Responsive Ad Slot

HMAR HNAM DAN į¹¬HENKHAT (THE HMAR CUSTOMARY LAWS)

HMAR CUSTOMARY LAWS, Hmar Hnam dan

Sunday, March 11, 2012

/ Published by Simon L Infimate
THUHMA

Mihriem, a tu-el-khom mizie ei nei senga, hlemhmang, khelhril hmang, chapo le uongthuong, mi thatna neka mi sietna hmu zing hlak, mi dem ching, le a dang dang hai hih mitinin pakhat bek kol ei nei seng.chu mizie chuh thisena inphum, nuna kop tlat anih. Thisena ei inthang nel pui ani leiin thil dang po po nek a inbul a nih. Thildang, lam lak a ei i hmu, ei i chang hai chuh ei Ni phung ani ve nawh. Ei nunah thil dangin a hluo/hlan chang um hlak de sienkhom, thisena kop det tlat a ni leiin a hmun hluo a lien lem a, a detindo lem bok. Chuong anga mani nina/mizie tarlang tu chuh ‘Ni phung’ ei ti hlaka, chu chuh ei nina/mizie tarlang tu ei ‘Darthlalang’ chuh a nih.

Chuongang bokin, Hnam tinin a tel puiin siet-le-that, leichawi hiel tlung thei nikhuoa zui bik amanih hraw bik ei nei senga, chuong fedan le zui dan bik ei i nei hai chuh ‘Hnam Dan’ ei tia, hnam khat sung inrelbawl dan le ang khata kal chawi dan ding mi kawkhmutu ani leiin chu Dan hai chuh ‘Hnam Darthlalang’ (Hnam Identity) a nih. Ei khawvel hun inher peiin ei tuolchaina hmun a changkang deu deua, vairam,sapram le ram hran hran, hmun hran hran ah ei indar lien deu deu peia, mani Hnam Dan inzapui le kenkaw nuom lova a changkang lem amanih a ram mihai thawdan zuia insuk changkangnaa hmang mi ei pung peia, la pung sap pei ei tih. Sienkhom, hi hih hrietzing dingin a tha rop. Mihriem ni vea, hnam khom nei ve, tong hmang  bik khom nei ve bok; Hnam Dan ngaisalnawtu/kapzuttu chu amaah fel le thain inhre sienkhom, hmaia behmang kai ama’n inhmu lo, min an hmu a an nuisaw hlak ang chuh a nih. Ieng anga mi lien, mi lal ni inla khom Hnam Dan kenkawtu chun a hnam a chawisanga, ngaisang a hlaw hlak.A bikin Inneina Danah. Chu, Inneina Dan chun Innei hma le innei ni chau a huom nawa, chu hnam dan chu kot bul, khum sir, choka le sir hran hran lai chun a ngir ve zinga, dan baka mi a fe ding amanih a kalhlen pha, chu dan chun a rek hlak a nih. Chu chuh, Dan ei ti nasan chuh a nih.

Chuong ang huna hmang dingin Hmarhai khomin hnam dan tamtak ei nei a um. Amiruokchu, hnam khat sunga Hnam Dan anga hmang seng seng khom ei chengna tlang le muol del a zirin an dang thet thet a um thei. Chuonghai chuh chipchier takin sui hman naw inla khom, Hnam Dana ei i nei thenkhat le ei i hmang zing thenkhat, hriet buoi thei ding thenkhat um nia inlang hai chau ei hung tarlang a nih.

1. INNEI CHUNGCHANG:

Innei hi pasal le nuhmei, mihrang nupa a insiem chuh ‘Innei ‘ a nih. Chu Nupatna chu nuhmei le pasalin an inhmang inton hma po chu Nupa an ni thei nawh.Chu Nupa ni theina dinga Hmarhaiin ‘Innei Dan’ tlangpui ei nei hai chuh hieng hai hih anih.

(a) Sawngpuia Innei / Kohran Dana Innei,

(b) Chongmolak/Chongmothuoi,

(c) Thlapui hnuoia Innei/Ruka Innei,

(d) Tlun/Kawnghlaw.

