Showing posts with label Lal Dena. Show all posts
Showing posts with label Lal Dena. Show all posts

HLA RIENGINKO

No comments

March 07, 2025

~ Dr Lal Dena, Prof (Retd).

                

A tlâwm taluo i lêngna dî’n,

Kan rûn in khawm a mawi zo nawh;

Iengleiin am vângnei hrailêng,

Vângduoi rûna lêng thei i ta! - James Joel Joute(JJJ).


Tulâia Zoram khawvêla sai hla phul liem nasa tak chu, “A tlâwm taluo” hi ni ngêi dingin ring a um. Seplêng (U-tube) hei hawng ta, hi hla hi channel hran hrana Zoram khawvêla hlasak thiem hmingthang tam tak sak huoi huoi, thlang hlaw bêk bêk, ngainuom um, hla lungsiet um, lunglai ril suktuitu hla rienginko tâwp a nih. Hi hla hi kum 1991-a James Joel Joute-in a phuok, ama ngeiin a sak video khawm kum 2005-in siem a lo ni tah. Vâihnuram kum sâwmhni hnunga ring phâk dêr loin January 23, 2025 Muolhawi-a, Pu Chawivung Pudaite, B.Lalsanglien Inbuon le Mizorama hlasak thiem hmingthang Young Fella-haiin an hung saka inthawka hung phul liem, thâwklekhat loa Zoram khawvêlah pumpui chappui kâng anga hung sukchawktu kha a nih.

Pehêl loin a mu muin zuk khê el ei tih. Hi hla hi hmangaihna mak lânu Laltuokzo le vâla James Joel Joute-hai kâra hung ṭo suok, harsatna simthlipui, beidawngna phaivuo’n kum sari vêl a nuoi vêl hnung hung pâr suok hrilna a nih.  A nih, hmangaina hi a mit â’n del a, ramri a nei nawh a, chi le kuong a thlier bawk nawh. Kum a nei nawh a, naupang upa a thlier nawh. Chuong ang bawkin mi neinung le pasie khawm a thlier bawk nawh. A pasie êma, hmangai nâwng ka tih a ti ngai nawh a; a neinung bawka, hmangai ngam naw ning a tih bawk nawh.

Lientlângpui khuoah Laltuokzo nu le pahai chu khawsa thei le insûng hnienginhnâr tak an ni âwm. Nu le pahai hin nauhai ei hmangai senga, nuhmei ṭha tak, pasal ṭha tak nei hai sien ei nuompui seng. Amiruokchu, chu chu ei thu a ni nawh. Laltuokzo nu le pa khawm hin an naunû’n pasal khawsa thei, neinung nei sien an nuom, dem thei an ni nawh. Khing tieng pangah vâla James Joel ngîrhmun hei thlîr ta! A pain hun lo taka a boralsan a nih. William Shakespeare chun vângduoina a hung tlungin a mal malin a hung tlung naw a, a têl têlin a hung tlung hlak a lo ti chu JJ-hai urêng sâwmhai chungah sukdik a nih. An fahrana le beidawngna belsatu dingin an nu a hnungkîr nâwk el chauh ni loin, ṭang dang a bêl nâwk a. Ârpui muin a lâka, a tehai bêl ding nei loa invai ang an nih. Nu le pa hmangaitu thla hnuoia um loin, pasietna le tlâksamna, hmusitna le endawngna chu an chan a lo nih tah. An upa tak sipaia a fe leiin, insûng mawhphurna po po, salruol paruk le nuhmei pathum enkawl chu JJ liengkoa innghat a nih. En tâ, JJ sangpa Parbunga inkhâwmpuia fein a u kekawrtluon neisun a bunpêk a, inkhâwmpui sûng po po JJ puon biin a dâwngmanu a lêng hlak. Hi hin JJ-hai ngîrhmun a hril chieng. An fairêlin sip ni a nei ngai nawh a, mi hriet loa suong insama meichawk an en el ni a tam hlak. JJ-in


A tlâwm taluo i lèngna dî’n,

Kan rûn in sûng a mâwi zo nawh;

Iengtin am vângnei hrailêng;

Vângduoi rûn inah lêng thei i ta!


tia a hang insam chu, ti âwm rêng a tih. Lung a dawng.


Ka hma ka siel ngam lul nawh,

Aw Di, ka hmangai êm lei chein;

I lâwmna ding a ni phawt chun,

Vâl dang mi pawm san lem el rawh- 


Hi hi hmangaina indik tak chu a nih. Amâ’n nei naw sienkhawm, a dâwngmanû’n ṭâng dang bêla nun hlim tak a nei thei chu a nuompui a nih. Pu Vankhama, Mizo hlaphuok thiem khawmin hieng ang hin a lo insiam a: (Lusei ṭawnga phuok Hmar ṭawngin zuk inlet ei tih):


I sakhmêl tawng chângin lunglai a hlim a, 

I sakhming an hril siet leh kâwl ang kâ’n thim a;

A ṭha pâr phawt chu i ta dî’n ka ti hlak,

Thei chang sien, i ta dî’n siâr lâk khawm ka huom a; 

Ka thâi ni naw la khawm;

Hmangai! I lung a âwi phawt chun,

Lâwm pei ka tih. 

Hieng ang hmangaina hi chu  Tirko Paula'n “Hmangaina chu a dawthei a, hmangaina chu a ngilnei. Hmangaina chun a thîk nawh. Hmangaina chun mani hma a siel nawh” (l Kor.13:4-5) tia a lo hril leh khawm â’n zûl vieu. Upahai chun hmangai takhai chu nei thei naw inla khâwm, behna tawm inpêk khawm a la khîn lem an tih chuh!

Nu le pa laka dorâl simthli ang hrângin, tlângzarêl sûmpui ang zîng sienkhawm Lrz le JJ chun sepui ruo doa do tlângin,

Inṭhe lo ding aw fam ei châng hma chun,

Lêngtin dorâl pui ieng hrâng sienkhawm;

Ringum takin aw, ringum takin,

Fam ei châng hma chun inṭhê lo ding aw!

an ti chuh! Sap hlaphuok thiem Mary Dobson chun, “Hmangaina indik chuh tui lien khawmin a lên hmang thei nawh a, kângmei khawmin a kâng ral thei nawh” a lo ti chuh! JJ le LRZ-in a takin an sukdik a nih! Kum 1991 Thlaram thla ni 28-in Hmar dân indik takin, “Thina chauh naw chun mi ṭhe naw rawh seh” tiin arasi hnuoiah an lo innei tah. An innei zân khawm chun kângthapuon (rizai) sil ding an nei nawh a, an patehai kângthapuon an la hâw fâwm! Kâr khat hnunga an patehai khuo dangah an inpêm ding leiin an zu lâkpêk nâwk. An innei zân an fâirêla bufai no hni chauh an nei an tih. 

An innei thla li hnungin, “ngâ’n an tam an thipui a, mihriemin an tam an dampui” ti changchâwiin, Rêngkhawpui (Zote khawpui), Tuiṭhaphâiah an inpêm a. A nuhmei khawvêla a rohlu, a nauhai le a tu leh tehai umna dingin Muolhlum, Rengkaiah “Rûn mâwi” nal taka indinin, Pu JJ chun chatuon ram a lo inlâwi tah! Pu James Joel Joute hi hlaphuok thiem, sak thiem bawk; taksain ei ni lai um ta naw sienkhawm, a hla mâwi tak tak haiin vawisûn ni chen hin an mi lâ’n âwi zing a. Pu JAMES JOEL JOUTE THI SIENKHAWM, A HRING ZING! 


KAN THEINGHIL THEI NAW CHE, PU LALROSEM!

No comments

January 22, 2025

~Lal Dena


Sei! Mihrâng an kim ta nawh!


Unaupa John Lalrosem Songate-in January 9, 2025, Ningania chatuan ram a mi lo inlâwisan el hi tuor thiem â’n tak ngêi ie! An hril dânin a zunthlum a lo insânga, a kal a lo tâwk siet, a blood pressure lo hnuoi taluo kha suksâng thei ta loin, a thipui niin an hril. A nauhai kanin USA-ah a zû’n zina, khawvêl dâktawr thiem tamna, iengleia inenkawl loa um am? Hyderabad khawpuiah khawm dâktawr thiem an tam vei leh! Krismas lai khan a Bible inlet (Hmar Authorised Version, Hyderabad) ni âwm tak kha a malpui chunga siein, “Kei ka suol leiin, Vân Lal nau inthieng hnuoia a hung a” ti hla kha kut bena hlim êm êma a sak lai kha facebook-ah ka lo hmuh a, khuo a suksâwt ngei ie! Chawp leh chilin nunhlui ram kan tuol chaina Pherzawl Muolvêng a mi zuk infangtir nghâl a. Mission sikul tuol taka a piengna in dâm mitthla-in ka zuk hmuh a, lungriemin a mi thlâk naw thei nawh.



Unaupa  Lalrosem kha Pu L.C.Thanga le Pi Vêli kârah July 15, 1945 khan a pieng a. An nu Vêli lem kha chu mi lungril hrât tâwp, Timothe Thawn Khatna le Thawn Hnina a bula inthawka a tâwp chen en loa hril suok thei par  leia  lâwmman pakhatna hmuh ngat a nih. An nu an puoa, Lalrosem-hai urêng hi thluok á¹­ha, lekha thiem thei tak vawng an nih. Unaupa Lalrosem kha keia nêkin kum rûkin a nâupang lem a, nâupang lâi hun khan chu a mi pâwl phâk naw deuh.  Sikul á¹­ha Don Bosco High School, Churachandpur-a seileien a, BA a zo hnungin, Don Bosco High School-ah bawk zîrtîrtu sin thaw a. Chulei chun a khaw hnungin Catholic Kohran â’n pe a, a bu fâk tâwm zâta a âwm zâwna a kut vai (sign of the Cross) a thaw dâm kha ka mitthlaah a la châm zing. 


