~ Ruoivel Pangamte
Kâr liemtah, June thla chawlkar hnina hung
intan tìr lai khan, a hmêl hmu lo khawma a râwl ria ka hriet thei tah, Pu
H.Zaneisang-in, tulai tawng takin, a mi hung ‘call’ a. Kei chun, “Thu chu hril
rawh. I naupang hin a ngaithlak ie” ka hei ti a. Ama chun, “Pa lien,
Buongthengthuong, June 21 khi, tukuma Fathers Day a nih a. Hmasawnna Thar -
Fathers Day Special Issue hung tiel ve ta la….” a hung tih a. Pu H.Zaneisang
hi, Duthusam Tlung Zo Lohai hming ziekna lekhabua ka hming chuongpui a ni
leiin, ama hmabula hin chu ka tlângnêl ve hrim hrim hlak a. Chun, a hmabula
‘tît’ khawm ti ngam hlak ka ni leiin, “I thu chu Lal thu” tiin ka kam ka lo hei
inchimthlapèk ve ringawt a.
Ka ring naw ang taka Churachandpur College-a
Admission thaw nuom an lo tam leiin, Counselling thawin sùn nî ka vui liem thak
thak hlak a. May 28-a inthawka Admission tan kha, June 20 hi Last date dinga
Notice kan siem a nih a. ‘Last date’ nghak char char hlak hnam laia sin thaw ka
ni leiin, ‘Last date’ a hnai deu deu, ka sâwl deu deu. Ka sâwl talaw leiin,
zànah ka meng zo ta ngai nawh a. Article tâwite takngiel khawm ka suktuo zo nâw
vàng anih. Ka mulpho teu hle.
Pu H.Zaneisang hin kum 22 vêl liem tah lai
khan ama hringtu, a pâ a lo inthla liem tah a. A pa’n chatuon khawpui a’n
lawisan lai khan, Pucca Building-ah a la’n khul ve naw niin ka hriet. Anû ruok
chu Pucca Building, Tile-tuong chungah a’n thungtir hman a. Ka’n hnar hle! Kei
khawm hin, ka pa’n a damlai khuolzin lampui a hraw tàwp lai khan, Pucca
Building le Tile-tuong chungah, ka pa kha ka’n thla liem hman ve nawh a. Chu
chuh, Duthusam Tlung Zo Lohai hming ziekna lekhabua ka hming a chuong vena san
a nih.
Pu H.Zaneisang hi, ka nêkin a dung a’n sang
lem a. A hmêl khawm a tha lem bawk a. Kei’a nêkin tû a nei tam lem bawk. A mi
pan chàngin kei chun thingphek-carpet chungah ka hohlimpui hlak a. Ama ka pan
châng ruok chun, Tile-tuong chungah a mi hohlimpui hlak. ‘Ka ruolpa’ khawm ka
ti ngam nawh a.‘A rawipa’ ni ruok chu ka’n zak nawh. Dam inhawiin dam zing raw
seh.
Kum 42 liem tah 1972 kumkha a nih a.
Dhanamanjuri College, Imphal-a BA ka’n chùk tan kum a nih. Kan insùng khawsak
harsatzie hre a, theitâwp suoa lekhâ ka tiem lai anih a. Ka tum hrim lei le nal
ka ti lei khawm ni dêr lovin, ka sam kha a lo sei hman deu mettah a ni àwm.
‘Khuol thuthang le âr pân chuk’ ti po thawin, mi pakhatin, “Ruoivel khawm a sam
a hla sei ve dal taha. Nunhawinawna ruomah a lût tan ve tah a ni àwm” a ti chu,
kan khaw nunghak pakhatin a lo hriet a. Kan khuo, in 30 vêl chauh umna khuoa
chun, a zuk indar suok nghal el...!
A thazàwnga a naupa chanchin a hriet chànga
làwm èm êm hlak ka pa chun, a thanawzàwnga ka chanchin a lo hriet chu,nâ a ti
hle ni’ng a tih. Lekhathawn ka hmu ta po
po laia lekhathawn tawitak, “Ka naupa, khawla’m i um a?” ti chauh a hung thawn
el chu, a ngaina hrim ka hriet nawh!