Khieng a chunga Innei Dan chihran hran ei tarlang lang hai khi Hmarhaiin Innei Dan ei i nei hai chuh an nih. ‘Sawngpui’ amanih ‘Kohran’ Dana Innei’ ei ti khin hriet buoi thei um dinga an lang leiin a hrilfiena tawite’n peng ei tih. Ei Pi-le-pu haiin Kristien sakhuo an pom hma chun Kohran Dana Innei  hi a um nawh. Sawngpuia Innei chuh Nunghak-tlangval, nu-le-pa hai inremnaa an I buotsai chuh a nih. A hmingah, ‘Nipui hnuoia Innei’ an lo tih. Kohran Dan a Innei ei ti ruok khi chuh Gospel Chanchintha’n ei Hnam a lut chil hnunga Kristien hmasa hai thawdan zuiin Hnam Innei Dan chikhat anga ei lak lut el a nih. Chanchintha’n ei hnam nunah zung a thlak hmaa ‘Sawngpuia Innei’ tia an lo hmang hlak khah lam laka an hmu Kristien sakhuo Innei Dan thar chu Kristien ni hmaa Inneina hming a input tir zing chuh rein an hriet naw ni ngei ata,’ Sawngpuia Innei’ ti hming chuh thlana vuiin, a aiin ‘Kohran Dana Innei’ tiin a hming an lo thlak tah a nih

(A).SAWNGPUIA INNEI/KOHRAN DANA INNEI : Sawngpui/ Kohran  dana Innei chu tlangval le nunghak nu –le-pahai  inbiekrem hnunga buotsai Innei na chuh ‘Sawngpuia Innei/ Kohran Dana Innei ‘an tih.

Thawdan: Pasal tieng palaihai chuh nuhmei intieng chun thingpui khaiin nuhmei nu-le-pahai phalna a hni hmasa phot a ngai. Nuhmei nu-le-pahaiin an phal a an thingpui an dawn pek nuom ni chun ‘Thirdam’ hreipui/tuthlaw the puonbil amanih Hmar-am amanih puonthle leh an sie ngei ding a nih. Hi Dan hih N.C.Hills tienga thawdan chun Pasal tieng Palaihai chun Pu Inah a phalna an lak hmasa phot a, Pu’n a phal a ni chun thingpui khaiin nuhmei tieng Thirdam an sie chau hlak a nih.Asanchuh, puhai hlutna hi an sanga, pu lung a awi zet naw chun Inneina chuh sukthul thei ani hlak leiin pu Inah lengin a phalna an hni hmasa zet hlak a ni. Tulai khawpui a hai ei hung thlang thla hnung hin dan hih ei pal zut pei a, man-le-muol rel nikhuo a chun pasal hai hih an inring zo naw lei amanih man rel na hmun ah an nuhmei hai thuoiin man rel na hmun chuh nuhmei hai bukzawl ang el a ni tah (a bikin Shillong-ah).Hun sawtnawte hnungah nuhmei haiin nuhmei man la rel tum mei an tih.

THIRDAM:Thirdam chuh tlangvalin nunghak a nuhmei dinga a huol entirna a nih.A chunga ei hril ta angin Thirdam chuh dannaranin hreipui amanih tuthlawthe le puonbil amanih Hmar am annawleh puonthle (vaipuon nilo) phot a thei. Tlangval tiengin thirdam a sie thei chun a rem tina a nih. Thirdam sie ta hnungin nunghak a hel amanih a nuom ta naw ani chun thirdam chuh sekhat leh a thak kir ding a nih.

(B) THLAPUI HNUOIA INNEI/RUKA INNEI: Hi Inneina hih tlangval le nunghak an nu-le-pahai remtina ni lova inthuoi chuh a nih chu chuh ‘ruk a Innei’ ei tih. Hi Inneina hih sun laia innei lovin zan huna inthuoi hlak ani lei ning a tih ‘Thlapui hnuoi a Innei’ an lo ti kher. Thlapui ti hin thla var/thla mawk a hril tum a ni nawa,dannaranin,ruka innei chuh zan a inthuoi ani tlangpui hlak lei ni awm a nih.’Zan’ amanih ‘thimtham’ a hrilna a ni tak. Hi Dana Innei ruok hin chuh Sawngpuia Innei Dan anga ‘Thirdam’ sie a ngai ve nawh. Tlangvalin a rukin nunghak a nuhmei dingin a thuoi chun an hmaw thei ang takin thu intlun tu dingin mi nunghak nu le pa hai kuomah mi tir atih. Chun zingkhuo a var pha, palaihaiin Zudam/thingpui khaiin nunghak nu-le-pahai Inah ngaidam an van hni ding a nih. Hun inrie sawt chi a ni nawh.