Unâupa Lalrosem sikul á¹­ha seilei a ni leiin Sâp á¹­awng kha a thiem a, a ziek thiem bawk. Hmar naw ang takin, a dang â’n nâl êm êm a, a kadang â’n ring bawk. Sâp á¹­awng kha dutâwka hmang thei ve, Vaihai le hnam dang kâra khawm ngâituo um lo, mani inhuotkaw thei mi a nih. Don Bosco High School, Churachandpur-a zîrtîrtu sin a thaw lai zing khan Manipur Public Service Commission-a inziek tlingin Manipur Police Service-ah â’n sâng tak niin, Deputy Superintendent of Police (DSP) a kâi hman nghe nghe. A hnungin Union Public Service Commission hnuoia ekzam pe nâwkin Indian Revenue Service (IRS) sin zawmin Calcutta-ah hun iemani chen a lo thawk hman. 


Khâng hun lâi khan kei khawm Centre of Post-Graduate Studies, Imphal (Jawaharlal Nehru University)-ah Associate Fellow sin ka lo thawk ve tah a. Bâwkrâng zîrtîrtu pakhatin P.G.student ruol khuolzina á¹­huoiin Calcutta an tlung charin thisenin â’n luok a, ama âi âw dingin Calcutta-ah ka vuong thla a. Unaupa Lalrosem, Deputy Commissioner (Income Tax Dept) chun zân bu fa dingin a mi hung fiel a, a kuoma zân khat ka riek nghe nghe. Hieng hun lai hin chuh a la Catholic á¹­ek á¹­ek khawp el. Hi hnung hin Lalrosem chun UPSC ekzam a pêk nâwk a, IAS hmuin Andhra Pradesh cadre a hmu thu a mi hril a. A thawk vâng lai tak á¹­um khat Churachandpur-ah a hung suok a. Bâkh Singh rawngbawlnaa pieng tharin Pathien thu naw chu thil dang hrim hrim a mi hrilpui ta nawh. A hun tâwp chenin Bâkh Singh pâwl Body of Christ Church-a member a nih. A Pathien thu pawm dân kha a danglam khawp el a. A tlangvâl  lâia mi theida le thil a lo suksuolnahai kha a hmu phâk taphawthai kuomah mani ngêia thupha châwia ngâidam inhni kha a nih. Sawrkâr sin thaw zingin a hun âwla khan Pathien thuhril le ziek kha a lo thaw nasa hle âwm. Sâp á¹­awnga a lekhabu  ziek á¹­henkhat In Your Sunset Years, The Finger of God, party I le II le The Re-Discovery of the Tabernacle, 1944 an nih. A pathumna The Re-Discovery of the Tabernacle hi a mi pêk a. Theological background á¹­ha tak nei khâwm ni lo, khâng ang standard insâng lekhabu a lo ziek hin a Sâp á¹­awng thiem inrilzie le thlarâu ram a lo pal inthûkzie hi chieng takin a mi hril.


Hmar Holy Bible (BSI Edition) vawihni lai a tiem suok hnungin, siemá¹­hat ngâi a hmu râwn a ni âwm. Kum 2012 September thla-a á¹­anin Hmar Authorised Version (Hyderabad) ti a lo inlet ve a, Hmar literature a sukhâusa phaa, lâwm a um.  Phillipi 3:12-13 tak hi chu hieng ang hin â’n let: “Hmu ta zing inti ka ni nawh a, famkim ta zing inti khawm ka ni nawh, Krista-in a taa a mi siem ta leiin, kei khawma ka ta ni dingin ka thaw ṭâl ṭâl a nih. Unâuhai, ka tain ka siem tah ka tina a ni nawh…”. Hi lâi châng kher hi chu ei Bible version dang danghai nêkin a chiengin a á¹­ha lemin ka hriet. Hmar Authorised Version hi tiem suok dap inla chu, a á¹­hatna dang dang tam tak hmu ding um a tih. Bible lover-hai le Sunde Sikul zîrtîrtuhai lem hin chu Bible Hmar version dang danghai hi tiem le nei kim a á¹­ha. Unaupa Lalrosem leh hin inhmu nâwk inlang, a Bible hi sut hnina a siem nuom chun zenziek (editing) thawpui ka nuom thu hril ka nuom a, sienkhawm thil thei a lo ni ta si nawh!


Unaupa Lalrosem hin M.A. bâka, First Class Post-Graduate Diploma in Journalism, M.Div, Ph. D., D.D. le D.Litt chen degree-hai a lo lâk leiin mi narân chu a lo ni naw tawp. Hun lo taka a mi lo mâksan el hi, ei inpâmna hi hrilin a siek nawh. Ringum taka a rawng a ibâwlpêk Lalpa chun, “suok á¹­ha le ringum, i thaw á¹­ha” lo ti ngêi a tih. Dama la umhai hin a thilthaw á¹­hathai hi en tawn (role model)-a hmangin ei nun hmang ei tiu. Goodbye, Brother John Lalrosem Songate! Thlamuang takin i Lalpa kuomah châwl hadam ta rawh.



INTHLANG HI EI LA THIEM NAWH

No comments

March 04, 2022

~ Lal Dena

The ignorance of one voter in a democracy impairs the security of all - John F. Kennedy.
British parliament-a Tony Blair Labour Party prime minister a ni hma char kum 1992 inthlangna kha inthlangna sengso tlâwm tak pâwla hriet a la nih. An election manifesto sutna bâka sêngso um lo ang tlukin an hril. An thaw dân chu Local Council, einî'n municipal ei ti anga hin an party thilthaw ṭhat le an la thaw ding hmathlîr hrilna le sem darna an nei a. Local Council inkhâwmnaa ṭhang naw hai khawmin party tin manifesto chu an lo tiema, ṭha an ti ti an vote el. Ram khat general election meuva sêng um lo ang tluka an zo thei chu khawvêl mak ti a tling. Chuong ang British-hai thaw dân chu South Korea mithiemhai chun suizuina (research) thawin South Korea-a hmang ve thei dân an ngaituo nghe nghe. Hnam var hai chun thilṭha thawna kawnga mi dang hai an entawn hlak.

India rama mipui sawrkâr ei hmang hi parliamentary democracy a nih. Kum 1950-a inthawk khan hi ro inrêl dân kalhmang hi ei hmang ṭan. Parliamentary democracy ti umzie chu mipuiin parliament Lokh Sabha-a ei aiawtu ding kum nga dan peia direct-in ei thlang hlak. Rajiya Sabha-a member ding ruok chu state assembly-a MLA hâ'n an thlang hlak. India khuo-le-tui mi tukhawmin a contest thei a. Mipui sawrkar hi a ṭha a, a hmang dân indik takin hmang inla chu sum sêng tamna ding san a um nawh.
Tuta ṭuma Bethel khuoa election an sawngbâwl dân chu entawn tlâk niin ka hriet. Election hmun balloon mâwi taka cheiin, khuo pali Bethel, Boljang, Khawmawi, M.Ramthar intlarna bîk neiin, candidate pahni umna ni sienkhawm buoi dêr lovin an thlâk zo nî'n ka hriet, ka hmu china. Kei khawm dar 11 vêlin ka vote thlâk dingin ka fê a. Polling B-ah kân dawn chun, "I hming a um nawh, polling A-ah um a tih" an tih a, vêl hni vêl thum an mî'n tlânlawntir a. A tâwpa vote i nei naw an mi ti a. In kâ'n lawî hnung chun V.A. Secretary-in vote ka la nei thu a mi hril nâwk ang lawi si. Ka fe nâwk khawm chun ka vote slip hmu zo a ni chuong nawh. Concerned polling official complain-na ding um ta bawk lo, lungsenin in tieng ka kîr nâwk hlawl. V.A.Secretary le a nuhmei vote khawm mi dangin an lo thlâkpêk. Dukdak lo deu chu ei nih.

Manipur tlângram hi zaah za Kristiena insâl ngam ei ni tah. February 27 Pathienni taka inthlang an mi ruokpêk a. Pathienni chu ni thienghlim a ni tiin Election Commission-ah inthlang ni mi sawnpêk dingin ei hni a. February 28 Thawṭanniin an mi sawnpêk a. Inthlang nia ei um dân ruok chu 'die-a-bola hmangruo hlu tak kha kei kan n'âwm' ti ding vawng deuthaw ei nih. Ei Pathien thu hin chite khawm khuopna a mi nei dêr nawh. Chanchin ṭha le inmil lova khawsa po po hnawtdawk ding ti inla chu Kohran mi zakhat inkhâwmnaa sâwmthum bâk inkhâwm thei ei um ka rîng naw hiel. Ei va pawrchein, ei va hei depde de aw! Nawchizawr leh hrûl khat char ei nih. E! Nawchizawr nêkin ei sie lem. Rev.Pu Rosung Sinate lem chun hienghin a lo ziek: "Mani vâwt zawrtu chu nawchizawrtu nêkin a ṭha naw lem a. Vâwt inchawtu khawm nawchi inchawtu nêkin a ṭha bîk nawh a, ṭi a um lem". Mithienghlim lâwr hma khawmin mi tak le mi tak naw chu election lai hin hmu theiin a um! Mani vote chau zawr lovin mi vote dâm ei la hei inrûk nâwk deu deu! Tirdak chu ei um de aw! Hieng lâwm lâwm hin Hmar hai hi ei lo pasiein ei lo depde ta a ni maw? Sum semtu le â'n chawtu thuhmun char an nih.

