ṭawng ngirhmun chu, sei tâwktakin ei hril tah niin ka hriet a. A bul tienga ka hril ta ang khan, Hmar ṭawng hin hun harsa tak tak a lo fe thleng ta leiin, ka hmu dàn le ka hriet dàn chun, hieng ang hun harsa a tawng nàwk hi, Pathienin A phal ka ring ta nawh.

Amiruokchu, ‘TR’ le ‘Aw’ le ‘O’ ni lo, ‘Tl’ le ‘Thl’ hmangna dàm, ‘U’ le ‘Uo’ hmangna dam, ‘I’ le ‘Ie’ hmangna dam hi, ei harsatna lien tak a hung ni tah leiin, ei inchùk thiem tum hràm hrâm ka nuom a nih. Chu chu a ni naw chun, Pathienin A mi pèk, ‘ṭawng’ mawi êm èm el hi, a mawi ding angin hmang mawi zo naw pal rawi ei tih ti hi, inlaum ka ti bèk bèk el a nih.

A nuhnung dinga ka la zuk hril nuom chu, ei ṭawng hi ṭawng mawi le danglam a nih a. Pu Hrilrokhum Ṭhiek lem chun Hmar ṭawng hi ‘ṭawng dang po po hung suokna (Prototypes of languages) a ni hiel am a nih aw?’ ti àwnin a ziek hiel a. Hnam dangin an ti thiem lohai khawm, Hmar ṭawng hmangtuhai chun ei ti thiem vawng a nih. Hieng ang ṭawng ṭha le danglam fàl bìk Pathienin A mi pèk hi, hlutsaka ei tuommawi naw chun, Pathien lungsenna hi tawngbaw pal ei tih ti hi, kei chu ka’n lau a nih. Chun, hnam inpumkhatna sukse zâwnga hma latu chu, Pathienin A suksiet hlak a. Euripides-in, “Those God wants to destroy, He makes them mad first” a ti angin, ‘Pathienin A suksiet tumhai chu A sukvèt hmasa phawt hlak’ ti hi chieng ei tiu. Mi’n an ṭawng le an hnam thilhai hlutsak a, humhal tuma theitâwp an suo lai a, ei ‘ṭawng’ ṭha rawng rawng, sukpher le sukchingpen tuma hma latuhai hin, Pathien kut tuor ngei an tih ti hi, ringhla a um naw a nih. Pathienin A suksiet tum lei a, A sukvèt hmasak pàwlah ṭhang pal rawi ei tih.

Hmar ṭawng hi Pathien A Naupa Lal Isu Chanchinṭha puongzarna hmangruoa A lo hmang a ni leiin, dotu le sukse tumtu tam ieng ang hai sien khawm, chuonghai po po laka chun A mi lo humpèk ta hlak a. Chuleichun, hmâtieng peia khawm, A mi hum zuipêk pei ka beisei tlat a nih.

Hmar ṭawng hi ei ṭawng a nih a. Hnam dangin an tiem thiem thei dinga ziek a pawimaw nawh. Hnam khatin a tiem thei kha hnam dangin lo tiem thiem naw sien, ziek danglam pei a ṭûl hlak ding a ni sih a. Ei ṭawng hi lelo talaw rawi a tih. Hmar ṭawng a ni leiin, ei ṭawng tiem thiem nuom chun, ei ziek ang angin an inchûk el ding a nih. Ei ṭawng hi eini’n ei hmang mawi naw chun, tu dang khawmin mi hmang mawipèk chuong naw ni hai. Ei hnam, ei ram le ei ṭawng mawina chu, nang le kei’a innghat a nih. I ṭawng mawi tak humhal dingin, hnamin a ko che…

Lekhabu ràwn tlangpuihai:

1. Hmar Hla Suina L.Keivom (1980)

2. History of the Hmars in North East India Hrilrokhum Ṭhiek ( 2013)

3. History of Hmar Literature S.N.Ngurte le Dr. Rosiem

Pudaite. (2015)

4. A Critical Review of Hmar Literature

(Unpublished) Lalruoivel Pangamte (1987)

L.Ruoivel Pangamte

Rengkai, Churachandpur

Manipur.

March 23, 2016

(One day seminar DM college a, Pu Ruoivel paper present)

I PA I SUKLÀWM AM?

~ Ruoivel Pangamte

Kâr liemtah, June thla chawlkar hnina hung intan tìr lai khan, a hmêl hmu lo khawma a râwl ria ka hriet thei tah, Pu H.Zaneisang-in, tulai tawng takin, a mi hung ‘call’ a. Kei chun, “Thu chu hril rawh. I naupang hin a ngaithlak ie” ka hei ti a. Ama chun, “Pa lien, Buongthengthuong, June 21 khi, tukuma Fathers Day a nih a. Hmasawnna Thar - Fathers Day Special Issue hung tiel ve ta la….” a hung tih a. Pu H.Zaneisang hi, Duthusam Tlung Zo Lohai hming ziekna lekhabua ka hming chuongpui a ni leiin, ama hmabula hin chu ka tlângnêl ve hrim hrim hlak a. Chun, a hmabula ‘tît’ khawm ti ngam hlak ka ni leiin, “I thu chu Lal thu” tiin ka kam ka lo hei inchimthlapèk ve ringawt a.

Ka ring naw ang taka Churachandpur College-a Admission thaw nuom an lo tam leiin, Counselling thawin sùn nî ka vui liem thak thak hlak a. May 28-a inthawka Admission tan kha, June 20 hi Last date dinga Notice kan siem a nih a. ‘Last date’ nghak char char hlak hnam laia sin thaw ka ni leiin, ‘Last date’ a hnai deu deu, ka sâwl deu deu. Ka sâwl talaw leiin, zànah ka meng zo ta ngai nawh a. Article tâwite takngiel khawm ka suktuo zo nâw vàng anih. Ka mulpho teu hle.

Pu H.Zaneisang hin kum 22 vêl liem tah lai khan ama hringtu, a pâ a lo inthla liem tah a. A pa’n chatuon khawpui a’n lawisan lai khan, Pucca Building-ah a la’n khul ve naw niin ka hriet. Anû ruok chu Pucca Building, Tile-tuong chungah a’n thungtir hman a. Ka’n hnar hle! Kei khawm hin, ka pa’n a damlai khuolzin lampui a hraw tàwp lai khan, Pucca Building le Tile-tuong chungah, ka pa kha ka’n thla liem hman ve nawh a. Chu chuh, Duthusam Tlung Zo Lohai hming ziekna lekhabua ka hming a chuong vena san a nih.

Pu H.Zaneisang hi, ka nêkin a dung a’n sang lem a. A hmêl khawm a tha lem bawk a. Kei’a nêkin tû a nei tam lem bawk. A mi pan chàngin kei chun thingphek-carpet chungah ka hohlimpui hlak a. Ama ka pan châng ruok chun, Tile-tuong chungah a mi hohlimpui hlak. ‘Ka ruolpa’ khawm ka ti ngam nawh a.‘A rawipa’ ni ruok chu ka’n zak nawh. Dam inhawiin dam zing raw seh.

Kum 42 liem tah 1972 kumkha a nih a. Dhanamanjuri College, Imphal-a BA ka’n chùk tan kum a nih. Kan insùng khawsak harsatzie hre a, theitâwp suoa lekhâ ka tiem lai anih a. Ka tum hrim lei le nal ka ti lei khawm ni dêr lovin, ka sam kha a lo sei hman deu mettah a ni àwm. ‘Khuol thuthang le âr pân chuk’ ti po thawin, mi pakhatin, “Ruoivel khawm a sam a hla sei ve dal taha. Nunhawinawna ruomah a lût tan ve tah a ni àwm” a ti chu, kan khaw nunghak pakhatin a lo hriet a. Kan khuo, in 30 vêl chauh umna khuoa chun, a zuk indar suok nghal el...!

A thazàwnga a naupa chanchin a hriet chànga làwm èm êm hlak ka pa chun, a thanawzàwnga ka chanchin a lo hriet chu,nâ a ti hle ni’ng a tih.  Lekhathawn ka hmu ta po po laia lekhathawn tawitak, “Ka naupa, khawla’m i um a?” ti chauh a hung thawn el chu, a ngaina hrim ka hriet nawh!

