~ H.Zaneisang
Ei ṭawng
hmang le ziek dânah, ‘Ei’ ti ṭawngbau tu khawma a hmang a ni chun,
chu ‘ei’ ti thumal hmangtu chun, ama le an biekpui or tuhai am a nih, huom chin
chu a nei ngei ding a nih. Chuong angin, hi thuziek ziektu’n, ‘ei’ ka hei ti hin
a huop chin chu, ‘Keima mimal, ka sûnghai le ka ‘Iemie chanpuihai’ or ka chipui
‘Hmar-hai’ a huom vawng a nih, ti lo hre hmasâng ei ta. Ei thupuiin a tinzâwn
tak chu, ‘Hmar ṭawng hmanghai hming sak dân’ chungchâng
a ni chu, hohlimnaa hmang ei tum tak chu. Kei hi thuziek ziektu hin, hming sak
thuah mimal zalênna sawisêl zâwnga ka
kawlawm ka lo inlet a ni khawm a, a ngaidân tâwk lo thiem ei ta. A san chu, ei
hming sak dân chungchânga negative comment ka pêkna kawngah, kei le ka sûnghai
kan him bîk tlat naw leiin, mihai sawisêl el ni lovin, mani le mani insawisêl
ka ni bawk leiin, inphalam rak dâ’l ka tih.
Upa ṭawng takin, kei, hi thuziek ziektû’n ka
hriet phâk chin, tuhma kum 60 vêl liemtah lai khan chu, nuhaiin nau an nei a, naute
an hung pieng khan, ei pi le puhai khan ‘nau hming an sak hlak kha a nih
a. Chunga Pathien ei inpâkna hla a khawm, ‘A chun sakhming
an lam pha chun um ka tih ..,’ ti khawma ei sak hlak khatie maw. Tulai ṭhang tharhai ruok chun, hming sak lovin a phuokin
ei phuok ta lem niâwm a nih. Kei ve bawk khawm hin, ‘trinity’ nêka tam ka tuhai
hming ka lo sak ve tah. Hming ruok chu ka la phuok ve nawh. Ṭawng hmang thua chau ni lovin, kawng iengkimah,
ṭhang tharhai hin ṭhang hluihai an mi keiphît mêk pei chu a ni tah
âwm ie ! Ṭhang thar khawvêl a ni tah bawk lei
khawm nîng a tih ie. Ti dai inla, Bible-ah nautê inpiengtir lova naupang an/ei
inpiengtir dai khawm hi a fûk chie nawh, i ti ve deu naw maw ? (Isai 9:6 thu en
hman rawh)
Naute pieng OR naupang pieng, an naw leh naute
hming sak or phuok chungchâng thu chu ṭum
danga hril dingin zâmsan ei ta. Tuhma kum 50/60 vêl liem tah lai a, ‘tumana i
hming?” tia indawnna ei siem hlak kha, tulai ṭhang tharhai ruok chun, ‘iemana i hming ? ei ti
tah lem a. Tuhmâ deu khan chu, ei la hriet chieng lo mi tukhawm, an hming ei indawn
a, an mi hril, an’naw leh chanchinbua hming ei hmu hrim hrimhai kha, an hminga
inthawk khan ‘Ama hi chu Sinlung suok Hmar nau a ni ngei hi’ tia hriet nal nal
thei dingin hming ei sak hlak kha a nih a. Tulai thangtharhai, za ah 70 nêka
tam dinghai hi chu, an hminga inthawk ringawt chun ieng mi le ieng chi (hnam)
am an nih ti hriet an intak ta hle !
Hnam danghaiin ei hming an lam thiem nawh ti
lei am? mani hnam hmusita sâphai ei ngaisâng luot lei, kei chun ka hriet nawh,
sâp hming nei ei tum ta deu vawng khawm nisien a hawi bâk el ? Ei sâp nêl nuol
deu vawng tah niâwm a nih. Hi lungril le ngaituonaa inthawk char hin, ei tawng
khawm hnam dangin an tiemin an ziek thiem nawh ti suonlamin, ei hawrawp (alphabet)
chenin ei chingpher nuoi pei chu an tah hi ! Mimal zalênna hmang suol society chu
ei va ni ngei ! Ei hming sak dân le thu ei ziek chânga mani hawrawp ngei inzâna
nei ṭhak lova ei nuom a ninga ei
chingpher dâna inthawk hin, hnam inthuruol lo ei ni zie khawm a târlang chieng
hle ni’n ka hriet hlak.