Hnam dang hmêl hriet pakhatin "Hmar hnam, inzawr hnam" a ti ka hriet lem chun, ka lung chu feia sun angin a na. Mani vote chau zawr lovin hnam chen ei zawr. Hnam châu, hnam lungsietum ei va ni de! Ṭhuoitu le mipui ang khat vawng ei nih. Sum fa povin sâwma pakhat sung hai sien tam hlêng a tih. Manipur simthlanga chanchin ṭha mansapui inbângna lo ni hlak, ei kâwl vêla chanchin ṭha meiser sittu lo ni hlak kha, tu hin chu mi meite hêma invir mei mei ei ni tah. Inzak a um. Mengna ruol â'n kuo nawh. Tûhin chu hnam depde, rîng tlâk lova hriet ei ni tah. Mi ringzo ni nâwkna dingin chanchin ṭha le inbel a ngai.

Election contest tu po po hai hi misuol vawng an ni ei ti nawh a, a tam lem chu misuol, rubak le hlemhlê (corrupted person) vawng an nih. An tangkasum semtu le latuhai khawm thuhmun vawng an nih. Sap thuvar chun "politics is the last refuge of the scoundrel" (pawlitiksi ku hi misuolhai (zâpâ nei lo) inbîk rûkna tâwp a nih) an lo ti hi ân dikna chen a um. A sukdiktuhai chu eini laia mi vawng ei nih. Ieng hmangruo khawm an tling theina ding a ni phawt chun hmang an rin nawh. Sum tha hrâtna le tharumin ram an lâk tûm a. An lâk mêk a nih.
Lo en zing ro, thlang tlinga um tam tak Pathien zâra tling ni lovin, sum, tharum le râlthuom hmang leia tling vawng nî'ng an tih. Sum fatuhai khawma sâwta seia hlâwkpui dêr naw ni hai. Indik lo taka sum hmu chu hmang lovin a luong ral nâwk mei mei hlak. Thilṭha naw thawtu chun damsûng ni la la khawmin a ra sîk a tih. Inthlang hi chu ei la hmang thiem nawh. Chuleiin parliamentary democracy hi chu India rama chu a la hlawsam chieng a nih. Ei ngîrhmun indik tak chu hi hi a nih: BJP sawrkârin râlthuom chawi hai mawngtam an sun a, râlthuom chawi halin lalhai mawngtam an sun nâwk a, lalhaiin an khuo-le-tuihai mawng an sun nâwk pei a, chu khuoa mi dukdak lo hai thuhnuoiah chun ei la um nâwk a, ei ngîrhmun chu inhnuoi tak a nih. Ei chan ding chu ngaingam a um nawh.

Hieng anga ei fê zing chun, ram rorêlnaah ei aiawtu ding mi fel, mi indik le Pathien ṭi mi nei ngai naw mei nih. Sap thuvar bawkin "people get the government they deserve'' (mipui chun sawrkâr an phutâwk char an nei hlak) a lo ti a. Aiawtu hlemhlê (corrupted representative) ei thlang chun, hlemhlê sawrkâr (corrupted government) bawk ei nei ding tina a nih.

Hnam anga dam khawsuok ei nuom a ni chun, se lût hnunga se dâi khâr ti nâwng ei ta. Ân hnu taluo hmâ'n insiemṭhat tum ei tiu. Hnam sanna ding hin silai a pawimaw tak a ni nawh. Inthlâkthlengna (revolution) a um ding chun, lungrilah â'n ṭan hmasa ding a nih. Amiruokchu, ei ziek ei ziek khawmin ei inker har zo ta nawh. Nikuma inthawk khan Hindutva thuthlung ṭi umzie le India ram inpumkhatna chen a nghawng thei dân Hmar ṭawng le Sâp ṭawngin ka ziek char char a. Inthlang hun a hung tlunga, Hindutva thuthlung a taka hmang tumtuhai bawk, vote dingin ei inlap suou suouva. Ni khat laia Assam phaizâwla RSS hai chêt dân kha in hmu am? Khang ang bawk kha Manipur phaizâwlah tlung naw nih tu na'm a ti thei? Chu hun a tlung pha chun ei rî mi rî sâwn ei tih.

PU L. KEIVOM LE KAN HUN NUHNUNG

No comments

December 01, 2021

~ Lal Dena


Hringnun hi a lo va mak ngei,

Ei ta le thu ei sâwn, a lo ni teu si nawh;

A petu le neitu khuomah, a kîr nâwk hlak,

Khuo rêl ang in- L.Keivom



June 25, 2021 zîngkâr dâr 6-in, “Hello, Pu Muong, Good Morning.  Vawizân ka mangin ka hmu nasa êm che a, ka hung phone el che a nih. I dam am, iem I chang?”tiin ka manga ka hmu dân a bula inthawkin a tâwp chen ka zuk hril mawl mawl a. Thu dang pakaiin lekha ka mamawhai mi hung thawn dingin ka hrilsa bawk  a; hriet naw kâr dârkâr khat nêka sâwt zet ka lo inbiek tah chu! Kan inbiek zo tawite hnunga Pu Keivom chun a um â’n hawinaw thu hrilin Tv Blessing Buhril-in  hospitalah check-up dingin a va fepui nghâl a, hung kîr nâwk ta lovin hospital-ah chun admit a ni nghâl thu ka zuk hrietzui nâwk nghâl. Kâr khat hnungin cancer natna a ni thuhai hung hrietfel a nih nâwk  a. Damdawiina a um hma lungril fîma â’n biekpui sâwt tak  le nuhnung tak chu kan putu inbiekna  hi a lo ni el ta âwm! ti chu tu tieng tieng hin ka ngaituo thara. Mak ka ti khawp el. 


Chuong a ni chun, November thla sÈ—ng ngei Pu Keivom biek thei a ni lai, a hmêl hmu ding le Bengalore le Mysore-a tu-le-tehai kan malam  dinga Delhi fe dinga kan intintuo lai zingin, “Ka um dân le ka chan ka thu an nawh. Iengkim chunga thuneitu chun a nuom dânin a rêl a nih,” tia ngaia Pathien rorêlna hung tlung chu a Io ta zing a, mihriem sierkawp chun chawk dik a harsa ngawt el.

 

Pu L.Keivom kha kum bul February thla tâwp khan Churachandpur-ah a hung chuongkai  a. A u Hrangthatlur nuhmei Lalsungpui thi ral le a u Lur khawm kum 96 mi khumbeta zâl el ta thlahuol malamin, a uhai nupa thlalâkhai  lakhâwma cassette an siemhai hung chawiin Pu Lura in, Saidan-ah  hlim takin ruoihai  kil tlâng  a nih a. Hi bâka hin an tupa Ramthienghlim Varte, Sr Scientist Retd, Shillong-a umin a pu Lur thlahuolna bâwng that meuin ruoi a Å£he nâwk leiin Pu Keivom leh bawk kîl tlâng nâwk a hung ni pei. 


Ama Pu Keivom khawm a tarpu Sanga (Pi Dar Sangpa)-in a thlahuolna siemin Nehru Marg, Lamka-ah Pi Lalrimawi Pudaite, Lalzar Sinate  hai nupa leh ruolÅ£ha le laina ruoi kîl tlângna nei a ni nâwk a. Hi zân lem hin chu taksa ruoi chau ni lovin, hlaruoi-hnam hla, saihlahai le “Ka hmaa varâl khaw mawi chu a um” ti dâm hlim takin kan hang sak nâwk a. Ei hlasak thiem Roselyn Lalumpui a um bawka, kan hlasak rihai hrein Pi Lalrimawi Pudaite khawmin ţîn zai a rêl el thei bîk naw thu mî’n an mi hril. Keini putu hi Mizo le Hmar hla sak tlânglâwnhai hi chu a bu en kher kan ţȗl ngai nawh. 


Pu Keivom hung inzin hi remchânga lain March 18, 2021-in  Pi Dari’n nikum December 10, 2020-a muol a lo liemsan leia râlna le thlahuolna infâwmin  James Lalhauhlut Keivom, Pu Kamzabiek naupa) Khawmawi, inah thlaithlêng buotsai a nih nâwk a.  RuolÅ£ha laina mi 50 vêl kan fiel bawk a . Hi ni hi remchânga hmangin  Pu Keivom-in Pi Dar sÈ—nna hla Nk Grace Lalramchuon Thiek-in thiem êm êma a sak cassette tlângzâr (release) dingin a tupa ditsakna a mî’n hlân nâwk pei a.  A nu a sÈ—nna hla:

Ka chÈ—n nunem mi hmangaitu,

Saisêntêta zuo bo hrailêng  mi chawilientu;

Thinâ’n châwnbâna a chel a,

Zil ang ka ko kîr a rêl nawh- 


ti kha Pi Dar hrietzingna dingin


Ka thai duot lai, mi hmangaitu,

Kumpui sÈ—ltam hringnun tluonglam mi’n tawipuitu- 

ti châng ruk, chang khat a phuok belsa chu, ka kutpar ka hriet anga ka hrietsa a ni leiin thu tawite hrilin  a ziek en lovin kâ’n zâwtsuok vawnga, cassette tlângzârna chu ka nei tah a nih.