(C) INTLUN ‘Tlun’ ei ti hi Hmarhai Inneina chi khat a ni ve. Nuhmei /pasalin amanih nuhmei/pasalin a lut chil chuh ‘intlun’ an tih. Pasalin nunghak a nuhmei dinga a tlun hi Hmar hnam sunga hin a um zen zen naw khop el. Asan chuh inzakumah an ngai a ni hlak leiin. ‘Tlun’ le inzul Inneina chikhat Hmar hnam sungah Biete pahnamin hmun then thena an la hmang zing nia an hril chuh, ‘Kawnghlaw’ an tih. A fedan tlangpui chuh hiengang hih a nih. Tlangvalin nuhmei Inah kum thum sung a tarpuhai rong bawlin a nuhmei ding chuh a kawngin hlawng ata, kum thum hnunga chun a tarpu ding hai lung a awi chun a i dit nuhmei chuh a nuhmei dingin pe suok an ta a nei thei ta ding tina a nih. Man le muol a hranin chawi iengkhom um naw nia, kum thum sunga a i hlaw suok khah a man anga pom pek ning a tih. Amiruokchuh, kum thum sung a tlangvalin a tarpu ding insunga a nuhmei ding a hlaw hun ding anga bi tuk hih a tarpu ding haiin an naunu hlawsuok zo va an ngai naw chun a hranin hun bi tiem pek an ta, chu sung chuh a kawng a la hlaw nawk ding a nih. Hi dan hih Kristien ei ni hnung hin Hmar hnam sunga ding chun hmu le hriet ding a vang ta khop el.

 (D)MAN LE MUOL:Man le muol ei ti hin nuhmei man tina a nih. Hmar Danin, Pasalin a nuhmei man ding chu a pek ngei ding a nih. A Nuhmei man a chawi si naw chun nuhmei chu a nuhmei a ngai ni naw nih. Vangduoi mitsim tuokin a nuhmei lu sun sienkhom, a nuhmei cheiin chei thei naw nih. Hi Dan hi tien – a- tlanga inthok ei lo zui tah ani leiin, Hnam Dana man-le-muol khum fel zet chuh pasal thaw ding anih. Mi thenkhatin, man khum hma’n Pastor kutah kut an lo insui a, lo insui ni hai sienkhom Hnam Dan anga rel ani pha chun Pastorin ‘Nupa an nih ti ka puong’ ti ieng ang sienkhom, Hnam Dan anga pasalin a nuhmei man a pek si naw chun Hnam dana rel nikhuo a tlung pha chun a nuhmei a ni chuong nawh. Chu umzie chuh, hnam dan le kohran Dan ei ti hih an intlon zing tina a nih. Abikin, Inneina dan ah. Chuleiin, Pastorin nuhmei le pasal an nei tir ding ani khoma Hnam fe danin, ‘Hnam Dana Man-le-muol le ser-le-sang in zo ta’m?’ tiin indon pei hlak sien. Hnam dan pal zuta kohran dan ringot chelfunga hmanga chang chawi ringot el thei lo boruok a um ve a nih ti hih hriet a tha.

A hnuoia ang hin nuhmei man tlangpui chi 5-a the hai chu a nih.

1. Pa Ina lut ding

2. Pu Ina lut ding

3. Man siper

4. Man chuong le

5. Man thungpha.

Man bi thliek hai chuh a hnuoia ang hin a nih.