Ka hringna le ka pa hringna kha a’n mat tlat hlak anih a. A taksa bung pakhat ka nileiin, ka na phâana a, ka dam phâ adam hlak. Ka mawina khawma mawina a niha, ka mawi nawna khawm a mawi nawnâ a nihlak.  Ka sam sei le tawi thuah ka paa buoi ngai nawh a. Ka sam sei besana mi’n ka chanchin a thanawzàwnga an hril ruok chu nâ a ti a nih. Iengleiin am? Ami hmangai èm leiin! Ka pa khan a mi hmangai èm êm a. Ka hming mawi naw ding le ka hming siet ding kha a phal nâw bur el hlak a nih!

Tleirawl, kum 13 / 14 mî ka ni lai a, ka pa’n, “ Lock-up annawleh lung ina intàng ngai khawpa suol i thaw a ni chun, ka buoipui thei ve naw ding che a ni leiin, i mi hrietthiem ngai a tih” a mi ti kha, ka tleirawl hun sùng po po le ka tlangval hun sùng po pova ka nun thuoitu pawimaw tak, ka ‘Hringnun Hmar Arsi’ a nih. |henkhat ‘lock-up’-ah an intàng a, an pahai chetthei lei a, intâng sâwt  lovaan suok nâwk vat hlakthu dàm kha ka pa’n a lo hriet ve hlak a. Kei ruok chu lo intàng ni ta ang lang, mi’n an nauhai an buoipui angin a mi buoipui thei ve naw ding a nih ti a hrietleiin, ‘lock-up’-a ka lùt ve nàw kha a nuom bur ela nih. A mi hmangai si…. A theina a tlâwmti a hriet bawk si… Ka pâ kha ka va hei lunginsiet de âw…!Ka pâ ka lunginsiet lei khan, ‘Lock-up’lùt naw dàn dinga khawsak kha ka lo tum char char hlak. Ka ngaituo hlak a. ‘Lock-up’-a intâng, la suok zung zung thei khawpa chethei, ‘pâ’ lo nei ni lang chu, ‘Lock-up’ intàng kha, ka lo pawiti ve da’l thei a nih.

Ka pâ kha, Zirtirbu khawm suo phâk lo, mi po po hnuoia uma inngai a nih. Khawlai ka lèngnaa mi’n an mi vuok chàng khawmin, a mi lunginsiet taluot luot leiin a mi la vuok sâ hielhlak. Mi’n an mi vuok leia mî le insêl inhal nêk chun, mî mi vuok phàk lova um a, mî le inrem taka um kha, ka pâ ‘philosophy’ a nih.

Senvawn khuo suoksana Muolnuom (Tuithaphai) kan pan lai khan kum 5 khawm ka la pumhlum nawh a. Ka pa lieng kham ding ngaituona châng khawm la hre phâk lo, a ringkawl chunga inchuon ngai ka la nih. Ka pa’n a phurrik chunga a mi lo inchuon tàwk tâwk dâm kha ka ngaituo hlak a. Ka pa mihmangaina inthùk dàn dingkha, ka ngaituo suok zo ngai nawh…! Thenkhatin an pahai an insèlpui a, an vau thùr thûr hlak dàm hi, kei chu ka en ngam ngai nawh! Ka pa chunga ka thaw nuom tamtak la thaw thei dingin, ka pa khan mi la hei dampui sien ka va hei nuom de âw…!

            

Ka lekhabu te, KA LUNGLAI HLUOZOTU-ah ka zieklang met tah a. 1957 khan Molnuom (Molnom) Awinawvèngah pêmphur kan innghat a. Muolnuom Awivèng (Pathien Thuawi Vèng)-a lût ding a, kum khat sûng enthlâk kan la ngai lei a, Awinawvènga la’n nghat phawt kan nih. 1958 khan fiena chu paltlangin Muolnuom Awivèngah kan insawn lùt a. Ka nu le pa khan, mî lunginsiet an hlaw a. Biek In Darvuok sin thaw dingin ka pa kha ruotin a um nghal a. Kum tàwpah Kohran bu iemanizàtan mi sung dawkpèk hlak. Chuonghai le Khawtlâng Lawi kan enkawlna hlaw, buhum iemanizàt kan dawnghai chu, kan khawsakpui a ni deutak niin ka hriet. Keini sûng hi insathei a, chapo thei ding ziezàng kan ni nawh. Kan intanna kha a’n hnuoi èm el!

            

Molnom LP School-ah Mangasubah (Pawl 2) chen ka’n chùk a. School tinah, ka pa Lawiching ka sâwk hlak. Sun nisa luma a lawichinghai,buola (tuia) an inbuol dei laiin, hnâng-lukhum hmangruo ding, ka pa’n a mêt hlak a. School tina ka va sàwk phâ, a hnâng mêthai chu lukhum dingin a ta hlak. Ka pa’n, “Ka nauhai pakhat bèkin Matric an pass tâkduoiin..” ti a, Tuithaphai a mi lo lùtpui kha a ni bawk a. Matric ka pass theina dinga ka pâ lamhraw kha, a lo khoinkham hle…!! Chu chu hre zinga lekhainchùk hlak kha ka ni leiin, ka lekhainchùk kha ngaitharuol ding ka’n nawh.

            

Ka pa’n hnâng-lukhum a tahai chu, kumtàwpa bu sángphai khat pèk dingin, khawmî haiin an mi changpèk hlak a. Chuonghai chu kan bu-in sukmawitu annihlak. Ka pa rawia kan sùngkuo lamhraw kha, mi tamtak chun inhnar naw ngawt an tih. Amiruokchu, khawêng kan hmu theina sirbi a ni leiin, kei chun, Biek In darvuok dâm, khawtlâng lawichingdàm  le, thiemhnàng thilhai dàm hi, ka ngaisàng naw thei nawh.Chu chauh khawm chu a ni nawh: Khawmawia kan inpèm lùt le inruol a, Tlângsam sin ka pa’n a thaw dàm kha, vawisûn hun chen hin, ka mitthla le ka nakâwrah a la châm zing hlak. Ka pa’n a râwltelêk suok rak khawpa tlâng a hei insam kha ka lunginsiet talaw hlak leiin, tlàn puma in tina lûtin khawtlâng thusuok chu a hrilin ka hril hlak. Khaw êng kan chuongkai theina dinga kan insùngin thimpui a lo paltlang kha, Cinema-a insuo ni sien chu, ennuom um hle dingin ka ring. Kei ruok chunka en ngam ngai ka ring nawh. Hlaphuoktu Ngama’n, “Aw Rinumna, thuo iengza’m i la’n tlar a?” a ti angin, harsatna hi ka hmaah thuo iengza’m a la’n tlar ti chu ka hriet nawh. Ka cho lei khawm nichuong lovin, Sâp thuvarin, “Life is a challenge, face it” a ti angin, ka hmasawn pei a tûl bawk si! Ieng am hril chuong ka ti leh?

Bible-in nu le pa chawimawituhai hmuingil ding thu a hril hi, a dikna hmusuok tumin, ‘experiment’ ka thaw char char a. A lo indiknaw a ni khawmin, ka nu le pa, lungril na ngawi ngawia muol inliemtir hi chu,ka tum ve naw hrim hrim a nih.

Naupang lekhainchùkna’n a mi hàmzìng leiin, kum 30 chuong College-a Zirtirtu sin ka thaw hnung khawmin, Sitting Room takngiel khawm nei hlei thei lovin ka um a. 2010 lai vêl khan ka sanghai (ka makpahai) inah ka pa a lêng a. Ka sanghai tuong, tile-tuong inhawi èm êm a hei hmu, a làwm talaw luot luot a, “Hieng ang tuong chunga hin hei khawsa ve thei inla chu aw….”a ti thu an mi hril chun, ka pa lungril themthiemzie nasatakin a mi’n ngaituosuoktir a. Ka sanghai tile-tuong nei a lawmpuina le a naupa chawkphurna tawngkam a ruola a hei phu suok thei el kha, ka pâ hi, hring-khawvêla hin lo um ta naw sien khawm, Inzana le Chawimawina Salàm  ka bûk a nih ti, Vàn Mipuihai khin mi lo hrepui hai sien ka nuom. A hun nuhnung tieng khan, ka thei ang angin hmangaina ka hei suklang vê bawka chuh, ka lungawina tàwk ka thaw hman nawh…! Ka pâ chunga ka thaw nuom po po thaw hman lova ka hei umel hi, kei le kei hi ka’n ngaidam thei thlàwt naw a nih…!!