Hi prawkram nei zo ruoi kil hmain Saidan  tlânga kan in bâwl thar (FB khawvêla chu Lal Dena Tlâng an tih)-a kan Å£u-a Edward T.C.Hrangate le Emmanuel Pulamte hâ’n  perkhuong perin unaunu Hmar lelte Roselyn le ruolâha iemani zât leh Pu L.Keivom hlaphuok sakin hlim takin hlaruoi kan hang kîl nâwk a. Ama khawm inhawi a ti hle nînga tih kan hlasak po po kha a lo inzîwt suok vawng a nih. Kan hlim hle. Khâng ang  hun hlu kan chên lai khan Pu L.Keivom le kan hun nuhnung tak ding a lo ni ta ti zing ti hrim hrim ka ngaituo phâk nawh. 


Pu Lalthanglien Ruolngul, Indian Foreign Service-a um, Indian High Commission, London-a inthawk hung kîr, a nuhmei Mercy le Churachandura châwl hung hmang le Pu Keivom khawm Delhi tieng kîr nâwk el ta ding a ni ta leiin, Mary Beth-in hmun fienriel insukthawvengna ding tiin March 20,2021-in Tuibangpui (Loktak Lake)-ah “Loktak Home Stay” (Dil chunga tlungna in)-ah sÈ—nbu (lunch) iengkim fel takin a lo rêlbâwl lâwk hieuva. Lalthanglienhai nupa le Pu L.Keivom le a rawinu Å£huoiin motor pahniin kan zu thawveng a. Loktak Lake kam vehicle parkingah motorhai kan siefel hnung chun tuiinhliena zakuohai (swimming suit) an min hâktira lawnglênga  kan chuong tah a; kutpârin â’n khât tâwkin tui ka hei luok ve zing a. 


Loktak lai lunga “IN” chu kan hei tlung ta ngei a, a chung sâwnga dâm kan hang kai a. Chawmkhat kan châwl hadam hnungin dailuo zeu le ngasa inhnik tâwk tak kan hei fâk tlâng a. Thlîrna tieng tieng dil incham puouvin ei hei hmuh a. Kan bufâk kâr Chalrâng nunghâk le tlangvâl a chung sâwng kai hai chun lekhazuol meisi a sukthlâk pal amani ding ngaidi in chu a hung kâng phut tah a; sienkhawm tuichunga um kan ni leiin chawmkhat hnungin  Å£helmit nâwk nghâl  a nih. Sâwt um ta lovin lawngin him takin vakam kan hung tlung nâwk tah a nih. Swimming suit-hai  hlîpin lamtung  kan hang kai Å£an nawk a. Pu L.Keivom a sâwl leiin lamtung chanve lai chun kan la châwl a, chawmkhat hnungin lampui Å£huom chu kan hang kai thei chau a nih. Khânglai huna khawm khan Pu Keivom kha  cancer natnain a lo keiawr zing a lo nih âwm. Sendra Restaurant-ah coffee dâm kan dâwnin kan la hei in-selfie vêl kha tie!


Pu Keivom Churachandpur-a a maksan tâwm khan Pu Mang Taithul, (Weekend Hornbill Digit TV) neituin vawi iemani zât interview dingin a lo hung kan zing bawk.  Mikhuol naah  sa ngawt fâk kha a nghawk ta deu ning a tih, Pu Keivom-in thlaihna a châk thu a hril leiin  Mary Beth-in thlaihna inhnik  deuvin a lo siem a, a zawlpa Dr David Buhril le Mang Taithul Å£hangin sÈ—nbu kan hei fâk tlâng  nâwk a, kha kha kan hun hmang hmun khat tâwpna ding a nih ti hrim ka lo hisâp phâk ngai nawh. 


Pu Keivom natna a hung zuol pei a. Thi hnunga inchawimawi nêkin dam laia inchawimawi a Å£ha lem ti changchawiin Delhi  hotu hai Pu Lalhmingthang Songate, Romeo Hmar  le mi Å£hahnemngai Å£henkhat haiin “ A Tribute to Pu L Keivom” ti thupuia hmangin Online Program an hung siem a , kei khawm  hun nei dinga fiel ka ni angin Zoom hmangin Pu Keivom chanchin tawite hrilna ka nei  a. Ama khawmin a zâlkhuma inthawkin a mi lo thlîr ve zing ka zuk hmu a, chu chu a damlai hmêl ka hmu tâwpna a lo ni zing tah. 


November 27, 2021 zîngkâr L.Keivom Fan Club whatsapp-a Pu L.Keivom khawmuol hre ta lo, boruokdi (oxygen) pêk el hmabâka um hmêl ka zuk hmu chun kâ’n ring hman hmâ’n ka Å£ap suok a. Mary Beth makti le inlau êm êmin,“Iem, iem, iem a ni ta le?”tiin a mi hung sawi a, ka dawn thei vak nawh a, ka tablet-a Pu Keivom thlalâk kâ’n entir chun, thil umzie a hriet tah a. November 28,2021 tÈ—k zîngkâr 5:46-in Pu Keivom-in chatuon ram a mi lo inlawisan tah ti ka zuk hriet chun, hadam takin “Pu Muong, Liem el ta rawh,” ka ti thei tah a nih. A hlaphuok bawk keikawiin hienghin kan thla tah a:


Ka Pu dittak, mi ngainatu,

Ziekfung chel le dâwnril chânga kâ’n râwnpui tak;

Thina châwnbâna a chel a,

Zil ang ka ko, kîr a rêl nawh.


Note: Hun remchânga ama chanchin puol la hung ziek nâwk ning a tih. 

CHAPCHÂR ÂWLÊN HUN KHA

No comments

June 15, 2021

- Dr lal Dena

 

There are four seasons in the mind of man,

He has his lusty Spring fancy clear,

Takes in all beauty with an easy span. –John Keats.

 


Thuhmahruoi: Tlângrama khan âwllên hun hni chauh ei nei a; chu hai chu Chapchâr hun le Favâng hun an nih. Hun dang po po kha chu sinthawna hun vawng a nih. Chuleiin hi hun hnihai hi thlâkhla an um êm êm. Âwllên hun ti ni sienkhawm, iengkhawm thaw lova, âwl pâmchâr el kha chu a um chuong nawh. Tuta ţum chu Chapchâr hun hmang dân tlângpui, sik-le-sa le a khawvêl um dân tlângpui chauh Sura favâng bu en angin zuk thlîr vêl vak ei tiu.

Busîk zo le inruolin muolzâwlah pâmrorêl neiin kum thara lo neina ding rêl fel a nih hlak. Mipui rorêlna hmang a nia inthawkin mipuiin number an phawi ta a, number dungzuiin lo hmun an thlang lem tah. Ramhuol a um ta nawh. A thlang hmasa hâ’n an lo ditna hmunah per an zep hlak. Mi per zepna hnung chu inzain, hmun dang en pei a nih hlak.

 Kum Thar lâwm khuong rihai lungrila la châmzing pumin lo vât dingin ei insingsa a. Hreipui le chemhai khawm kawrsu ât thei khawpa intuoi zovin lo vât riek dingin bufai, bâl, kurtai, satheufu, nisanga ţâwl, sahriek le sathuhai phurin ei inthawk thlâk a. Hmeruo hnachangvui le a danghai ruok chu rama um sa ei zuk ring el a. Ramvachal le sapêl mi an um lem chun sa chu nghei a um nawh. Tlangvâlhai chun lo riek sÈ—nga daih ding tâwk nunghâk lekhazuol khâwlsa ipteah an lo sie tah bawk, lungkham ding dang a um tah nawh. Lo vât riek sÈ—ng dâwngmahai ngaihruina ding bêmkhuong, patsaingul, tukdet, khawthei le taizêl dâm kha siem mâkmaw a nih.  Lo vât hin thla khat vêl bâk a aw nawh a. Dânnarânin Thlavul (February) le ThlaÅ£au (March) hai hi chapchâr âwllên hun a ni bîk tak.

 

Âwllên lai a ni leiin pasalÅ£ha ta ding chun ina um Å£awk Å£awkna chi a nih nawh. Hmarkhangzêp puta sakhi ratlân pêl hun a nih. Annaw leh rampuia tîngdâwn khe, ankhapui le thingthupui bêk zawnga ram tlat hun a nih. Chapchâr hun hi in bâwl Å£hat hun a nih a. In bâwl ding hai chu lo vat lai ruomau chungdâl ding an lo sât khâwl hlak. In chung dâng ni chu kaisan fiela thaw a ni hlak. A Å£hen inhna phura an fe a, a Å£hen chungdâl puta an fe hlak. Ruolchamin khawlai dungah nihliep kap hnuoiah, an nawleh, kawm kârah chungdâl ei hei chêk a, inri thler thlerin. Titi bawraw sepa zana tu’m ei lêng ding tia hohlim malam zing lai, ân khât tâwkin thingpui sen le kurtai an hung sem zing bawk.