Tuhmâ kum 50 nêka tam hman liemtah lai khan chu,
magazine le newspaper-a hming chuong hrim hrim kha, an hminga inthawk, hi pa/
hi nu hi chu Sinlung suok Hmar mi a ni hih, ei ti nal nal thei hlak kha a nih
a. Tu huna ruok chu, nitin chanchinbua sin hmu tharhai hming ni sien, Pâwl 10
or Pâwl 12 results newspaper-a hung suokhai khawm, hi minu hi mipa hming hi chu
a sâp nêl nuol êm el, Hmar mi ni ngei a tih, ti bâk chu; ei unau zohnathlâk
hnam (chi) danghai angin, an hminga inthawk ringawt chun mani chi le kuonghai
ei hriet (identify) thei ta nawh.
Sâp hming le Bible-a ringtu hming inziekhai
hming put ei uor deu deu a, a ṭhen lem chun inthlahrungna nei map
lovin mi hnam hming, entirna dingin Kenedy ti dâm chenin ei lo put mêk pei ta
bawk! Chu chau chu an le, thenkhat lem chu, ‘vawisûn vâna inthawka hung tum thla hlawl chau i ni ?’ ti ding
khawpin Pathien hming, a hnam thlang Israel-hai lem chun a sâm khawm an sâm
ngam lo Jehova ti hming put hiel khawm ei um tah niâwm a nih. Zani lai
khan kan in kâwlah Jehova le David an in suol a, Jehova lem kha a tlâwm zawr hnêp
el a; a va zie naw thei ngei! Thuthlung hlui huna khan chu, David, khawvêl lal
ropui le hmingthang tak khan Jehova kha chu a ngam naw naran el khawm ni lovin,
Jehova tirtâwn (zawlnei) tawngbau hni khat takngiel khawm tuor lovin mitthli
leh an sawp zâk el chu a ni si kha tie ! Tulai khawvel le a sunga chêng
mihriemhai nun hi a letlingin a linglet zo tah khawm a ni âwm ie, Jehova meu
khawma David takngiel khawm zuk ngam ta thlâwt lo pu chuh !
Chu chau chu a ni le ! Kum hni lai liemtah khan
zân khat chu ka vawikhat ṭhanghar inzuna ka fe chu, kan tuol
lai inhnek ri deu chawr chawr le, chu ruola, ‘In thaw ta naw ro ..’ tia invau
ri ka hriet le inruolin ka tlânsuok a. Gate hawnga ka hei suok chu, lamlien lai
pakhat chu a lo inlet dêr el a. An rûm deu ngal ngal a. Tu am a nih a, ti ka
hang indawn chun, William-a naupa Jehovah a ni thu an mi hril a. Tu’m a vawtu
ti ka hang indawn leh, Francis naupa Immanuel vuok a ni thu an mi hril a. Jehova
saw keitho unla, inrêngin in in sengah
inlawi ro, ka ti chun an inṭhedar sang sang a. Kei khawm chu kan inah lûtin, thil
umzie ka ruolnû’n a mi hang indawn chun, ieng danga dawn lo chun, ‘Iengkim thaw
thei Jehova meu khawma a naupa Immanuel khawm zuk ngam ta lo el pu chuh !’ ka
hang ti chu, ka ruolnu chu a bangbo kher el !
Awle, ei society hi ei chêngna hmun peiah, ‘Ṭawng,
Culture le Identity hran nei kan nih’ tiin politics khawm ei phâk tawk ang
peiin ei buoipui a. An dik hrim a, ṭawng
hran nei, culture hran nei le hming sak dân khawm (mumal tak hang ting ei tih)
nei ei lo ni tah hlak a. Tuhma deu khan chu nitin chanchinbua hming chuonghai
chu ieng chi le ieng hnam am an nih a, ti ei inhriet thei vawng hlak kha a nih
a. Entirna dingin Mutum Thoiba Singh hming puttu chu Meitei a nih ti ei hriet
thei nghâl angin, Zohnathlâk seng seng lai khawm Thangliana chu Lusei (Duhlian)
tawng hmang society bîka um a nih ti ei hriet thei nghâl a. Thanglian ti
ringawta inziek chu Paite or Zohnathlâk G goup laia mi a nih ti ei hriet thei nghâl bawk a.