January 22, 2013 nî khan ka pa khan natpui a tuok tan a. Zântieng dar 4 velin Dr. Biakdiki kan pan a. Ama chun Churachandpur Civil Hospital-ah a mi admit-pèk a. Thlasik zàn dei hnuoiah lainatu iemanizàtin kan khawvarpui a. Ka pâ khuolzinna lampui hraw chu a hung chîn deu deu a hung chîn deu deu pei a. January 23, 2013 khuo chu a hung var nâwk ta po pova. Dr. Biakdiki’n dama a la hung hmu chu mak a ti taluo a, “It’s a surprise that he survives” a ti hiel a nih. “Zing khawvar chen a la dai el chu thilmak a nih” a tina ni âwm tak a nih.

Damdawi In-a inthawka inlasuok a, a kutluma a ibawl, ama in ngeia a damlai lamhraw insuotir nuomna ka nei leiin, ina inthuoi ka rawt a. Anachu, ka sanghai, abîkin kan inpui hluotu ka sang Lalthlunglien Pangamte lung a la awi thei naw tlat a. Damdawi In Lien, Imphal RIMS-a lùtpui lova ka pa muolliem ding chu a remti thei naw a nih. January 23, 2013 chawhnung dar 3 vêl khan RIMS Doctor thiemhai thangpuina beiseiin Imphal an pan a. Dortor ha’n an thiemna po po suoa an hei buoipui lai chun, ka pa’n, “Khawla’m ei um a?” ti a’n dawn a. Ka sang Lalthlunglienin, “Pa, i duthusamin Manipur-a Damdawi In lientakah kan enkawl che a nih” ti a zuk hril chun, ka pa kha a’n nui niin ka sangin a mi hril. Ka pa’n, “Damdawi In liena Doctor haiin mi hei en hrim hrim hai sien..” tia duthû a lo sàm, ka sangin a hei sukpuitlingpèk thei kha, ka va hei làwm ngei!

Doctor makti khawpakha chen a mi lo dampui kha, ka pâ kha mi vàngnei tak el a lo nih. Doctor-hai thuràwn angin January 24, 2013 khan RIMS, Imphal-a inthawkin kan inlàksuok a. January 23-a inthawka a hringna thuok a châwl tùk, January 27, 2013 chen, kan urèngin lungawitakin ka pa bulah kan um seng a. ‘Pa vàngnei’a va ni ngei….!

Ka pa ka’n za zuolna bèk bêk chu, a du èm êm, kum 8 mi a ni laia inthawka a hàwp tan, a naupa’n ‘a tha nawh’ ka ti lei a, lekhaziel a hei tàwpsan elkha a nih. Pa thenkhatin, “ ‘Pâ’ ka ni hi(h). Hril ding in nei nawh.” tia an nuhmei an nauhai an vaukhàwng hlak lai a, “Ka tu le te le, ka insùng ta dinga tha a ni chun, hâwp ta naw’ng ka t’a a ni’l annawm!” a hei ti dam diei thei el dàm kha, ka pâ hi inza naw thei ding ka’n nawh.

Hril hril lang khawm, ka hril sèng zo chuong naw ding a ni leiin, tû tuma ding chun la hun phawt el sien. Ka la hei zepsa hràm hrâm nuom chu, ka nu le ka pa ka hmangainaa inthawka mi the theitu ding, Pathienin iengkhawm a mi siepèk naw hi, ‘ka lo va vàngnei de âw..’ ti hi a nih. Ka nuhmei amanih, ka nauhai amanih leiin, ka nu le ka pahai ka hmangai ding angin ka hmangai zo thei naw thei sih a…. Hieng po pova mi thlawptu, ka nuhmei le ka nauhai hi ka’n pàk a nih. Kei’a nêk nèka ka nu le pa mi hmangaipèktu nuhmei le nau ka lo nei hi, tapna khawvela mi’n nuitir hlaktu an nih.

‘NUTLING’ AM? ‘NU TLING’?

~ L. Ruoivel Pangamte


May 08, 2011 khan, ka’n lawina Kohran, Rengkai EFCI, Local Committee-in, Mothers’ Day-a thuhrilna hun, hlu tak el chang dingin a mi ruot a. Thuvarhai: 31, châng 10-na, ‘Nuhmei ringum chu tuin am hmu thei a t’a? A hlutna chu lung mantamhai nèkin a’n sang lem dai si a’, Châng 29-na, ‘Nuhmei tam tak chun ringum takin an thaw tah a, Nang ruok chun an rêngin i khûm vawng a’ ti le, Châng 30–na, ‘Ngainobeina hi thil hlunlo a nih a, Hmêlthatna khawmin sàwt a dai nawh. Lalpa titû nuhmei ruok chu inpâk tlàk a nih’ tihai hi tiemin, thu ka hril a.

Kum 2005 khan unau EOC Kohranin, ‘Mothers’ Day’ programme-a thuhrilna hun po po an mi’n hlân vawng a. Pathienni Chawhma inkhàwm tinin, sùnah ka ‘Seminar Paper’ ziek chu tiemin kan hril tlàng a. Zànah ‘Mothers’ Day’ le inzawmin Pathien Thucha ka hril zawm nàwk a. ‘Mothers’ Day’ ka hmang po pova chu, ka la hmang butling tak niin ka hriet. Thil thar tam tak ka’n chùk dawk a. Ka hlawkpui hle.  

Sâptawnga ‘Mothers’ Day’ ti hi, Hmar tawng chun ‘Nuhai Ni’ ei tih a. Hnam changkànghai chun, ‘Mothers’ Day’ hi, kum 100 liem ta laia an lo hmang tan tah a nih. ‘Nû  Pawimawzie’, ‘Nû Hlutzie’, ‘Nû Mawphurna’ le, ‘Nu Thâ’ chu chawimawi tlâk a nizie nasa taka hrilin, nu tam takin insiemthatphana’n an lo hmang tah a. Nû la ni ve lo, nunghak tam tak khawmin, ‘Nu Tha’ ni ve tumin, nasa taka thang lain, thutlûkna ropui tak tak an lo siemphà ta bawk. Chuleichun, hnam changkànghai lai hin, ‘Nu Tha’ tam tak an lo suok ta hrim a nih.

Ei ram le hnam khawmin, chángkângna lampui hung hraw peiin, ‘Mothers’ Day’ dàm ei hung hmang tan ve tah a. Hieng hin hmang zawm pei ei ta; kum tlâwmte sùngin, ei ram le ei hnam sùngah, ‘Nu Tha’ tam tak an la hung suok ve ding a nih. Chu phâ chun, ei insùng, ei kohran le ei khawtlànghai hi, a thatienga nasa taka sukdanglamin la hung um ve ngei a tih. Chu hun chu nghakhlaum ka ti thei èm êm a. Chu ding chun, ‘Mothers’ Day’ hi, uor nâwk zuol le khùn nâwk zuola ei hmang zawm pei ka nuom a nih.

 ‘Mothers’ Day’ hi, ‘Nûhai Ni’ a ni leiin, ‘Nûhai Chawimawina Ni’-in ei hmang deutak hlak a. A that èm èm lai zingin,” Ieng ang ‘nuhai’ hi’m an nih a, ei chawimawi dinghai chu?” ti hi, ‘Seminar Paper’ hai ziek a, hriltlàng ni hlak sien, ‘Nûhai Ni’ ei hmang hlak hi, ei hlàwkpui zuol ka ring hlak.
Chun, Kohran thenkhatin, an kohran sùnga ‘Nû’ po po kuoma inzana, chawimawina le lawmna ‘thilpêk’ an pèk hlak hi, (an ‘thilpèk’ chu iengpo khawm a lo ni thei), thawchî tak niin ka hriet a. Kum khat sûnga vawikhat bêk, Kohranin, ‘nû po po’ a chawimawi hi, ‘Nûhai’ hin an phu hrim a. Kohran thuoitu ding, ram le hnam siemthatu dinghai chawilientu le buotsaitu an ni hi ei theinghil naw a tha hrim a nih.