 

Inhna phur hai khawm an hung tlung ta bawk. Vawksa hmepawk, a laia a thithun le sȗng an hei thur hnȗr a. Phîng a lo ţâm ta bawk, phînghmul inkhât ţhawt khawpin ei hei fâk nâwk a. Tlangvâl phawk deuhhai vawk thau fâk râwn dâm an hei inel nâwk a, hlimum ve tak chuh a nih. In chung hlam riet mi sip dula ei hang dâng dâm kha inhawih tak chu a nih. Ni khat thil thua chungdalhai inkhum hman vawng a ni hlak.

 

 

 

 

 

Sikul kai hai khawm pâwl sawn thar an ni leiin, zak inkâk rakin lekhabu an kep a, phȗr takin sikul an hei kai ţan a. Sienkhawm thenkhat chu mi-uhai an kai ve naw lei khan, an lung a kim thei nawh. Taksa sikula um sienkhawm, ngaituona ruok kha chu hmun dangah um lemin:

 

High sikul rȗna kân lawi ngam nawh,

Kei ka lungdihai an kai kim ve si nawh;

Mi’n absenttir el rawh di leiin,

ti a ţȗl nâwk hlak.

 

Zîrtîrtu’n geography, arithmetic le a(a+b)2, (a plas bi hawlthing sikhuer) ti’n blekbâwtah hang chawk vêl sienkhawm lungrilah lÈ—t nghal lo, LCM/HCF a chawk laiin mani hming le mi-u hai hming chawktêt dâmin hun ei lo hmang zo lem hlak, sierkawp le geography chu thiemna ruol an kuo nawh.

 

Arithmetic chu ân tak ngei ie,

Geography le biengno hang dâwnkawp rêng chu;

A thiem hin vâl hi ka thiem thei nawh,

ei ti nâwk hlak.

 

Å¢hal tui kang tieng a nih tah a, ru vuok hun a ni tah. Khawtlângin suortluona ru ei vuoka, tui a hung inhuom bÈ—t bÈ—t a. Chawmkhat hnunga nga an hung inrui Å£an a, chemzângin ngalim lu ei zuk kik dâm kha chu, ei thafân luotin Dulien Å£awng ruokin ei Å£awng el a nih. Upahaiin Å£ieuphoah ruothla theikhuonga nga an lo but thlur a, chawhnung phingţâm huna mani bufÈ—n seng hnachang hna chunga Å£heta nga le a tuihâng ei hei hrâwp nâwk zet khan chu insêl inhalna ding a vâng. Ei Å£awng inrum tâwp khawm “Mala, va’n tâwl met ta” ti a nih Å£awk. Ruothla theikhuong sipin sÈ—ngtlaih nga ei hang hâwn a, ai le chêngkawl theikhuong khat ve ve ei hâwnsa bawk khan chu lung a awi. Ru vuok nia ai man chu mani ta ding a ni pei a, chuleiin upahaiin tawngnaa “mani ta dinga ai man” an lo ti hlak a nih. Ngavawk vir hun khawm a nih a, ruolcham le ngai kuoi dâm kha nisa tlâk hmêl khawm ei hriet nawh. Tuiruong ru vuok lem kha chu hril laklaw naw mei nih, a Å£hang naw chu “lênlai chân”an lo ti hlak.

 

E heuh! ram suok lo khawmin, khuo sÈ—ng ei heih lêng vêl a. Vairik ârpui intui zo, a bua inthawka vuong thlain a lo inkawdâk luou luova. Nu pakhatin Å£huomkâk tlângkhangah  pat a lo khui mêk. An panthlang nu khawmin tuol sawngkaah “âwt, âwt, âwtin âwt” ti’n herâwtin pat a lo her bawk.  Ei hei fe nâwk met a, lambulah lanu Å£henkhat puonkhâwng ei heih hmuh nâwk pei a. Puon narân a ni nawh, puonri a nih an khâwng. A neitunu chu favâng tlânga pasal nei el ding a nih tina a nih. A nih, chapchâr hun hi nghâknuhai khawmin rêl puon khâwnga an insiek hun khawm a nih.

 

Chapchâr huna hin tlângtin muoltin ei thlîr vêla, ruomei a zîng chuoi el. Rampui tieng ei zuk ngha vêl a, inÅ£uo pâr le vaibe pârhai khawm an lo de uoi tah. Nghatna tieng tieng zo sÈ—m ni si lo, romei zâmin tlâng tin a bâwm chiei a. Inkhâwmpui laia hmêl hriet thar mi-uhai khuo dâm ei hei thlîr vêl a; romei inzâm leiin ei hmu fie thei si nawh. Ama Pu L.Keivom dungthÈ—lin “A dâl sîngmit lênna, kei ka chantâwk sîngmit luoithli nÈ—l”ei tih nâwk hlak. A nih, chapchâr hun  chu romeiin a zui tei hlak. Chuleiin, zaipu (poets) tam takin Å£hal romeia inthawkin zai tin zai tang hla an lo phuokin, an lo kÈ—r inkukpui hlak a lo nih.

 

Chapchâr hun hi hmâwnghlawr le thingthupui inder hun khawm a nih. Bazârah ei hei kaia, nupui tebawp hmâwnghlawr zawr ei hei hmuh lem chun, “nunhlui chang hnung lunglaiah, a

kimten an hung inlang” nâwk hlak, ‘nghil chang lo thei chang si lo’. William Wordsworth lem chun “pârte mei mei in ti hai khawm ku hi, ka ta ding chun biethu dawn tam mitthli tla khawp rauhva mi hriltu vawng an nih” a lo tih. ThlaÅ£au Pathien ni Sande sikul Å£ina ruolcham Å£henkhat le dawngmahai seng leh kawpkim taka tlang lampui sira hmâwnghlawr lo, a hnuoia hnaÅ£awl inri hiem hiema hmâwnghlawr an lo rut lai dâm kha mitthlaah an hung inlang zut zut nâwk hlak. Nghil chang lo, tawng nâwk thei ni ta lo, dâwn suktamtu chauh an nih lem tah.

 

Chapchâr huna hin chu theipalingkaw le sulhluhai khawm an bieng a sen ta hlak a, ân hnik hun lai tak a nih. Simsawng tienga ra hai lem chu an inhnik bîk hlak. Nunghâk tlangvâl Pathien nia theipaling le sulhlu lo dâm khah! Tu mitmei khawm vêng lova, vaÅ£hu nupa anga insai hun Å£ha a lo nih. Hieng hun lai bawk hi insie ra rÈ—t hun a ni rêk a. Valbuong chu saha ang elin insiething lêra lâwnin a hang sawi vêl a; a hnuoiah lanuha’n  a Å£il an lo rÈ—t zing bawk a. A tam thâwk khat tia, field kam lungdaw chungah mi dang hmu phâk naw tawk charin a kawp kawpa Å£hunga, insie ra la hei chip khawtlai vêl dâm kha chu, tu lai picknic le party an tihai le hril khi chi a ni nawh. An hawih dan a dang.

Chapchâr huna chun, thingtin pâr insuo chi hai chun par mawi tak tak le rim inhnik tak tak an hung insuo ţan mêk a. Hulhu le kawithienghai khawmin hna thar inno sieuvin a lo insuo ve tah! Pâr zu tlan zu-le-va, khuoi le pêngpelep chen khawm an tlai bîk hlak. Inkhiengthing kâk ţhuoma bulhlâwng le lâwnlei pârhai khawm Thlavul (April)-a pâr el dingin an lo kumȗm ţan mêk tah.

Zan hun tak tak kha an hawih dân a dang. Thla a hung var a, khawlai lêng khawm ân hawih Å£an tah. Laikîng ruo ko ân khât tâwkin ei hrietzing bawk a. Tlanglakte ruolin khêltin khêltang, khuoi uo sînga lÈ—t ta ta, pâng uo zêl dum, thiem insÈ—t tia khawlai dung fanga an khêk ri dâm ei hei hriet zing a. Nghâklakte ruol zâwngkalêr, indîr le pipe saihnawka tia inruol Å£hap Å£hapa, “khaw hin am ka sie hre thei rawh. Dîk dêk taka ai kum rawk” an ti ri dâm ei hei hriet pei bawk a.

En ta! Tuol sawngkaah nghâknu pat inding sawh! A kâwla vâlrieng khampalei khama zangthala zâl khawm sawh!  Sawngka bula saisêr pâr rim zân thlifîmin a hung lên vêl dâm! Hnâr a tlaih. French siem rimtui (perfume)-hai khawm ei ngai bîk nawh. Khuoimu khawm tlai an tih, inbu ham hamin saisêr pâr zu dâwkin a vuong vêl sawh! Nghâknu bula vâlrieng khan saisêr hna a zuk thlama, inbu hler hlerin a zuk mÈ—t a. Vêng sakah vâlrieng pakhat zâwngÅ£a bul sirsanin theihle a mÈ—t veng veng bawk a. Vêngthlabir pana lêngţȗl rienginko êm êm a:

Ka chÈ—nnu lairila tui ang ka’n tling lai khan,

Hieng ding hi hre lang chu hringmi’n kâ’n lêng hmâ’n,

Chawilai zotui thieng angin luongral tâng ka tih;

Kei chu aw Thangnunnem! nun hrim kan zuom ta nawh”

tia infâwn hlep hlepa sak dâm ei zuk hriet nâwk pei.

 

Hriet naw kârin chapchâr âwllên hun chu a liem a, ringmu hunin a hung thlâk a. Sin kei thlâk a nih ringawt el. Hlohrâm thlo le fȗrpuiin an hung zui a. Ruopui vân âwn, riel, phaivuo le thlipui siruk tlâk hun hmasuonin thing le ruohai chu an lo insingsa a, hna thar le zung thar chapchar ţhâl huna hin an lo insuo hlak a lo nih. Eini khawm hun harsa le damlai thlipui hmasuon ei ni leiin, ra ţha le pâr mawi insuo dingin thilţha thawin ei hun hmang tum ei tiu.