Ka hringna le ka pa hringna kha a’n mat tlat
hlak anih a. A taksa bung pakhat ka nileiin, ka na phâana a, ka dam phâ adam
hlak. Ka mawina khawma mawina a niha, ka mawi nawna khawm a mawi nawnâ a
nihlak. Ka sam sei le tawi thuah ka paa
buoi ngai nawh a. Ka sam sei besana mi’n ka chanchin a thanawzàwnga an hril
ruok chu nâ a ti a nih. Iengleiin am? Ami hmangai èm leiin! Ka pa khan a mi
hmangai èm êm a. Ka hming mawi naw ding le ka hming siet ding kha a phal nâw
bur el hlak a nih!
Tleirawl, kum 13 / 14 mî ka ni lai a, ka
pa’n, “ Lock-up annawleh lung ina intàng ngai khawpa suol i thaw a ni chun, ka
buoipui thei ve naw ding che a ni leiin, i mi hrietthiem ngai a tih” a mi ti
kha, ka tleirawl hun sùng po po le ka tlangval hun sùng po pova ka nun thuoitu
pawimaw tak, ka ‘Hringnun Hmar Arsi’ a nih. |henkhat ‘lock-up’-ah an intàng a,
an pahai chetthei lei a, intâng sâwt
lovaan suok nâwk vat hlakthu dàm kha ka pa’n a lo hriet ve hlak a. Kei
ruok chu lo intàng ni ta ang lang, mi’n an nauhai an buoipui angin a mi buoipui
thei ve naw ding a nih ti a hrietleiin, ‘lock-up’-a ka lùt ve nàw kha a nuom
bur ela nih. A mi hmangai si…. A theina a tlâwmti a hriet bawk si… Ka pâ kha ka
va hei lunginsiet de âw…!Ka pâ ka lunginsiet lei khan, ‘Lock-up’lùt naw dàn
dinga khawsak kha ka lo tum char char hlak. Ka ngaituo hlak a. ‘Lock-up’-a
intâng, la suok zung zung thei khawpa chethei, ‘pâ’ lo nei ni lang chu,
‘Lock-up’ intàng kha, ka lo pawiti ve da’l thei a nih.
Ka pâ kha, Zirtirbu khawm suo phâk lo, mi po
po hnuoia uma inngai a nih. Khawlai ka lèngnaa mi’n an mi vuok chàng khawmin, a
mi lunginsiet taluot luot leiin a mi la vuok sâ hielhlak. Mi’n an mi vuok leia
mî le insêl inhal nêk chun, mî mi vuok phàk lova um a, mî le inrem taka um kha,
ka pâ ‘philosophy’ a nih.
Senvawn khuo suoksana Muolnuom (Tuithaphai)
kan pan lai khan kum 5 khawm ka la pumhlum nawh a. Ka pa lieng kham ding
ngaituona châng khawm la hre phâk lo, a ringkawl chunga inchuon ngai ka la nih.
Ka pa’n a phurrik chunga a mi lo inchuon tàwk tâwk dâm kha ka ngaituo hlak a.
Ka pa mihmangaina inthùk dàn dingkha, ka ngaituo suok zo ngai nawh…! Thenkhatin
an pahai an insèlpui a, an vau thùr thûr hlak dàm hi, kei chu ka en ngam ngai
nawh! Ka pa chunga ka thaw nuom tamtak la thaw thei dingin, ka pa khan mi la
hei dampui sien ka va hei nuom de âw…!
Ka lekhabu te, KA LUNGLAI HLUOZOTU-ah ka zieklang met tah a. 1957 khan
Molnuom (Molnom) Awinawvèngah pêmphur kan innghat a. Muolnuom Awivèng (Pathien
Thuawi Vèng)-a lût ding a, kum khat sûng enthlâk kan la ngai lei a, Awinawvènga
la’n nghat phawt kan nih. 1958 khan fiena chu paltlangin Muolnuom Awivèngah kan
insawn lùt a. Ka nu le pa khan, mî lunginsiet an hlaw a. Biek In Darvuok sin
thaw dingin ka pa kha ruotin a um nghal a. Kum tàwpah Kohran bu iemanizàtan mi
sung dawkpèk hlak. Chuonghai le Khawtlâng Lawi kan enkawlna hlaw, buhum
iemanizàt kan dawnghai chu, kan khawsakpui a ni deutak niin ka hriet. Keini
sûng hi insathei a, chapo thei ding ziezàng kan ni nawh. Kan intanna kha a’n
hnuoi èm el!