‘Nûhai Ni’ hi, hmang dàn dang dang a um a. Thenkhatin an hmang dàn lem hi chu a hleihluok taluo khawm a lo ni el thei. Thenkhatin insukhlimna le nuomchènna nia hmangin, ‘Hotel’ ropui tak takah, ‘Nûhai’ hmingin, fàk le dàwn manto tak tak an ‘order’ a. Thenkhatin, ‘thilpêk’ mantam tak tak inchawin, an nùhai an pêk bawk a. ‘Mothers’ Day’ hmusuoktu, Anna Maria Jarvis-in, ‘Nûhai Nì’ a tandawkna lungril (spirit) kha a thel nasa talaw ta leiin, a hmusuoktu (a tandawktu) meu khawm a, ‘Nûhai Ni’ a lo tan dawk hi, a’n sîr hiel nia hril a nih.

Anna Maria Jarvis hi naupang a ni laiin, a pa’n a thisan a. A nu’n harsa taka a enkawl seilien a nih. Jarvis hi school kai pei lo èm êm el a nih a. A pei naw sâ sa’n a nu’n school a’n kaitir hlak a, a nû hremna khawm a tuor ngun hle ni âwm a nih. A naupang laia a nu’n a lo enkawl dàn chu, Anna Jarvis hin a ngai thei ngai naw èm êm a. A nû chu suol a ti èm êm hlak. Amiruokchu, a hung puitling a, a nu’n a hung thisan hnung chun, a nu hlutzie dàm, a nu’n a enkawl dàn a lo dit ngai naw le tha a lo ti ngai nawhai thatzie le a ta dinga a lo hlutziehai a hung hriet suok thar uor uor a.

A nû khan a nuom ang ang le, inhawi a ti dân dàn khan lo inumtir hlak ni sien chu, Jarvis khan a ngirhmun ang kha a chuongkai phàk ngai naw ding a nih ti a hung hriet thar ta pei a. Khâ hma a, a nû, suol èm êma a lo ngai hlak kha, ama thatna ding vawnga  a lo thaw hlak a nih ti a hung hmu suok hnung lem chun, a nû a ngaisangna kha a hung zuol thar pei a. Chuonga nû hlutzie a hung hriet thar pei lei chun, nuhai hlutzie puongsuokna ding ni, ‘Nûhai Ni’, a hranpâ lieuva hmang a ni theina dingin hmâ a hung làk tan tah a nih. Chu chu khawvêlin tha a ti èm leiin, rambung dang dangah hmang a hung ni ve tah a. Hieng anga ei ram kohran haiin thil tha tienga kal ei hung pèn ve hi, làwm a um takzet a nih.

Kei khawmin, Anna Maria Jarvis thil tuok ang hi ka lo tuok ve a. Ka naupang lai chun, ka nû hi, ‘suol’ ka ti ve thei èm êm hlak. Ka nuom nuoma ka um ding kha a phal ngai nawh a, ka fe nuomna naa ka fe ding kha a phal ngai bawk nawh. Ka ruolhai an nuom ang anga an um thei bìk dàm kha ka’n hnarin, ‘nû’ an nei tha bìk èm êmin ka hriet hlak.

Amiruokchu, vawisûn hin ka ngaituokìr a. Ka nuom ang anga ka um ding kha, ka nu’n mi lo phalpèk ve hlak ni sien chu, vawisûna ka ngirhmun hi ka chuongkai phàk ka ring nawh. Ka sietpui ding ka thawchànga a mi hei hremna hai dàm chu, hril ngam ding khawm a ni nawh… Na tak a ni hlak. A mi lo hmangai èm lei khan, a mi hremna khawm kha a lo na el hlak a lo nih.

Anna Maria Jarvis-in a nu a ngaisàng nasan kha, ieng dang an nawh; a nau thatna ding a, ieng ang hremna khawm, a hmang ngam vawng kha a nih. Chuong ang hmangaina chu, vawisûna nûhai hin nei ve hai sien ti hi, Jarvis hin a puong lang nuom tak chu a nih. Thuvarhai bung 31, châng 10-na a, ‘Nuhmei tam tak chun ringum takin an thaw ta a, Nang ruok chun an rêngin i khûm vawng a’  ti ang a, ‘nu tha’ tam tak an um ta a; chuonghai po po khùm tuma vawisûna nuhaiin thang an hung lâk seng hi, ‘Mothers’ Day’ tandawktu dit dàn chu a nih.

Ei ram, ei hnam, ei kohran le ei khawtlàngin a thawhla èm êm, inkhatnu’n ‘in’ a suoksan ràwn ta èm êm el hi, ‘Mothers’ Day’ ei hmang hin, mi’n ngaituosuoktir sien nuomum ka va ti deh... Ziektu pakhatin, “Nau tha dit lei a, theitâwpa rawngbawlnaa inhmang nêkin, Lalpa ta dinga theitâwpa naupang enkawl hin, nau tha a’n nei thei lem” a ti hi ngaituo tham a tlingin ei hriet ve am?
Rev. Vanlalzuata lekhabu ziek, “I Inah Hawng Rawh” ti dâm, P. Lianngengi lekhabu ziek, “Lalpa Hmangaih Kristian Chhungkua” tihai dàm hi, tiem tam inla chu, ‘Chawimawitlâk Nu Tha’ tam tak ei suok ve ka ring.

D.L.Moody nu Betsey Holton Moody le, John Wesley nu Susanah Wesley hai dàm hin, kohran le khawtlâng hrilsietna meipui nêr thlengin, an nauhai an lo sukpuitling a. “Kut pahni ka nei sùng chu, ka nauhai hi tû kuta khawm inkawltir naw ning” titu Betsey Moody hin thuhriltu ropui D.L.Moody a lo ser suok a. “Vana Pathienin tawngtaina a dawn sùng le, ka kut pahnia sin ka thaw thei sùng chu, ka nauhai hi tû kawl ding khawm ka phal nawh. Pathienin, ka nauhai enkawl nêka pawimaw lem sin ieng dang khawm a mi pèk nawh” titu Susanah Wesley hin, Pastor 2, a lo ser suok ve a nih
Anna Maria Jarvis nu hai, Susanah Wesley nu hai  le D.L.Moody nu hai hi, ‘Nutling’ el ni lovin, ‘Nû Tling’ an ni a. Tu kuma ‘Mothers’ Day’ hmangtuhai po po le, hi ‘Article’ tiemtuhai po po hi, ‘nutling’ el ni lova, ‘Nû’ khawm tling zo sâ seng dingin, ka ditsakna vawptàwp ka’n hlan.

Làwmthu : Làwmthu :Làwmthu

Tukum 2015 hi, ka nu Hrangthankim (Neingaite) Pangamte-in kum 90 a tling kum a nih a. Pathien kuoma lawmthu ka hrilna ding le ka nû hminga Nû po po chibai ka bùkna dingin, ei Hmasawnna Thar hi, Special Issue mi buotsaipèk dingin, ei Editor ditum tak, ka tupa ni bawk Lalmalsawm Sellate kuomah ngenna ka siem a. Ka ngenna a mi pawmpèk a, Hmasawnna Thar Special Issue a mi buotsaipèk leiin, ei Editor le Staff-hai chunga ka làwm a. An renga chunga ka lawmna, an hmabulah tlàmpuiin sip ka’n tung a nih.

Chun, a ruolpa tlâktlailo takin inthlahrung dawr dawra a ngenna sukpuitlingpèk a, a kâwng na sâ sa a, mi vawtap thei Article hung thursuokpèktu, ka làwm talaw châng a, ‘Pute’ ka ti hlak, ‘Lalremkim Pu’ le ‘Buongi Pa’ ni kawp, Pu H.Zaneisang chunga hin ka làwm takzet a. A chunga lawmthu zuk hril êm chu, ngaipawimaw lovin, ngaimaw’ng a tih ti ka’n lau si leiin, a chungah lawmthu hril lovin, a kuomah lawmthu ka hril lem a. Pu H.Zaneisang-a mi pathumhai chu, Pu H.Zaneisang, Buongi Pa le Lalremkim Pu hai an nih. Amaa mi pathumhai chunga ka lawmthu khawm ka puong bawk.