PALAI BÂWNGTE: ÂN THLÂK DANGLAM DÂN

No comments

May 25, 2021

 (SîngtÈ—rdumbêl huna inthawka digital age chena)

 

~ Dr Lal Dena


Nunhai sim ang ân danga,

Ei nun sim ang ân dang a. LH. 2, p.231.

 


Palai chu mi dang le mi dang kâra thu intluntu a nih. Chu thu intlun chu thu á¹­ha, thusie khawm a ni thei. Palai bâwngte ti ruok chu nunghâk le tlangvâl kâra thu intluntu a nih. Chu thu intluntu ding chun ei pi le puhai chun hmangruo hran hran an lo hmang hlak. Ei tienamia Tuolvung le Zâwlpal chanchin ei tiem chun Zâwlpal thi thu Tuolvung kuoma intluntu ding khan vahui an tir thu ei hmuh a. Chuleiin ei saihla á¹­henkhata khawm –

 

Ka umkhawsâwt lunglêng rêng hi,

Nêmten tuor ân tak ngei;

Di zÈ—n ngai, di ko thiem,

Huiva tir thei chang sien;,

Ka suilunglêng biethu hril dingin -

 

ti dâm ei hmuh. Ei khawtlâng nun ân thlâk danglam le hmasâwn ang peiin palai bâwngte dinga ei hmangruo hmang hai khawm a danglam pei a nih. Hi palai bâwngte inthlâk danglam hi ho tak angin inlang sienkhawm, ei khawtlâng nun hmasâwnna inkhina le bȗkna ṭha niin ei hriet. Chu hung inthlâk danglam dân chu sîngtȗrdumbêl huna inthawka digital kum chena mi hi thusep hin hung thailang a tum a nih.

 

Tienlai ei pi le puhai kha dumbêl le tirbÈ—r hâwp an lo chîng hlak. Pasal chun dumbêl narân el khawm ni lo, sîngtÈ—rdumbêl an lo hâwp hlak a. Tlangvâlhai chun nunghâk an dit zâwng deuh ha’n an ngaizâwng ve am? ti hriettheina dingin an dumbêlah dum inbengtir dingin an rawi naupanghai an tir hlak. Nunghâk khan dumbêl chu inthâwl huntâwk chara lo bengpêkin meiling inchuonin a hung pêk kîr nâwk chun, nunghâk khan a lo dit ve ti hriet theina á¹­ha tak a nih. A beng ping taluo ruok chun nunghâk khan a dit nawh tina a nih. Dumbêla mei inlâkkaitira inthawkin “dit zâwng naw mei pêk” ti á¹­awngkam khawm a lo suok pha a nih. Dit naw/ngai naw mei pêk chu thingthu hring an pêk hlak. Dit zawnghai ruok chu meiling an pêk hlak. Dumbêla dum beng le meiling chun palai bâwngte sin umzie inthÈ—k tak a lo hril a nih.

 

Mingohaiin an mi hung awp hnungin nun a hung inthlâk danglam pei a. Dumbêl bânsanin lekhaziel hâwp an hung chîng á¹­an a. Tlangvâlin nunghâk a lêngpha lekha an zuoltir hlak. Lekhazuol chu patzai rawng dang dangin an khit hlak a. Chuonghai chun inentir an nei vawng hlak. Thuin amani bauin amani mi dang kuoma hrilsuok si lovin lekhazuol khitna rawng chun palai bâwngte sin an lo inthawtir hlak. Lekhazuol chu samzaia an khit chun “I ta dingin ka pumin ka’n pêk” tinain an lo hmang hlak. Patzai senin an khit chun “I ta dingin thisen suok huomin ka’n pêk” tinain an ngai. Ṭhenkhat ruok chun lungsen inentirnain an ngai. Lekhazuol têlpui kârah pahni samzaia inkhit kawp a um chun, “I ti hun huna innei kan pei zing. I thu ka lo nghâk el a nih’ tina a nih. Lekhazuol chu patzai vâra an khit chun, “Ka ta dingin mi naran i nih” tina a na; a duma an khit chun “Ka dit naw che” tina a nih; (á¹­henkhat ruok chun pat duma khit hi lungawina le ditna inentirna a nih a ti khawm an um tho). Pat enga khit chun hmangaina an entir a; pat hringin an khit chun “I ta dingin ka hring,” ti inentirnain an lo hmang bawk. Thanghluihai chun lekhazuol khitna patzai rawng chu palai bâwngte sin kâwk dang dang an lo inneitir hlak a lo nih.

 

Ṭhanghluihai chun a hun zirin sâwlhna le fanghma khawm palai bâwngte sin an lo inthawtir châng a um. Lova an fe châng, in tieng inlawi hmasa lem lem ‘sÈ—l inthlieka aw’ an ti hlak. In tieng lo inlawi hmasatu chun lo lam á¹­hea sÈ—lhna a lo sie hlak. Chu chun ieng dang ni lovin inngainatna hmangaina inentirna a nih “Ka theinghil ngai naw che” an tina a nih. Fanghma tlung huna chun ngaidi hna chungah fanghmaa hming ziekin an insÈ—lthliek hlak. Chu ding chun fanghmakelrâng an naw leh fanghma tuoiá¹­ha an thlang hlak. Fanghmaah chun hming khenin lo lamá¹­hea ngaidi hna phain an insÈ—lthliek hlak. Chuongang insÈ—lthliekna fanghma chu ngainat a umin, lampuia an fâk el ngai nawh. Sie le á¹­ha theira fâk hma hun a la ni leiin tu khawmin mani ta ding naw chu an themin an lâk ngai nawh. Chuong ang sÈ—linthliekna chu hla chena khawm hiengang hin an lo insam hiel hlak:

 

Fanghma tuoitirtê’n sâwl a mi thliek,

Chang naw sienkhom a chia sie ka nuom ,

Vângnei thilthuin a ṭo el dîm aw!

 

Fanghma hmin ṭha, a mu chang ta hnung chauh a chi dingin an sie hlak. Fanghma tuoitir, a dâwng ti hriet ngawi ngawi, a mu khawm la um ṭha lo a chi dinga sie hang nuom hiel chu a kâwk ân thȗk veng veng ngawt el.

 

 

Ei rama Mingo rorêltu an hung ruol ruolin missionary khawm an hung a. Sikulhai indinin ziek le tiem ei mi hmasahai chun an hung thiem á¹­an a. Ziek le tiem an hung thiem ruol ruolin a hmaa palai bâwngte inentirna neia an lo thaw hlak hai chu a hmatiemin an hung bânsan pei a. Khuo khat vêng khata um khawm lekhathawnin an inhmangaina thuhai an hril ta lem a nih: chu hmangaina thu hrilna lekhathawn chu ‘thaikawi bâwngte (love letter) an ti hlak. Chuong ziekna ding chun lekhapuon khawm an dittui bîk hlak. Lekhapuon buong (writing pad) a chung vawitieng sîra partea inhuon “forget me not’ ti inziekna kher kher an lo hmang hlak. Dâkbâwm naran khawm an dit nawh a. Dâkbâwm buong deuh thak “Remember me”ti inziekna kher kher dâm an hmang bîk hlak. Lungrila sipliem lethathawna an hang ziek a. “Ka hmangaaaaaaai tak, ka lungril lalnu” ti dâmin an hang á¹­an a, a thlum thei patâwp, kutziek khawm a mawi thei patâwpin an ziek hlak.Tlangvâlin/nghâknuin thaikawi bâwngte a hei invuongtir chun hieng hin ân thla hlak:

 

Ka thaikawi bâwngte va fe pei la,

‘Ṭhe naw biethu’ ti’n di Thangnunnêm/Vâlbuong vâ’n tlun la;

Lo chawi ngei a che a á¹­anglai ah-

tiin. (Thangnunnêm/Vâlbuong aiin an ngaizâwnghai hming an ziek lem hlak). A lo remchang êm êm. Sipai suá¹­i hmang zo hringpur dova Lucknow –a kir nâwk tah le lekhainchÈ—k khuo danga sikul kai hai ta ding tak takin a remchâng zuol. Khawsâwt bei dawngin,

 

Love letter thai ding ka huol nâwk tah,

Therefore I hope I am making to marry;

Did you ever love me my darling?

Awi aw, did you ever love me my darling?

”ti’n ngaituona po po sengin thaikawi bâwngte an ziek nâwk hlak. A lo remchâng bawk.

 

Hmêl inhmuh har mah se, pârte,

Thaikawi bâwngte lêng zêl se;

Hmangaihna thu chauh hril tawn zêl hi,

A tâwk e, ka tân, pârte. (Thlȗk: Ka tlantu khawlâm I um?)

 

Thu lai po pova hlu le ngainuomum tak chu hmangaina thu hi a nih. Ei thu le hla sukhausatu, dâwn suktamtu tak khawm a lo nih. Tirko Paula khawm khan, “Hmangaina chu chatuon daih a nih”(DV) a lo ti kha tie! ‘Tangkasum le thil dang hrim hrim chu bat a thieng nawh’a mi ti pêk a, hmangaina chauh ku hi bat thieng a nih ti a mi’n fui lawm lawm a nih!