Molnom LP School-ah Mangasubah
(Pawl 2) chen ka’n chùk a. School tinah, ka pa Lawiching ka sâwk hlak. Sun nisa
luma a lawichinghai,buola (tuia) an inbuol dei laiin, hnâng-lukhum hmangruo
ding, ka pa’n a mêt hlak a. School tina ka va sàwk phâ, a hnâng mêthai chu
lukhum dingin a ta hlak. Ka pa’n, “Ka nauhai pakhat bèkin Matric an pass
tâkduoiin..” ti a, Tuithaphai a mi lo lùtpui kha a ni bawk a. Matric ka pass
theina dinga ka pâ lamhraw kha, a lo khoinkham hle…!! Chu chu hre zinga
lekhainchùk hlak kha ka ni leiin, ka lekhainchùk kha ngaitharuol ding ka’n
nawh.
Ka pa’n hnâng-lukhum a tahai chu, kumtàwpa bu sángphai khat pèk dingin,
khawmî haiin an mi changpèk hlak a. Chuonghai chu kan bu-in sukmawitu annihlak.
Ka pa rawia kan sùngkuo lamhraw kha, mi tamtak chun inhnar naw ngawt an tih.
Amiruokchu, khawêng kan hmu theina sirbi a ni leiin, kei chun, Biek In darvuok
dâm, khawtlâng lawichingdàm le,
thiemhnàng thilhai dàm hi, ka ngaisàng naw thei nawh.Chu chauh khawm chu a ni
nawh: Khawmawia kan inpèm lùt le inruol a, Tlângsam sin ka pa’n a thaw dàm kha,
vawisûn hun chen hin, ka mitthla le ka nakâwrah a la châm zing hlak. Ka pa’n a
râwltelêk suok rak khawpa tlâng a hei insam kha ka lunginsiet talaw hlak leiin,
tlàn puma in tina lûtin khawtlâng thusuok chu a hrilin ka hril hlak. Khaw êng
kan chuongkai theina dinga kan insùngin thimpui a lo paltlang kha, Cinema-a
insuo ni sien chu, ennuom um hle dingin ka ring. Kei ruok chunka en ngam ngai
ka ring nawh. Hlaphuoktu Ngama’n, “Aw Rinumna, thuo iengza’m i la’n tlar a?” a
ti angin, harsatna hi ka hmaah thuo iengza’m a la’n tlar ti chu ka hriet nawh.
Ka cho lei khawm nichuong lovin, Sâp thuvarin, “Life is a challenge, face it” a
ti angin, ka hmasawn pei a tûl bawk si! Ieng am hril chuong ka ti leh?
Bible-in nu le pa chawimawituhai hmuingil
ding thu a hril hi, a dikna hmusuok tumin, ‘experiment’ ka thaw char char a. A
lo indiknaw a ni khawmin, ka nu le pa, lungril na ngawi ngawia muol inliemtir
hi chu,ka tum ve naw hrim hrim a nih.
Naupang lekhainchùkna’n a mi hàmzìng leiin,
kum 30 chuong College-a Zirtirtu sin ka thaw hnung khawmin, Sitting Room
takngiel khawm nei hlei thei lovin ka um a. 2010 lai vêl khan ka sanghai (ka
makpahai) inah ka pa a lêng a. Ka sanghai tuong, tile-tuong inhawi èm êm a hei
hmu, a làwm talaw luot luot a, “Hieng ang tuong chunga hin hei khawsa ve thei
inla chu aw….”a ti thu an mi hril chun, ka pa lungril themthiemzie nasatakin a
mi’n ngaituosuoktir a. Ka sanghai tile-tuong nei a lawmpuina le a naupa
chawkphurna tawngkam a ruola a hei phu suok thei el kha, ka pâ hi,
hring-khawvêla hin lo um ta naw sien khawm, Inzana le Chawimawina Salàm ka bûk a nih ti, Vàn Mipuihai khin mi lo
hrepui hai sien ka nuom. A hun nuhnung tieng khan, ka thei ang angin hmangaina
ka hei suklang vê bawka chuh, ka lungawina tàwk ka thaw hman nawh…! Ka pâ
chunga ka thaw nuom po po thaw hman lova ka hei umel hi, kei le kei hi ka’n
ngaidam thei thlàwt naw a nih…!!