Ka nu hming lama Hmasawnna Thar Special Issue a hung suok hi, mimal insuklar tumna a ni nawh a. Hmasawnna Thar tiemtuha’n, ei nuhai seng ei hmangai a, sungkuo inhawi, kohran inhawi le khawtlang inhawi ei indin thei beiseina leia buotsai a ni lem. Tiemtu po po, iemani kawngzâwng bèka a tàwk danglam ngei ka beisei a. Pakhat chauvin a lo inngaituotharpha a, nun thar lampui a lo suot tharpha a ni khawmin, ka sèng thlàwn nawah ngai ka tih.

(Ziektu hi Rengkai khuoa chêng a nih a. Mobilephone No. 9862402286 le lalruoivelpangamte @ gmail.com fe thlenga ‘contact’ thei a nih.)

Nû Po Po ‘Nûhai Ni’ Chibai

~ L. Ruoivel Pangamte

Ei ramin ‘Nûhai Ni’ a hmêlhriet tan vena hi, kum 20 khawm a la tling nâw niin ka hriet a. Khawvela mihriem po po, Adam le Evi ti naw chu, nû bova insieng le pieng thla tûkhawm ei um nawh. Chu chun ‘Nû’ pawimawna a puong suok hnê hle ka ring. Ei Lalpa Kum 2015 kum a, ‘Nûhai Ni’ hmangtu ka nû le nû po po, inzana chibai ka bûk.

Vawisûn hin khawvel ram bung hran hranah, ‘Nûhai Ni’, hmang a ni ding a nih a. Khawsak ram haiin ‘Nûhai Ni’ hmang hmasa’ng ei t’a. Nûhai Ni nisa ei vui liem hnungah, Khawthlang ram haiin, ‘Nûhai Ni’ hmang ve’ng an tih. Hmang dàn chi tum tumin, tûkuma ‘Nûhai Ni’ khawm hi, hmang a ni nàwk ring a um.

Thenkhatin, Hotel ropui tak tak haiah, fàk le dàwn inhnik tak tak le manto tak tak ‘order’ an t’a. Chû hmuna chun an ruolthahai leh an nuhai hmingin bu fa’ng an tih. Thenkhat dangin thuomhnaw manto le mawi tak tak inchawin an nuhai pe’ng an t’a. Chun, kohran thenkhatin an kohran sûnga nûhai po po, a bo a bàng um lovin, chawimawina le inzana inhlàn an tih.

 ‘Nûhai Ni’ hi, mi tamtak hlim nî – nûha’n thilpêk hlu tak tak an dawng leia an hlim nî, nau le teha’n an nuhai kuoma inzana le chawimawina an inhlàn thei leia an hlim nî le, kohranin kohran sûnga nûhai chawimawina hun tha a nei thei lei a, a petu le a dawngtuhai hlim nî, a ni hlak.

Hieng ang hlimna kâra hin, nû an nei ta naw lei a, lo innamkùn rawng rawng khawm an um hlak. Chawimawitu ding  an nei naw lei a, ‘Nûhai Ni’ hmang pei ve lo khawm an um hlak bawk. Hlimna kâra lungngaina inzep hlak le, lungngaina kàra hlimna tla zep hlak hai hin, hringnun hmèlhmàng indik tak a suklang hlak a. Hringnun hin hmâi 2 a nei a. Sùn le zàn a um hlak angin, hringnun-sùn le hringnun-zàn khawm a um hlak. ‘Nûhai Ni’ ei hmang chàng hin, hringnun hmài 2-hai chu chieng taka suklangin a um hlak a. Mak ti talaw ding khawm a ni nawh. Pumpel kawng a um naw lei a nih ….!!      

Vawisûna ‘Nûhai Ni’ ei hmang hi, mî lungril suknatna dinga ei hmang a ni nawh a. Inpàk hlaw ei nuom leia ei hmang khawm a ni bawk nawh.

Ka nû hin a mi hmangai èm êm a. Ka thatnaw sâ sa khawm a, thaa mi ngai hrâm hràm hlak a nih. Ka muolpho ding le ka hmingsiet ding hi a’n lau èm êm hlak a. Nuhmei le nau neia in tum ka hei suok khan, ka nuom angin ka nu le pa le ka unauhai ka sawmdàwl hlei thei nawh a. Nu le pa le u le nauhai ta ding chun inpâkna ding hrim ka um ngai nawh. Chuong anga nu le pa le unauhai ta dinga tangkaina le inpâkna ding hrim ka um ngai naw lai khawmin, ka nû chun, a mi la hrilmawi hràm hrâm hlak a. A naupa, ‘nu le pa ngaisaklo’ tia ka hmingsiet ding a phal ngai naw leiin, “Ka naupa’n chuong ang kha’ng ang khan a mi ngaisak’ a ti hlak.

Ka nu’n a mi hmangaiziet le, ka hmingsiet, ka hmêlsiet ding a phal ngai nawziet ka ngaituo chàng chu, ‘Nû hmangaina’ inthùkzie hrilkhipui ding hi, vanhnuoi-khawvelah iengkhawm um theiin ka hriet ngai nawh. Pathien Hmangaina hrilkhipui thei hnai tak khawm, ‘Nû hmangaina’ hi a ni tlat a nih.

Nû ka la nei a. Kum 90 mi a ni tah a. May 03, 2015 (Pathienni) khan ka nu duthusàmin kan Inpuiah ka nuhmei ka nauhai thuoiin bu kan zu fàk a. Ka nu chun malsawmna tawngbau a hau èm êm a. A kuoma um hi inhawi ka ti thei hle. Ama chun ka thatnawna a phawrlang nuom ve ngai nawh a. Chansie le retheia ka um ding khawm a phal ngai nawh. Harsatna ka tuok hi a en thei ngai nawh a. Ka muolpho ding le ka hmingsiet ding khawm a phal ngai bawk nawh. Ka phingtàm a tuor thei ngai nawh a, dangchâra ka um ding hi a’n lau ngawi ngawi hlak. Mi’n an mi hmusit ding le an mi sukduda ding khawm hi a remti ngai nawh a. Ka thatnawna po po khawm, a mi hmangaina chun a’n khum zo vawng a nih. Ka ta dinga thaa a hriet chu a mi thlim ngai hrim hrim nawh a. Ka thatna ding a ni phawt chun ieng sin harsa khawm a thaw rin ngai nawh. Ngirhmun tha le insâng ka chuongkai theina ding a ni phawt chun, ‘Ka sâwl ka kham’ khawm a ti nuom ngai hrim hrim nawh.

Ka nu hin chawimawi le inza a phu a. Ieng anga thilpèk tha khawm hi dawng sien, a phu takzet a nih. Hmangaina hi ieng thil khawma a man zo lo le a’n chàwk zo lo a nih ti ka hriet leiin, thilpêk ringawta ka nu hmangaina hei rul lêt hi, inro-um ka ti hlak. Ka nû khawmin, ama ka hmangaina, thilpêka ka tlâk el ding hi chu a phal ngai nawh a. A duzàwng le a ditzàwng inchàwkna dinga tangkasum ka pèk chàng khawm hin, “Bawi, i nauhai inchùknaah i sèng râwn si a. Nangni’n hmang lem ro. In mi
enkawlna hmakhuo vawng a ni hih….!” a ti hlak.

Ka nû enkawlna ding hin sum le pai ka la sèng tam naw èm êmin ka hriet a. Vawisûn chena a mi la dampui dàm hi, Pathien kuomah làwmthu ka hril ka hril hlak.

April 06, 2015 tùk khan ruo a sur chur chur a. Raw sùr hnuoiah kan tunu naupa, Rev. Hranghmingthang Varte leh Bethel-a ka sanghai kuoma um ka nu, kan zu kan a. U Hranghmingthang nu kha, ka pa ni naunu a nih a. U Hming-in a mi hril dàn chun, a nu kha, a puhai ngaina èm êmtu a ni hlak. Chu chu sawm tung peiin, U Hranghmingthang khawm hin, a nu puhai chu a mi la pu zawm pei a. Ka nu le pa khawmin a nu sika enin an hmangai èm êm hlak ni’n ka hriet. Keini urêng khawm hin kan la hmangai seng bawk. U Hranghmingthang-in a nu a hmangaina kha a pûhai chungah a la suklang zing a. Inpâkum ka ti thei hle!