1. MAN PA INA LUT DING:

(a) Pa Inhon: Rs.  20/-

(b) Manpui : Rs.800/-

2. MAN PU INA LUT DING:

(a) Pu Inhon: Rs.  20/-

(b) Pusum     : Rs.100/-

3. MAN SIPERHAI :

(a) Panghak     :  Rs.  50/-

(b) Nisum         :  Rs.  30/-

(c) Sangdon      :  Rs.  20/-

4. MAN CHUONGLENG       :                                                 KHAWTUOL        KHAWRAL

(a) Ukhelman                          :                                                  Rs. 100/-            Rs. 100/-

(Nunghak, nu sulpui khat sunga insieng a Naupang lemin a u neka pasal a nei hmasa  ani chun ‘Ukhel man’ a u’n chang a tih)

(b) Nuzum/Nutlum              :                                                   Rs. 100/-            Rs. 100/-

(Ureng nuhmei lai a a mitlum/a Naupang takin pasal a nei  chun ‘Nuzum/Nutlum’ ani na a pek hlak a  nih)

(d) Zuor Upa                           :                                                   Rs.    10/-            Rs.    20/-

(d) Zuor Naupang                 :                                                   Rs.      5/-             Rs.    10/-

(e) Thienman                          :                                                   Rs.    50/-             Rs. 100/-

(Mopa’n peng a tih)

5. MAN THUNGPHA              :                                                  Rs.    50/-              Rs.    50/-

Hrilfiena: ‘Man Thungpha’ hih Pasal tiengin Manpui a inthok man in tel huna khan an the kir hlak a nih.  ‘Man thungpha’ an lo thaw nasan chuh nunghak kha ava lutna ding insunga khan mithar ava nia, kha  insung a khan insuk mikhuol lova thlangam taka a va thung pha ding tia ‘Man Thungpha’ hih an lo the kir hlak anih. ‘Man Thungpha’ hih nuhmeiin vangduoi mitsim lo tuok sienkhom bata ngai a ni nawh. N.C.Hills tieng chun ‘Man Hring’ an tia, nuhmeiin vangduoi mitsim alo tuok ani chun inlet nawk ding a nih. Nuhmeiin vangduoi mitsim alo tuok ani chun a ruong vui thlak hma ngeiin pasalin ‘Man Hring’ chuh a pek kir ding a nih.



(i) Zuor man: ‘Zuor’ ei ti hih nuhmei a zuorpui hai an nih. Dannaranin, Nuhmeiin pasal a nei ding chun a thuomhnaw, ama chauvin a chawi seng naw hlak leiin a zuorpui hai fielin a thil som ding hai an chawi pui hlak. Zuor hai chun an thil chawi man chu mopa tieng haiin an pek hlaka, chu chuh ‘Zuor man’ tih. Zuorman chuh hieng ang hin inpek hlak a nih. (i) Khawsung-ah: Zuor Upa: Rs. 10/- (ii) Zuor Naupang Cheng 5/- (B) Khuolralah:  a let khatin pung a tih.  Nunghak chu khawral/Khuolralah pasal a nei ding lo chun zuorhaiin a n zuor puinu(pasal nei ding) a tlung na ding(a pasal In) chen a thuomhnaw hai chawiin va thak an ta, chu hmun a chun zuorman hih pek ning an tih. Zuor man hi a hranin tum khat neka tam inpek a ni ngai nawh. Zuor man la hai laia mi hai khan khuolral amanih tuolsung ani thei, mo chuh a pasal ding in chen a thuomhnaw hai leh an thak tlung ngei ding a nih. Mo thilsomhai chuh zuorhaiin pasal(mopa) inah kutin monu fe ruolin chawi an tih. Pasal Inah an intlung tir ngei anih ti inhrietna’n zuor man pasal tienga laibung le makin an lo pek pei ding a nih. Mopa (pasal) inah monu thilsomhai a tlung si naw chun zuorman in tel a ni ngai nawh. Inzak umah ngai a nih. Mo thilsom zuorhaiin an i chawi inziek na (list) kawpi pakhat chu pasal tienga zuorman semtu kuomah peng an ta, kawpi pakhat chuh nuhmei tiengin kol tha veng an tih. Iemani tia nupa karah harsatna a lo tlungin inthe na/in mak na chen a lo tlung ani chun zuor thilsomhai kha indon kir ani hlak leiin. Mo thilsom indon kir thei dan chuh a hnuoi a hin ziek lang a nih.