 

Mihriem nun a hung inthlâk pei a, hma ei hung sâwn pei a. Khawpuiah chu kâwlphe meivar dâm ei hung hmang pei a. Thaikawi bâwngte khawm a á¹­È—l hle naw chun hmang ta lovin tele-bawngte ei hung hmang nâwk ta pei a. Zani ta inhmu chauh khawm inhmu nawna sâwt taluoin ei hriet hlak. Tele-bâwngte 238032 ei hei dial a, “Hellow, baby! Long time, no see. Long time, no hear…I’ve missed you so much….”ei hei ti kuol vêl a, hriet naw kâr dârkâr khat nêka sâwt dâm ei lo hmang hlak.

 

Hun a liem pei a. Hriet naw kârin computer age-ah ei lo chuongkai a. Khawpui hmun tina cyber café-ah internet hmangin khawlai rambunga um khawm ei inbiekpui thei tah a. Chutaka inthawka inhmêl hrieta, ei nunghâk iemani zât rauhvin ramdang mi pasal nei khawm ei um tah. Lâwm a um. Computer age tia khawm digital age ei chuongkai nâwk pei a. Smart phone ei hung hmang a, FB/Whatsapp hmangin hmangaina thu khawm sinsiena hmangin ei inhril lem tah. Mihriem lunglim (lekhapawi inkâpnaa tawka lim) ân ziek chun hmangaina inentirna a nih a. Morse code le type-writer hmang a nia inthawk khan hawrawpa sei taka ziek ngai lova inhriettawn theina sinsiena hmang a hung ni tah lem a. Tu lem hin chu emoticons (icons of emotion) sinsiena tam tak a hung suok tah a, cell phone-ah nuom ang ang a thu ziek kher lovin hmang thei (smiley) a tam tah. Ram tina an hmang dân inang vawng naw sienkhawm, a tlângpui tlâwmte chauh zuk târlang ei tih: hmang tlânglâwn tak mihriem lunglim heart hmangaina inentirna, 143= I love u; 14344= I love u very much; 1437= I love u forever; 4U= for u; *O*=ngaina hre naw; (‘-’)= nghawk um; :O= makti; LOL= laugh out loud (a ri neia innui huk) le a dang dang.

 

Khi a chunga palai bâwngte chi tum tum ei târlang hai khin an hun senga hlutna le pawimawna an lo nei seng. Dumbêl age le digital age inkâra khawtlângnun hung inthlâk danglam pei dân chiengtakin an mi hril a, hnam hmasâwn le sâwn naw hrietna darthlalang an nih. Mihriem themthiemna (technology) hin hma a sâwn pei a, tulaia ruoltharhai hin zanita ei nun rohlu tam tak chu an theinghil pei ding a nih.

 

Tu lem hin chu sÈ—ngtina a lu kip deuh thawin smart phone ei nei tah. Ei phone-hai hlak chu hmu nuom um le infiemna chi hran hranin a sip. Naute ei ti hai khawma an nuom nuom an hmet dawk el. Ei lâ’n iempui nâwk deuh deuh. Nupui pakhatin, “Mobile phone hi ka theida a nih. Bazar kai dingin ka naunu kum 15 mi leh kan suok a. Ka naunu chu phone hmangin tu amani message a thawn char char a. A nu, a bula iná¹­hung le car khaltu a mi dawnsak tah nawh. A nu nêkin a kutphaa phone chite chu ân lal lem tah” tî’n a ziek. Smart class room, online class, digital class, hahaha! Ei changkâng sâwt! Ei á¹­halaihai hlak chu ei bula taksain iná¹­hung hai sienkhawm, an lungril le thlarau chu hmun dangah a um lem a. An khum pindana um hai sien, mobile bawk an hmet nâwk char char hlak. Hei ti met inla, class III inchÈ—k lai chauh khawmin, “It’s my life, my choice. Don’t interfere…” an ti nâwk a. Hei ha! Tuta hnungtieng khawvêl la hung danglam pei a, ei tu-le-tehaiin ieng PALAI BÂWNGTE am an la hung hmang ding? ti dâm ka suongtuo neuh neuhva, mi hriet fÈ—k lovin ka lo buoi rÈ—k vieu hlak.

 

 

LEKHABU THAR LE NGAINUOM UM: THINA RÂPTHLÂK: ZIEKTU - PROF DR L.FIMATE

No comments

March 25, 2021

Lal Dena

Isu chunga rorêlna kha”The most infamous trial in the history of mankind” ti a hriet a nih.

 


Lekhabu thar le ngainuom um ei nei nâwk tah. Ei va hamÅ£ha de! A ziektu hi tu dang ni lovin Asia rambunga khawm hming lo ser Who’s Who in Asia-a lo Å£hang ve tah le chawimawina insâng national level-ah hai lo dawng tah Prof Dr L. Fimate, M.D, Forensic le medicolegal tienga thiem filawr a nih.

Isu Krista rawngbâwl dân, a thi dân le a thonâwkna thu hi chu ei hriet tlâng hle. Amiruokchu, secular le medicolegal tieng tukvera inthawka ziek ruok chu ei la tiem tlâwm hle ring a um. Hi lekhabu hi thupui 26-in Å£he a nih a. Thupui 1-16 chen hin Chanchin Å¢ha pali ziektuhaiin Isu chanchin an suinain bul a Å£an a. Judahai rorêlna khâwlpui Sanhedrin rorêl dân le hremna dân; Judahai courta mi pawimawhai; Rom mihai le Judaihai inlaichÈ‹nna; Isu chunga an rorêl dân; Pilat-in Isu chungthu a rêl dân; Isu tuorna medicolegal expert-ha’n an hmu dân, Shroud of Turin, Italy-a mithi tuomna puon khu Isu tuomna a ni thei dÈ‹m? Foresic expert-hai sui dân, Isu thi dân le a thonâwk hnunga thuhretu le mit ngeia hmutuhai tawnhriet Bible-a inziek si lo mithiem filawrhai hmu dân hriet belsa ding tam tak a um.  

Judahai kha dân khir le thudik dit si Isu dân bawsietua intuma, a chungthu an rêl dân le an hrem dân kha an dân bua mi leh an mil thei am? Isu man dinga thiempu lal takpa suokhai chen an inthawk khan, thu phierrûk saa thilthaw an ni zie chuh ân lang chieng hle a. Thiempu lal tak khawma ro indika a rêl nuom naw zie le, a tum naw zie, thiemnaw a lo inchangtir tum ta sa hrim a ni thuhai hi lekhabuah hin hmu theiin a um.

Hebrai-hai dânin zana inman le a chungchâng rêl hih phal a ni ngai nawh. Isu ruok chu zâna man a ni a. Tulai mithiemha’n an sût dana lem chun zanril le zÈ‹ng dâr 3 inkâr lai vêla Isu kha man ni dingin an hril. Isu an man dân khan dân an bawsiet a. A san chu, mi inphatsantu, Juda Iskariot ruoia an inmantir bâkah, rorêlna khâwlpui, Sanhadrin meuin an man dinga mi (Juda) an hei ruoi el kha dân an bawsiet hul huol a nih ti dâm ei hriet belsa bawk.

An rorêlna ni le huna khan dân an bawsiet nasa hle. Zâna man le rêl a ni el bâkah, Sabbath tâwma khang ang thil kha thaw khap a nih bawk. Ro an rêlna ni kha Nisân thla 14 ni a na. Chu chuh, sût danah April 6, 30 ADE (Ningani) zân tieng, ni sa tlâk hnunga iná¹­an  ni a hriet a nih. An hemdena ruok chu, April 7, 30 ADE (Zirtâwpni) sûn lai a na. Zân tieng dâr 3 vêla thi niin an hril. Chuleiin, thina thurêl (capital punishment) ni 2 sûnga thaw ding kha ni khat chauh an thaw a nih. Sabbath tâwm, thina thurêl awi lona niah khan Isu thina ding thu an rêl bawk a. Chuleiin, a zÈ‹nga rêl nawn ding ti dân kha

 

 

 

bawsiein an rêl nawn ta naw bawk. Sanhedrin hi rorêlna khâwl (court) pui tak, inhêkna ching feltu ding tak ni sienkhawm, Isu hêk dân dinga infuitu taka ṭhang a nih a, rorêltuhai laia pawimaw tak, thiempu lal Kaiapha hlak kha a hêkna (charge-sheet) the lûttuah a la ṭhang nâwk ang lawih si ti hai hi lekhanuah hin fie taka hmu thei a nih.

Prof L.Fimate hi Forencic specialist le medicolegal expert a nih bawk a, medicolegal hai thlÈ‹rna tukver a’nthawkin Isu tuorna le thina chungchâng, a panga hliemna chi tin rênghai hrietfie theina dinga tulai forensic expert-haiin hliemna an sui dânhai besanin dÈ‹lsût takin an sui dân chanchin hi lekhabuah hin a ziek a. Isu an hemdena ding Kross an inputtir kha yard 600 vêl sei, a fena lampui feet 1800 vêl, chu chu kilometer chanve nêka sei meta hla a nih. Mi puitling hemdena ding thinga siem, Kross chu rik tâwk tak el a ni leiin, pa vântlânghai khawma a rik an ti a, lampuiah vawi tam an tlûkpui ve hlak hrim a nih. Isu ngei khawmin put zo lovin a tlûkpui. A put zo naw leiin Simon chu a put puitu dingin a nuom le nuom naw indawn lovin an man a, a putpui thu khawm ei hmuh. Isu’n Kross a put a, a tlûkpuina lei khan, a tlûknaa ân tetnahai chu a pang duk het hut le hruihruol zie inlang hrêk hrûk le hlinglukhum a khumnaa khan a lu, a lu laiahai  hlinga sun pawpna le inhliemna hmun tam tak an hmu a ni bawk thu medicolegal expert-hai chun an hril.