 “Pu Ruoivel, ka pi mitmeng lai hi ka hmu nuom a. Ka pi in kan ding pha chu, zui cheu ka nuom a nih” tiin phone-in a mi hung biek a. Ka nu mi hmangaipuitu le mi ngainapèktu chu ka làwm èm êm a. Ruopui hnuoiah U Hranghmingthang chu ka va thuoi a. Artui pum 5 chawiin a nû zàra a pi a zuk pèk chu, a pi’n (ka nu’n) a va làwm làwm lâwm ngèi deh! Dârkâr khat sùng, ka nu suklàwma suknuitu, kan tusàwng Rev. Hranghmingthang Varte chunga hin kan làwm èm êm el a nih! A nû hmangaitu le inzatu Rev. Hranghmingthang Varte hming hi, ‘Nû hmangaitu’ hming ka’n zàwt nikhuoah, sâm thel ngai naw ning.

U Hranghmingthang-in a tawngtaina a, “Lalpa, ka pi hmangaitu ding nau fel tak tak ( ka putehai) i pèk leiin làwmum ka va ti ngei” a ti lai a, ka nu’n, ‘haleluiah’ a lo ti ri kha, ka nakuoa hin a la châm zing a; ka damsùng hin a re ka ring ta ngai nawh. A nauha’n duthusàma kan hmangai zo tàwk naw lâi zing khawm a, mi’n, “I nauha’n an va thaw tha che de âw…!” an ti chàng a, ka nu hlim hmèl ka hmu hin, ka nû hi hmangai zuol dingin a mi tur hlak! Nuom sien chu, ka nû hin lungâwinawna inzâwt ding hau ve hle’ng a tih. Amiruokchu, famkimlo le felnawna tamtak nei hai kan nih a! Kan nuom ang le kan duthusàm anga ka nu kan enkawl inhawi zo naw khawm hi kan hriet zing hlak. Chuong ang kàra ka nu’n, “Bawi, in nu in mi hmangaina hi, Vana Pathien khin a hmu zing cheu a nih. A va làwm àwm cheu de aw…!” a mi hei ti el hlak dàm hi chu, ka nu laka suol ngam dàn ding hih umin, kei chun ka hriet thei thlàwt nawh.

Ka nu hin naupasal 3 a mi la nei a. Ka pa’n January 27, 2013-a a mi lo maksan hnung khan, “Nu, tû kuoma’m i um ding ? Ka kuomah i hung um ding?” tiin ka nû ka’n dawn a. Ama chun, “Ka nuomna naah ka um thei annawm. Amiruokchu, Pathien ruotsa a um a..” a mi tipèk a. Ka sanghai nupa, Lalthlunglien le Hlingbawi hai hi ka nu’n a umna dinga a thlang  an ni el nawh a. Anni’n an inchu hràt leia an chang khawm a ni bawk nawh. Ka nu tawngbau takin, “Pathien Ruot” an nih a. Pathienin ka nu enkawl thei dingin a sukhrat niin ka hriet. Ka nu ka kan zàt hin, ka sanghai chunga lawmna ding hi tamtak ka hmu hlak a. An hming lamin Pathien kuomah lawmthu ka hril hlak. ‘Pathien Ruot’ an ni nama’n ka nu an enkawl dana hin ka lung a awi êm èm hlak a nih.

May 01, 2015-a ka nu ka zu kan tumin, ka sang Lalthlunglienin, “Ei nu chu pawisa a hau a nih aw…. A tu le tehai khawmin pawisa an pêk an pêk hlak a nih” tiin, kan tu le teha’n an pi an hmangai thu a mi lo hril a. Ka sanghai nauhai le kan tu le tehai chunga hin ka va làwm thei ngei! Ka nû hmangaituhai hi, a mi hmangaitu an ni leiin, ka ngaina tàwl èm êm a. An nu ’manih, an pi ’manih hmangaitu chu, ka nu Pathien, Van Pathien khin, malsawmna tinrêngin vur pei a tih ti hi ka ring tlat a nih…. !

Nû annawleh pî hmangaituhai hi insîr an um ngai nawh a. Nû annawleh pî hmangaituhai hi mivar a nih. Thuvar 15:20 ei tiem chun, “Mi invêt ruok chun a nû a’n zapui hlak” ti ei hmuh a. Nû inzapuitu chun a nû a hmusit a nih a. Nû hmusittu chu invêt a nih.

A nuhmeiin a nû a hmangaipui thei naw nêka vàngduoina râpthlàk lem, pasalin a tuok nawh a. Chun, manî pasalhai nu ( mani tarpuihai) hmangai theinawtu nèka nu vàngduoi lem an um thei bawk nawh. Tarpi hmangai theilotu chu, a movin hmangai thei ve naw nih…! A va vangduoithlàk ngei deh…! Pathien Thu’n, “Mi’n a tu ang ang sîk a tih” a ti tlat sih a….!!

Tukuma Nûhai Ni ei hmang hi, mi po povin an nuhai, an pihai, an tarpihai le an mohai, hmangai thar seng dinga intiemkamna an neina ni ni sien nuom a va um deh…!  Chu chun Nûhai Ni ei hmang hi a hlawtling ding a nih.

Nûhai, kan hmangaiin kan ditsak cheu. In nauha’n in thu awi hai sien. In lungril sukhlim raw hai seh! In nauhai ta dinga in inrimna po po in theinghil vawng thei khawpa in nauha’n, anni in hmangai ang a, an hmangai lêt seng theina ding cheuvin, ‘Nûhai Ni’-a hin, Pathienin in nauhai lungril thempêk seng raw se cheu. Amen.

lalruoivelpangamte@gmail.com # 9862402286

~ Hmasawnna Thar May 10, 2015

SENVAWN TAKIN AW…!

~ L.Ruoivel Pangamte

      

Zîng ka tho le inruola ka thaw hmasatak hlak chu,Gate hawng malama chanchinbu làk a nih. Vawitûk khan dâr 5 hmaa thovin kan Gate ka hawng a. Kan Letter Box ka zuk en chun Hmasawnna Thar a lo um hman tah a. Inhma tak taka Hmasawnna Thar sem hlaktu hi ka ngaisàng thar hle.

     
Hmasawnna Thar phêk hmatieng ka zuk bi chun, mi 5 ngir tlar thlalàk hi ka zuk hmuh a. A chungah, Senvon ADC biela intending candidates hai an inhmukhawm ti a lo inziek a. ADCC Senvawn Biela Intending Candidate­hai An Inhmukhàwm thei hi làwmum ka va ti de aw….. Kei hi, Senvawn khawpuia pieng ka nih a. Ka piengna khuo hi ka ngainain ka suong èm êm hlak a. Leihnuoi Planet­a kum 100 bâwr vêl chauh ka chàmna ding hmun a, khawvêl var ka hmu \anna khuo a ni leiin, a \ha tienga Senvawn khaw chanchin ka hriet chàng hin, ka cháng a parh duoi hlak. A \hanaw tienga kan khaw hlui chanchin ka hriet châng ruok chun, ka lungril a na ngawi ngawi hlak. Thawsuol pàngpala kan khaw hming, ‘Senvawn’ ti lova, ‘Senvon’ ka lo ziek pal chàng ringawt khawm hin, pawi ka ti taluo a, ka tlep hnawk hlak. Pastor pakhatin, “ ‘Mo’ ti lova, ‘Monu’ ka lo ti hlak le, ‘Moneitu’ ti tum a, ‘Mopa’ ka lo ti nâwk vet hlak hi, rinum ka ti thei taluo” a ti hi, a mi’n hrietsuoktir rum rum hlak.

      

Senvawn khuo hi ka piengna khuo lo ni kher naw sien khawm, Manipur Simthlang, Hmarnauhai chèngna bupuia Chanchin\ha Meiser a dèt \anna khuo a ni leiin, chû lei hrim hrim khawm chun, Hmar pachal ta ding chun, Senvawn khuo hi ngainatum a tling hrim hrimin ka hriet.