January 22, 2013 nî khan ka pa khan natpui a
tuok tan a. Zântieng dar 4 velin Dr. Biakdiki kan pan a. Ama chun Churachandpur
Civil Hospital-ah a mi admit-pèk a. Thlasik zàn dei hnuoiah lainatu iemanizàtin
kan khawvarpui a. Ka pâ khuolzinna lampui hraw chu a hung chîn deu deu a hung
chîn deu deu pei a. January 23, 2013 khuo chu a hung var nâwk ta po pova. Dr.
Biakdiki’n dama a la hung hmu chu mak a ti taluo a, “It’s a surprise that he
survives” a ti hiel a nih. “Zing khawvar chen a la dai el chu thilmak a nih” a
tina ni âwm tak a nih.
Damdawi In-a inthawka inlasuok a, a kutluma a
ibawl, ama in ngeia a damlai lamhraw insuotir nuomna ka nei leiin, ina inthuoi
ka rawt a. Anachu, ka sanghai, abîkin kan inpui hluotu ka sang Lalthlunglien
Pangamte lung a la awi thei naw tlat a. Damdawi In Lien, Imphal RIMS-a lùtpui
lova ka pa muolliem ding chu a remti thei naw a nih. January 23, 2013 chawhnung
dar 3 vêl khan RIMS Doctor thiemhai thangpuina beiseiin Imphal an pan a. Dortor
ha’n an thiemna po po suoa an hei buoipui lai chun, ka pa’n, “Khawla’m ei um
a?” ti a’n dawn a. Ka sang Lalthlunglienin, “Pa, i duthusamin Manipur-a Damdawi
In lientakah kan enkawl che a nih” ti a zuk hril chun, ka pa kha a’n nui niin
ka sangin a mi hril. Ka pa’n, “Damdawi In liena Doctor haiin mi hei en hrim
hrim hai sien..” tia duthû a lo sàm, ka sangin a hei sukpuitlingpèk thei kha,
ka va hei làwm ngei!
Doctor makti khawpakha chen a mi lo dampui
kha, ka pâ kha mi vàngnei tak el a lo nih. Doctor-hai thuràwn angin January 24,
2013 khan RIMS, Imphal-a inthawkin kan inlàksuok a. January 23-a inthawka a
hringna thuok a châwl tùk, January 27, 2013 chen, kan urèngin lungawitakin ka
pa bulah kan um seng a. ‘Pa vàngnei’a va ni ngei….!
Ka pa ka’n za zuolna bèk bêk chu, a du èm êm,
kum 8 mi a ni laia inthawka a hàwp tan, a naupa’n ‘a tha nawh’ ka ti lei a,
lekhaziel a hei tàwpsan elkha a nih. Pa thenkhatin, “ ‘Pâ’ ka ni hi(h). Hril
ding in nei nawh.” tia an nuhmei an nauhai an vaukhàwng hlak lai a, “Ka tu le
te le, ka insùng ta dinga tha a ni chun, hâwp ta naw’ng ka t’a a ni’l annawm!”
a hei ti dam diei thei el dàm kha, ka pâ hi inza naw thei ding ka’n nawh.
Hril hril lang khawm, ka hril sèng zo chuong
naw ding a ni leiin, tû tuma ding chun la hun phawt el sien. Ka la hei zepsa
hràm hrâm nuom chu, ka nu le ka pa ka hmangainaa inthawka mi the theitu ding,
Pathienin iengkhawm a mi siepèk naw hi, ‘ka lo va vàngnei de âw..’ ti hi a nih.
Ka nuhmei amanih, ka nauhai amanih leiin, ka nu le ka pahai ka hmangai ding
angin ka hmangai zo thei naw thei sih a…. Hieng po pova mi thlawptu, ka nuhmei
le ka nauhai hi ka’n pàk a nih. Kei’a nêk nèka ka nu le pa mi hmangaipèktu
nuhmei le nau ka lo nei hi, tapna khawvela mi’n nuitir hlaktu an nih.