Isu khah Kross chunga khan dârkâr 3 lai vêl chauh an khai hman a. Isu ruok hi chuh, mi danghai nêkin a thi inrang bÈ‹k a. A thi inrang êm lei khan Juda-hai thaw dân pangngaia thûk thei nawna rimtui nâl hlak khawm an thaw mumal hman naw a nih. Chuleichun, a nâka an hang sun khan a thi tah ti hrein a ru pakhat khawm suktliek a ni ve ta naw hrim a ni khah. Pathien lekhathuin, “A ru pakhat khawm suktliek ni naw nih’ ti thu kha a tlungna dingin chuong thil chu thaw a nih” (Johan 19:36). Chubâkah, a thi ni zing khah Juda-hai nipui Sabbath a nih a, Fekân Ruoiá¹­he kum a ni bawk leiin, Zirtâwpni, nisa tlâk hma ngeia phûm a ṭûl a nih.

Isu kha ni thum hnunga thlâna a tuomna mâksanin a thonâwka. Isu tuomna puon kha vawisûn chena ‘Shroud of Turin’ Italy rama Turin khawpuia biekin pakhata sie khuh ni thei a ti’m? ti chu dâktawr le medicolegal expert-hai insêlna tak tak ni dingin an ring a, ringhlel ruol lo ang khawp rauhva hril khawm an um. Amiruokchu, tulai scientist-hai ngaidân ruok chun hi puon hi a hun le ni ngaituo chun a la hlui bêk naw leiin Isu tuomna puon chie khah ni tak tak naw nih, siemchawp an sie mei mei ni lem a tih ti ngaidan nei pawl an um ve thung. Iengkhawm nisien, Prof L.Fimate chun ‘a tak tak’ ni dinga ring pâwlhai ngaidân thlûrin a sui.

Thupui 17-24 chen hin thina dârkâr, thi hnunga taksa danglam pei dân, India rama tuolthattuhai sui dân, India rama criminal court le an thunneina, dân bawsietuhai chungthu rêl dân, court-a um dân ding, thisen hlutzie, post-mortem (mithi ât) ţangkaina, haa inthawka mi suol man dawk dânhai fie taka tarlang a nih. Medical term tam tak um sienkhawm, nghawk lovin tiem suok hrâm hrâm rawh. Hrietna a sukpung bâka, a bengvâr thlâk êm êm.

Bung tâwp takah Pontia Pilat-in Rom lal tak Kaisar Tiberius kuoma a lekhathawn, ama ziek ngei hin hi lekhabu hlutna hi nasa takin a suksâng a. Pilat hi mithiem le var, Greek philosophy tiem rawn, Rom lal tak khawma a aiaw a, Juda hnam fir le hel hmang awptu a a ruot mi fel le tawngkam thiem a nih. A thu ziek le ţawngkam hi a mawi a, lekha a tiem rawn hle ti khawm hriet thei a nih.

 

Pilat-in Isu Krista a hmu dân, hemde a ni laia khawvêla thiltlung mak tak tak, mita hmutu ngei hai thuhril hin Bible thudik hi an sukdet zuol a, ei ringna khawm nasa takin a suknghet zuol bawk. Pilat le Isu inbiekna, Pilat lekhathawna Å£henkhat chauh zuk tarlang ei tih: “Thuthang lêng vêl tam tak laia thu pakhat ruok chun ka ngaituona a hluo sip tlat el. Galili khuoa tlangvâl pakhat hin mipuihai ngainat zâwng takin inchûktirna thar a suksuok a. Chu tlangvâl chun Pathien remruot anga Rome sawrkâr laka helna suksuok dingin mipuihai an fui mêk niin an hril bawk. Sienkhawm, ka ngai Å£hat nawna chu, sawt naw te hnungah ka sie hmang thei ta hrâm a nih.

Hi Nazaret tlangvâl Isu hi, Juda-hai nêk hmanin Rome sawrkâr ta dinga ruolÅ£ha a ni hmêl lem tlat el. Ni khat chu, Siloe (Salom dÈ‹l) ka pêl tâwm lai takin mipui tam tak lo um hi ka hei hmuh a. Ka hei en chieng chun, mipui laia chun tlangvâl pakhat hi thingkûng hnenga ngÈ‹r pumin, dam ruoma mipuihai a lo inchûktir lai hi ka zuk hmuh thei a. Chu pa chu Isu a nih tiin an mi hril tâwl a. A lua sam buong tle suou el le, a khâk hmul mawi tak hai a’nthawk ringawt khawm chun, vân a’nthawka hung Å£um ni hiel dingin ân lang a. Kum 30 bâwr vêl mi a nih. Hieng ang lâwma mi inthieng le suksuol nei lo hmêl put hi ka lo la hmu ngai rêng rêng nawh. Ama le anchûktirna ngaithlatuhai, khâkhmul dum ser sur le  vun rawng dâng rak el hai leh chu an inkhan naw kher el. 

Praetorium ka tlung nâwk hnungin Manlius (ka private secretary) chun Silom dÈ‹l kama Isu thuhrilhai chu a mi hril sâwng pek nawk tah a…(a thuhril) hril khi zo ding khawp mithiem thuziek pakhat khawm hmu le hriet ka la nei nawh. Hnam hel hmang tak, Juda tam tak laia pakhat chun, Isu chu Kaisar kuoma sie chawi chu thil indik a ni le ni naw ân dawn a. Isu chun hieng hin a dawn a: “Pathien thilhai chu Pathien pe un la, Kaisar thilhai chu Kaisar kuomah pe ro,” tiin.

A tâwpa chun, “Nazareth Isu, kum 3 sûng zet i dit dit hril thei dingin zalênna ka pêk che a. Kâ’n sÈ‹r dêr nawh. I kam suokhai chu mi inthienghai kam suok ang el a na. Greek mi var Socretes le Plato hai thu le hla kha i lo tiem ve ta dim chu ka hriet nawh a. I thu le hla hai ruok chu kan mi var chungchuonghai kam suok nêk daihin ân sâng a, inril ka ti hle bawk.  Kei, a aiawa hi ram awptu, a siehlaw tlâwm tak khawm hi khâng ang zalênna pêk i ni lei khan ka lâwm tak zet a nih. Chun, i phû hrim bawk a. Amiruokchu, i inchûktirnahai khan i hmêlma kumhlun hai le mi thilthawthei tak tak hai a kei tho ti hi i laka ip tlat chi khawm niin ka ngai nawh a. Chu chu thil mak khawm ni kher naw nih. Socretes khawm khan ama theida ngawi ngawituhai a nei nuol a, an theidana chun a sukhlum ta hiel a ni kha. Nangma leia theidana hung insieng ruok hi chu thuo hni a nih a. Nang le i inchûktirnahai an theida lei le, nuom tâwka inchûktir thei ding khawpa zalênna ka pêk che leiin kei chen khawm an mi theida sa a ni hi. Rome sawrkarin anni khâta an khawtlâng ro inrêl theina dinga Hebrai mihai kuoma thuneina a lo pêk tah, lakpêk nâwk dinga nang le inlungruol ni dingin an mÈ‹’n tum a. Ka ngên nuom che chuh, thu ka pêk che ka ti dêr nawh a, tuta inthawk chun annihai laia inthawk inthier fihlÈ‹m la, mipuihai inchûktirna kawnga khawm fÈ‹mkhur nâwk zuol dingin ka dit che a nih. An ngaidân le lungril put dânhai khawm hrietpêk tum tâwl la, inza bawk rawh. Chuong a ni naw chun, i hmêlmahai hin an inzaumna sukpawrche pêka intum chein, hieng mipui, ienga Å£angkaina nei lo ruol hin i laka helna suksuok pal an ta, chu chun lo thei lovin i laka dân anga rorêl dingin mi thawlui rawi an tih.”

Pilat lekhathawn zawmpui chu, nanga tiem zawm dingin hla lem ei tih. Hiengang lekhathawn pawimaw, ţawng mawi le var hi ka la tiem ngai nawh. Pilat hi mi thiem le var a ni bâk a, philosopher ropui tak khawm a nih. Mi mizie hriet theina tha tak chu an lekhaziek tiem la, an mizie le personality hriet theina chin nei i tih. Prof L.Fimate-in hi document pawimaw (primary source) Pilat lekhathawn ân chuonsa lei hin hi lekhabu hi primary source le eye-withness account-a innghat, ring tlâk lekhabu a nih zie sêl ruol lovin a hrilfie.

Hi lekhabu Thina Rapthlak, Isu thina chanchin hi mi tinin tiem inla, a bȋkin Kohran ţhuoituhai lem chun tiem ngei ngei chi a nih. Bible-a inziek bâk, mi thiem filawr medicolegal expert le theologian-ha hin ei Pathien thu hi ân dik zie, an thûk zie le thonâwkna dâm a taka ngeia hmutu le hretuhai tawnhriet hin ei thuring inkhêl ruol lo a ni zie an sukchieng. Tiem la, tiem nawn rawh, insȋr naw ti nih.

Don't Miss
© all rights reserved
made with by Simon L Infimate