      

Hmar tlangval 5, Autonomous District Council, Senvawn Constituency­a MADC seat inchu ding haiin, puotieng phùtluina \hang lova, anni lungril puoksuok ngei a, ‘thlâ’ la dinga an hei ngir tlar, ka zuk hmu chu, duthû tinrêng sâm a, ka piengna khuo ka lo inàwi hlak Senvawn kawtthler chu, ka mittlhaah a hung inlang thar sur a. “Aw, ka piengna Senvawn khawpui, ka beisei hlak i chanchin mawi le ngainuomum, a hung inlang \an ta maw…!” tiin ka lawmna lungril chu, inchâwm zawk zawkin ka hriet.

      

April 25, 2015 (Inrinni)­a suok, Aizawl Post kha, April 27 khan a hung tlung a. Aizawl Local Area Council inthlangnaa Mission Vengthlang­in, member ni lai zinghai, inchupuitû um lova an inngirtir (Uncontest­a an inngirtir) nàwk le inzawm a, M.Lalmanzuala ‘article’, lungril tâwk tak le tiem inhawi èm êm ka tiem hnung a, April 28, 2015,(Thawleni)­a  suok  Hmasawnna Thar hi ka tiem a ni leiin, vawitûka Hmasawnna Thar ka tiem chu, a mi tàwk dàn a danglam hle. Senvawn Constituency­a MADC Seat inchu ding haiin, Senvawn khaw pawimawna le Pathienin Hmarnauhai A mi hung zawnghmuna khuo, an inzana inzaum tak an suklang chanchin, Hmasawnna Thara  ka zuk tiem chu, “Tû lungrila inthawka hung inirsuok \an am ni’ng a tih aw?” ka ti vawng vawng nghal a. Pathien Thlarau Thienghlim sinthaw a ni ngei ka ring. Ka ring suol ka ring nawh.

      

Election le inzawm hin ‘Article’ 2 nêka tlâwm lo ka ziek tah a. Radio Talk khawm ka pêk ta bawk. Chun, Free and Fair Election chungchàngah Pu Lalmalsawm Sellate, Editor, Hmasawnna Thar inrawina hnuoiah, Pu Joseph Joute, Freelance Journalist leh 2014 MP Election hmâ met khan, All India Radio, Churachandpur Station­ah Hohlimna (Discussion) hun pèkin kan um a. ‘Free’ chauh ni lova, ‘Fair’ \hangsa Election hi, sawrkara ei aia sinthawtu ding ei thlang chàng a, ka lunglai hluozotu a ni hlak.

      

Sâphai ta dinga Canterbury a hlut ang tluka Hmarhai ta dinga hlutsakum Senvawn hi, ka ‘Zawlpa’ R.Th.Varte­in, a rawt rawp mathlawn lovin, Hmarhai ‘Hmun Pawimaw’, Sâpin, ’Pilgrimage Centre’ an ti ang hiela ei puong ve kàr hi, ka nghâkhlâ hle. Hi khuoa hin suolna le thil pawrche tamtakin bû a lo khuor ta khawm a ni thei. Lal Isu hmaiah chil tamtak sàkin a lo um thei ta bawk. Amiruokchu, Lalpa Pathienin, Hmarnauhai A mi hung zawnghmuna hmun a ni tlat leiin, Senvawn khuo hi, kei chun, “Hmarhai Jerusalem” ka ti naw thei nawh. Jerusalem kul chim inngir nâwk dinga inpê, Israel tlangval Nehemia’n, “Kei ruok chun Pathien ka \i leiin, chuong ang thil chu ka thaw ve thei nawh” a ti ang a, Senvawn Constituency­a MADC Seat inchu ding haiin, “Senvawn chu Manipur South District a, Chanchin\ha (Gospel) hung lùtna a nih a. Hi lei hin Election leia mipui le mimal inkara inhrietthiemnawna le buoina um lova Kristien ei nina ang taka inthlangna, felfai (free and fair) taka nei ni sien \ha an tih a. Chu le inzawm chun, election boruok sukse thei ding zawnga tûkhawma thil thaw lo dingin, mi tin an ngen a, mi tinin an dittak seng zalen taka an ‘vote’ theina dingin, thawluina (force), tûkhawma hmang lo ding le kutchawi nei le Pawl tum tum hai khawm inremna le boruok sukse thei zawnga thil thaw lo dingin an ngên bawk.” ti a, thu an sukthluk thu Hmasawnna Thar­in a hung tarlang hi, lawmum ka a va ti ngei!

      

Senvawn khuoa inthawkin Chanchin\ha Meiser sem suok a lo nih a. Chuong ang bawk chun, Senvawn Constituency­a indikna le felna meiser hung chawk hi, Hmar Biela MADC Seat inchuhai po po hin, insit kai ve seng hai sien, nuom a um a nih!

      

2012 MLA Election nei tàwm khan, ka chipui, ka hnampui le ka Kristien chanpuihai tiem ding le dîlsût taka an ngaituo zawm dingin, ‘Article’ pakhat, “Ei hnam nau ang a \ap, ei thlèm naw di’m a ni…?” ti ka ziek a. Chanchin\ha’n kum 100 a lo chenchil tah Hmarnauhai chun, 2012–a MLA Election­ah, Var nauhai an nizie an suklang ka nuom thu ka tarlang a nih.

      

Chutaka chun, “Sum le pai hmathe a, ‘vote’ inchaw tumtu hrim hrim chun, mipui rawng a bawl tum ni lovin, mipui thuneina hmang a, ama insukdet a tum a nih” ti thu ka ziek a. An rawng ei bawlpèk ding haiin, sum le paia mi’n châwk an tum ni sien chu, thukhat tak khawm ni’ng a tih. An rawng ei bawlpèk dinghai, eini’n sum le paia inchâwk ei tum a ni phawt phawt chun, ei lungrilah thil pakhat ngaituo ei nei a nih ti chu a chieng hle. Miin mi’n châwk an tum a ni chun, ienga dingin amanih an mi dit tina a nih. Thuhrilthiem hai chun, ‘Ngakuoi inlemtir’ ti \awnglamkei an hmang hlak. Ngakuoia chawkchawnâl ei tàr hi, nga ei lunginsiet lei le ei hmangai lei a ni nawh a. Ei man nuom lei le insukkhawpnaa ei hmang nuom lei a nih ti chu ‘invêt nisa tla’ naw chun, hriet naw ruol a ni nawh.

      

Mi’n a dit tak a ‘vote’ theina ding chun, a siele\ha­hrietna chawkbuoi thei, abîkin tangkasuma inzàwrna hrim hrim a um naw a \ha !

     
Senvawn khuo hin ama ringawt chun iengkhawm a thaw thei nawh a. Senvawn sukmawitu le sukhmelhemtu chu, a mipuihai an nih. Senvawn Biela MADC Seat inchu ding haiin, hmathea ‘indikna’ an hung hmang sukhlawtlingtu ding chu, mipui an nih. Hi hmalâkna indik hin, meipuiin chappui a kàng angin, Hmar Kristienhai lungril kàng ve sien, ei rawngbawltu dinghai hin mi’n chaw tum ta lovin, indikna’n ei rawngbawltu dinghai hi, inchaw ta lem inla nuom a va um ta deh…

      
Aw Senvawn, i  hratna (Lalpa Pathien) inbel rawh.

April 28,2015/ #9862402286

Ka Theinghil Theilo Thilhring Palihai

~ Ruoivel Pangamte

Inchûkna lam tung ka hraw lai a, mi lo cheltu chu Rev. Dr. Rochung Pudaite, Upa L.Rosang Sinate, Pu L.Rokung le Pu Daineikung hai an nih a. Anni pali hi ka theinghil theilo, ka ta dinga THIL HRING PALI­hai chu an nih.

     

1968 a nih a. Gandhi Memorial High School, Molnom­ah Pawl 9 ka’n chùk a. Ka ruol \henkhat Sielmat Christian High School­ah an kai a. Ka’n hnar thei èm êm hlak. Kan insùngin a zo ve naw leiin, a rûkin ka mitthli ka huoi ka huoi hlak!