(E) SUMKHUMSA: ‘Sumkhumsa’ hi nuhmei tiengin man an khum ngei a ni zie sukchiengna dinga an lo that hlak chuh a nih. Sumkhumsa, Bawng/Vok/Siel that ani chun pasal intieng (a hrap), alu le a sung thang sa lovin a zangah phel an ta, a mei thangsain pasal tienga an makpa’n a lak ding a nih. Man rel ni hin Sumkhumsa nuhmei tiengin an that theinaw ding ani chun, Sumkhumsa that aiin sekhat man inteltu khan the kir ata, a hnungah Sumkhumsa an that thei hunah kha sum khah an pek kir nawk ding a nih. A that thei naw song alo ni chun kha sum kha pek kir ni ta naw nih. Amiruokchuh, Sumkhumsa hi man-le-muol an inpek ngei anih ti inhriettuona anga an hmang hlak alo nia, sienkhom that thei alo ni khoma bat anga ngai ding ruok chuh a ni nawh.

(F) SABAR: Man inteltu (Nuhmei tiengin) Sumkhumsa an that thei ani chun thlaithleng ot hunah a hranin ‘Sabar thleng’ siem ding ana, man chawitu (Pasal tieng) le man inteltu (Nuhmei tieng)mi pahni, Laibung pakhat le Makpa pakhat ve ve,  a tir a inthoka man-le-muol chungchanga hrepuituhaiin ‘Sabar’   ( Sa ser hming kim) thleng ot tlang an ta, an ni chu man inpekna chungchanga hrepuituhai ning an tih. Hi thil hi hmakhawsanga ziek an thaw thei hma a an lo thaw hlak chu anih. Sienkhom tulai lekha ziek ei thaw hnung chen khomin Dan angin ei hmang zui ta pei a nih.

(G) MO THILSOM:Mo a pasal intieng an lawi ni chun (Hmar Danin) hieng a hnuoi a hai hih chawi a tih.

i)  Puonri/Puonchil. Pasal tieng farnu laia a upa takin phur ata, pasal In a tlung pha leh tuomhawkin a tuom na puon chu chang nghal a tih.

ii)   Hreipui

iii)  Dawron

iv)  Kawngvar

v)  Tuthlaw

vi)  Thingrem/suitcase

vii)  Belvar

viii)  Hmui/Puonkol.

2. PASAL NEI TA HNUNG MAN LE MUOL:

Nuhmei, Pasal nei ta hnungin nau nei ta amanih la nei lo khom nisien, apa intieng a hnung kir hnungin pasal dang nei a nuom nawk chun thisen pal amanih pal lo, pasal voikhat nei alo ni tak leiin a man chu man pang ngai hnuoia sekhatin a tlawm ding a nih.

3. NUPA IN THE:

Nupa in the thei dan Hmarhaiin chi 4 ei nei. Chuonghai chuh :-

i). UIRE-A IN THE:Nuhmei pasal pom lai nei zingin pasal dang leh an lo zal hmunkhata an inpawl chun ‘Uire’ a nih. Nuhmei Uire chu a pasalin pom nuom ta lova a Ina inthok a hnot dok chun a sil-a- bil le a hak lai hai chau suok pui ata, a thilsom hai po po chan vong a tih.

ii). MAK:  Pasalin san lien tak neia a nuhmei a dit ta naw chun mak man, Cheng 500/- pein a mak ding a nih. Mak a um nuhmeiin thuomhnaw innei nia a pasal ina a chawilut, a an innei sunga an sukthlong lo hai po chu chawi kir ata, Pasal tieng makpa le laibunghan nuhmei nu-le-pa hai In chen an thak ding a nih. Sienkhom hun iemani chen hnungah pasal an sira ko nawk a nuoma nuhmei khomin a hniel naw chun ko man cheng 500/- peiin ko nawk a tih. Man a hrana rel thar um ta naw nih.

iii) PEKSACHANG:Nupa inrem loin inthe nuom ve ve an lo ni chun, ‘Peksachang’ in inthe thei dan ei nei. Chuongang dan chuh-

(a) Pasalin man le muol a chawi ta po po hai kha nuhmeiin chang vong a ta, An Innei sunga nuhmei hminga inhmun, lo hmun a um hai po po chu nuhmeiin chang a tih.