Amiruokchu, hming chu Thanglien ti hming puttu ruok chu Hmar a nih ti ei hriet
thei nghâl bawk hlak. Mani chibing hming sak dân bîk hi ei unau hnam danghai
chun indik le ringum takin an la kengkaw zing. Hmar hmingah vowel a, e,
i, o, u,-hai hi pahnih, pathum inkawp a tam êm êm lai ei unau
Zohnathlâk hnam danghai lai ruok chu a um ve naw thung. Hmar hming indik
takah ‘niang’ ‘thian’ ‘ching’
etc ti thumalhai hi a um ve ngai naw hlak kha a nih a; tu ruok hin chu ei
hminga inthawk ngawt chun Zohnathlâk chi hran hranhai laia ieng hnam (chi) tak
am ei nih a, an naw leh Sâp am ei lo ni rau tah ti hriet thei lo ei tam tah
khawp el.
Chuong thilhai chu iem ei hril nasan? Nang
tiemtu chun, ‘mimal hming ziek thua chu a hming saktu or hming neitu mimal
zalênna a ni’n nâwm’ i ti ni mei a tih. Mimal zalênna a nih ti chu kei khawma
ka hriet te meu el. Amiruokchu, mani identity inhmang ṭhak khawpa ei pi le puhaiin hming an lo sak dân
culture khawm inzâ ta lova ei rîla râ ei nauhai hming ei nuom nuom ei insaktir
el ta hi chu, ei mizie nghet naw zie le, mani inringzo tâwkna ei tlâksam leia
hnam boralna ding tluonglam hraw mêk zing ei nih ti puonglangna tha tak a nih. Hming chau an le, mi tam tak lem chun ei
chibing (sub-tribe) chenin ei thlâk ngam a ni hi! Mimal hming chu mimal zalênna
a ni lai zingin ……….. Hril sei dâl ei tih ie, thimthama mi kuk thlu nuom hiel
khawm lo umpal thei a ni leiin. I mimal hming chu a ni ni lo ni sien, hnam (chibing)
hming ruok chu nang le kei a lo ziek danglam el chi a ni ve nawh. Hmar hnam
sûnga hin |hiek an um ngei tia chun ka chieng a,|hiak ti hnam (chi) an um ruok chu ka
hriet nawh. Chuong angin, |hiek
hnam kaupêngah Ralsun an um a, Ralchhun ti ruok chu an um ka hriet nawh. Ka
chêngna ina inthawk hla rak lovah Muolvaiphei khuo a um ti ka hriet a;
Mualvaiphei ti khaw hming put a um thu ruok chu ka hriet nawh.
Ei unau Zohnathlâk hnam danghai leh ei innei
pawl mêk a. Ei nau, ei tûhai chu, an pi le puhai (maternal grandfather/
mother)-in an nuom dân dâna an sak ei phal lai, eini ruok chun ei naunu
(chi/hnam dang nei) nauhai hming ruok chu ei sak ve thei naw thung. Hi hi thil
hotê, ûksak tlâk lo thil ah i ngai el thei. I ring ang rawka thil ho an nawh. Lungâwi
taka hnam boralna tluonglam hraw mêk ei nih ti ei in hrietsuok vat naw a ni lem
chun ngaituo um tak nîng ei tih. ‘Pathienin hnamin a mi siem ve a, tawng a mi pêk bawk a,’ tia khêk
khêkhai hieng lâwm lâwma ei derdêp el hi iem a san nîng a tih aw? Ni khat lam
chaua khawm ei nina inphatin mani tawng takngiel khawm ei inzapui pei el an ta naw maw?
Hieng thil tê tê, mani nina anga inlang ngam
lo, an piengtira inthawk Hmar an ni ang hrima Hmar tawnga bufa, Hmar tawnga inhnâwm le
Hmar tawnga nuhmei pasal
innei; naupang/ naute hming sak châng khawm Hmar hming indiktak sak le put
hlakhai kha; ṭawng dang hmangna society dangah an
hei khawsaa, an Hmar ṭawng thiemin kum khat êm khawm dai
lova an pilhmang el ka hmu le ka hriet châng lem hin chu, William Shakespeare-in
Hamlet tienami a ziek ah, ama piengna nu ngei ringumnaw zie a hang hrietin,
lungril nâ le beidawngin “Oh frailty, thy name is women,” tia a lo insam suok
ang el in, “Oh frailty thy name is Hmar,” ka ti nuom deuthaw a nih.
Amiruokchu, Baal hmaa la dingthaṭhuon ve
ngai lo ka unau mi ringum tam takhai leiin ti êm love !
Author’s E-mail- hzaneisang@yahoo.com