     

Ka pu Rev. Rochunga Pudaite rawngbawlna fe thlengin, 1968 kum chenvea inthawka 1969 December chen kha, School Fee chawi lovin Sielmat Christian High School­ah lekhâ ka’n chùk a. Ka pu, Pu Rochung hi, mihriem \awng taka hril chun, ‘a mi siemtu’ a nih.

     

Ka hrietsuol naw chun 2004 kum kha a nih a. Pu Rochung­in, English­Lushai­Hmar Dictionary a buotsai a. Lo en ve dingin, a ‘Hard Copy’ a mi hung thawn a. Ka zuk en thèk thuok a. Thumal inkawp / inkawplo ding thua le, Parts of Speech inbùk kawkal thuah, ‘comment’ iemanizàt ka pêk a. Chun, ‘|’ aia ‘TR’ hmang le, ‘AW’ hmangna dinga ‘O’ a hmang, \ha ka ti naw thu ka suklang sâ bawk a. Chu lai chun ka pu chu America­a a um lai a nih. India rama a hung suok chun, a Bungalow­ah a mi ko va. Kan tupa Pu Ruolhlei Pakhuongte khawm a lo um veh a. Pu Ruolhlei chun, “Ruoivel, mi thiem tak tak, Ph.D. degree nei hai khawmin, ‘ a \ha ie’ tiin ‘comment’ an hung pèk tâwl seng  a. Anni nêka i thiemb$kna ie’m a um lie.. I hung thai sen nasa bàk a?” tiin a mi lo fiem a. Kei chun  ka thaisenhai chu a dawt dawtin ka hriet ang agin ka hrilfie vawng a.

     

Ka pu chun, “Ruoivel, kei hi Grammar ka balam naw hrim a nih. Nang hi a mi hung en\hapèktu ding tak i ni àwm hih. I sàwlman khawm siem ei t’a. Mi hung tlàwmngaipêk la \ha’ng a tih” a hung ti a.

     

Ka pu kuoma chun, “Pu, nanga zara Pawl 10 zo thei ka nih a. I ta dinga \angkai ve hi ka nuom hle. Amiruokchu, ka nauhai 5, Manipur puoah an inchûk vawng a. Ka thla hlaw’n a dai naw leiin, tûk le zana Tuition pe char char hlak ka nih a. Chuleichun, i dit inhmaw angin zopèk hman naw rawi ka ti che. Mi dang zawng la, keiin ka thei ang angin lo \hangpui lem ka tih” ka ti a. Anachu, Pu Rochung hi, taksa dana ka pu a nih a. Ka pu’n a mi mamaw ve sun sun, hei sukthlawn chu ka nuom naw leiin, “Pu, kum 2 sûng ka buoipui i pawiti naw ding chun, theitâwp hung suo’ng ka tih. Amiruokchu, ka Computer a hlui deu ta leiin, Computer \ha in mi’n hmangtir \ûl a tih” ka ti tah a.

     

Chuonga ka buoipui char char lai chun, ka pu chu, lung natna leia ICU­a sie lût a ni thu January 23, 2006 khan ka lo hriet thut a. Ka lung a \hâwng nasa hle. Ka lungrilah thil tamtak a hung inlang a. Chuonghai chu March 20, 2006 khan, a hnuoia ang hin ka ziek dawk a.

KAN LA MAMAW CHE, ROCHUNGA PUDAITE

Kan ram le hnam dawmsàngtu di’n,

A bêlruot che Chung Pathienin.

Nang hi kan hnam Sûtpui ding a,

Lal thilthlâwnpèk kan dawng i nih.

A la hun nawh, kan la’n zuom nawh,

Muol i liem kan la phal nawh.

Ami zalêng tin ka’n dawn a,

‘Mang\ha’ an la ti phal naw che.

Aw, kan hnam Sûtpui, ngîr zing la,

Chuoi lova hràtna thar neiin,

El Shadaiin umpui sien che,

Ro mi rèlpui di’n dam zing rawh.

‘Oasis’ an hril, thlalèr tuidìl,

Chung Pathienin A siem ieng a,

Unauhai damna i tling zo.

Ngai che bâng thei di’n kan mawi nawh!

A mal mala ka hei sùtin,

Pâ i tling zozie a’n lang pei;

Uor taluo um theiin a mawi nawh.

Dam zing rawh, aw, kan hnam Sùtpui,

A hun lovin mi màksan naw;

I miha’n kan la mamaw che.

Thei chang sien hring khawvêlah,

Enchim lovin lêng zing la kan nuom!

(Conceived on January 23, 2006 and born on March 20, 2006.)

     

Vawisuna mi le sa laia hmai \im lova khuo ka nghat ngamna le kawr le vai laia zâm lova ka’n pàwt theina hi, Pa Pathien le ka pu, Pu Rochung zàr a nih ti hril hi ka’n tìm ngai nawh. Hmar Hawrawp hmang thu le Hmar \awng ziek dànah inmil naw inlang khawm, ka pu ka hmangaina le ka chunga a thilthaw\hathai hril hi, ka bâng ngai nawh. William Cowper­in, “England, With All Thy Faults, I Love Thee Still” a lo ti angin, kei, mi fel lo le tling lo, \awmkailo em êm khawm hin, famkim bìklo ka pu hi, a felhlelna le a famkimnawna po po leh, “I Love Him Still” ka ti zing a nih. 

     

Bung tamtak le châng tamtak chàwmkân nàwkin, ka pa pute, kei khawma ‘Pute’ ka ti hlak, a damlai khuolzin suo a, 2010­a Chatuon ram mi lo inlawisan tah, Upa L.Rosang Sinate’n ka chunga thil ropui le theinghil theilo ding, 1971 kuma a lo thaw chu, kum 44 a liem hnung khawm hin ka la theinghil thei nawh a.  Zani laia thil tlung ang elin, ka lungrila hin a la thar sar zing a nih. 1971­a PUC Exam. Form fill up­na ding Cheng 40/­ kan nei naw lei a, Exam. Form Fill Up thei lo dinga ka um leiin, ka pute Rosang chu ka lutchil a. “Pute, Cheng 40/­ mi lo inhmangtir la. Exam. zo phaleh, ka thung zo hmâkhat che’n i suok angin um el de ning” ka ti ta chawt a. Kha’ng lai huna ding chun Cheng 40/­ chu \lâwm bêklo a nih. Ka pute’n ka mangangzie hmu a, Chêng 40/­ a mi hei pêk el kha chu, ka damsùng hin ka theinghil thei ka ring ta nawh. Ama zâr le Pathien zârin PUC chu (tulaia Pawl 12 ei ti hi), First Division­ah ka ‘passed’ theipha a. Ka hringnun lamhraw ka sùt chàngin, ka pute Upa L.Rosang Sinate hmêl hi, fie kulin ka mitthlaah a’n lang zing hlak.

     Chuonghai zâr pei chun, BA zovin 1975 khan MA inchùk dingin Guwahati ka pan a. Gauhati University­a B.K.Hall 3­ah kum 2 sûng khawsain, English Literature ka’n chùk a. MA ka’n chùk lai khawm hin, harsatna chun a mi la’n kiengsan chuong nawh. Ka u Lalpienghun hi, sum le pai thua harsatna tuok dèr lova BA mi’n zotirtu a nih a. MA ka’n chùk sùng khawm hin a mi la thlathlam chuong nawh. Harsatna ka tuok kàrlaka ‘Mess Fee’ ding mi lo tumpèktu, Senvawn tlangval, ka pa ruolpa, Pa Rokung le, ka pu, Pu Daineikung hai hming hi, ka lungril phêkpuiah inthûk taka khenin a um a. Ka lung inphu ruol hin an hming hi an inphu nawn dut dut hlak. Pa Rokung le ka pu, Pu Daineikung hin Chêng 100/­ ve ve an mi lo pèk a. Anni zâra MA zo thei ka nih. Ka ta dingin an va hlu ngei!

     Hieng ‘Thil Hring Pali­hai hi, ka damlai khuolzin ka suo hmâkhat a, ka sîr a, hlîm anga mi’n tlawnpui zingtu ding, ka theinghil thei lo dinghai chu an nih. 

~ Hmasawnna Thar, 8 April, 2015