(b) Pasal tieng Laibung le makpa’n nuhmei thuomhnaw um hai chu chawikirin a pa in chen thak an tih.

(c) Man-le-muol la pek tlak lo ala um ani khoma bat a ngai ni ta naw nih. ‘Peksachang’ ti chuh pasalin man-le-muol a i pek ta po po chuh nuhmeiin a chang vong ding tina a nih.

iv). SUM INSUO:Nuhmeiin pasal a the thei dan um ve. Chu chuh ‘Sum Insuo’ an tih. Nuhmeiin a pasal a dit ta nawa, maksan amanih in the pui a nuom chun man-le-muol Innei hmaa pasalin a khum ta po po hai kha let kir vong a tih. Chun a thuomhnaw ala um hai chu apa intieng hawn kir nawk vong a tih. Nuhmeiin Sum an suo ta hnungin a pasal intieng bok a kir nawk ani chun a pasalin a ‘Sum Insuo‘ po chu a let kir nawk vong ding a nih. Sum insuo let kir lova vangduoi thil thua Nuhmeiin zan khat mitsim alo tuok ani chun a nuhmei ruong chunga thuneina nei thei naw nih.

v). INTHAT THE: Pasal tilre lei amanih Nuhmei pasalin a pawl thei lo lei amanih, thil dang dang leia nupa in that the nuom ve ve an ni chun an pahni inremna anga in the thei a nih. Amiruokchuh, nau-le-te chen nei ta hnung dam an lo ni chun nau-le-te chu pasal chan ning ata, anu bula um sienkhom pasal hnam chu a hnam ning a tih. Nupa an lo in the ta hnungin nuin pasal nei lova a nauhai enkol a ‘tul’ a nuom a ni chun pasal le inremin a tul thei. Amiruokchu, a nauhai chun pasal hnam kha an hnam ni zing a tih. Nuin nauhai a tul Li zingin pasal dang a lo nei ani chun a nauhai chu an pa kuom tieng kir an tih.

vi). NUHMEI ZAM LE KO :Nuhmei chu a pasal amanih a pasal sunghai chunga lungawinawa lei a pa/a laibunghai intieng a zam chun a thiem amanih a thiemnaw khom nisien a pasalin ko ngei ding a nih. Amiruokchu, a pasalin a ko va a nuhmei a kir nuom naw ani chun Sum insuoin a pasal a the ding a nih.Pasalin a nuhmei zam a ngaisak nawa a ko nuom naw a ni chun ‘Peksachang’ amanih ‘mak’ in a the ding a nih.Pasal a uiret lei amanih nuhmei dang lakah a changsuol lungawinawa a nuhmei apa intieng a zam a a pasalin ala dit si chun sekhatin a ko ding a nih.

4. THINA CHUNGCHANG

1. Mithi Kuong: Mithi kuong hi a tha am a sie, mithi ruongin a del ta hnung ‘Kuong’ chu a tha le a mawi lema inthleng amanih intlong ngai a ni nawh. Tlangramah vangduoi mitsim tuokin mi a thi a, a ruong zal na dinga kuong siemna ding hmangruo tha um nawna hmuna chun lo thei lo a siem ani chang a um zeu zeu hlak. Inhmun amanih khawpui Kuong a thalem hmu leia a kuong hmasa intlong hai chen khom hmun then thena a um hlak. Mithi kuong chu a mawiin mawi naw deu sienkhom intlong/thleng hih Hmar Danin an thaw ngai nawh.

----------------------------------------------------------------------------------------------------

~Louis L.Keivom (VIRTHLI Columnist) Author,  HMAR PI-LE-PU DAN (THE HMAR CUSTOMARY LAWS)


Don't Miss
© all rights reserved
made with by Simon L Infimate