~ Lal Dena
Tulâi phai rama le Vairampura lekha inchûkhai chun hnathiel pheikhawk umzie hre kher nâwng in tih. Hnathiel pheikhawk chu hnathiel hnaa siem a nih. Hnathiel chu thing ni lo, hlo (plant) chi khat, rama mâwng, dung chen vêla insâng, a hna ṭha deu chu tawng khat nêka sei dâm a nih. Hnachang sûngkuoah mi a nih a, hnachang hna leh khawm an inang vâng. Hmarhai nunah pi le puhai huna inthawkin hnathiel hin hmun pawimaw tak a hluo a. Ram suok le lo sin thawnaa bu fûnna taka hmang hlak a nih. Hnathiel hna hi a thienghlim a, a rim khawm â’n hnik. Tlâng rama chu hnachang hna nêk hmanin hnathiel hna ni bei fûnna tak khawmin hmang a nih.
Ruolcham rama kan fe hlak a. Hnathiel bila fe châng chun, hnathiel pheikhawk kan siem têi hlak. Hnathiel hna pali panga vêl hnuoia kan dâp a, chu chunga chun kan kepha kan zuk innghat a, chu zoa chun kan kepâr chu kan thlep khum a. Chu chu vawihnam zâi, hruiduk, pârnêmzai, an naw leh, hnabielzâiin kemit chung chen kan zem khum hlak. Ram hrui lâi hin hnabiel zâi a ṭha tak a, a tlo tak bawk. Ke khing hni kan zem zo chun, pheikhawk thar nei inti deuin kan lâwn theu theu ta hlak. Sienkhawm tlang ram lampui chu lungkawhrawt ruok a ni leiin, hnathiel pheikhawk chun sâwt a dai nawh. A khitna hrui kha â’n tan naw leh, hnathiel hna kha sâwt naw tea a vuoi nghâl a, chuleiin hnathiel pheikhawk chu chawhma pheikhawk kan ti hlak. A khitna hrui â’n chat a, hnathiel hna kha a vuoi ta chun sûta dehâwn el a ni tah hlak.
Pheikhawk tak kan hmu phâk sun chu sipai bût, sipai bânghai pheikhawk dâm a nih. Chuleiin lo sin thaw, ram suok, sikul kâi khawm ke lâwng vawngin kan kâi hlak. Zâna inhnel, huoni la la, inbûon, pâng uo zêl dum, tlân vang vanga inhnel zo khawmin ke sâwp loin, hmunphia ke tâta zâl nghâl kha a ni hlak.
Khêl tin khêl tang lâmving intawk, sevawm pâwi inkâp, kalṭhet inkhêng kawkal, sâisêr fûtbawl pêt, puonṭiek fûtbawl pêt le a dang dang ke lâwnga thaw vawng a nih. Ei hun tawng ang peiin Pathienin ke râw a mi pêk a, insie ra rût huna khawm, insie hlingin a mi sunna khawm ei hriet fûk nawh. Kephaa hling a lo intâng pal khawmin, mi-u hâ’n a mi hang kheipêk kha chuh, a na khawmin dam man umin ei hriet lem hlak kha tie!.
Kan lekha inchûk dân mawl kha chu ahring inhroa thaw kan ni tak. Thaw dân ding dang um nghâl lo chuh, inchûklâihai bâihât a ni tâwp pei. Lower pasi chauh zirtîrtuin lower primary sapzek an mî’n chûktir a, pâwl nga kan thaw ṭanin pâwl sâwm pasi Pu H.Tuolien (tuta Rengkaia um Zawlkhawmawipa) hi Headmaster-in kan nei chauh. Chu hma chun zîrtîrtu pahnihin A,Aw pâwla inthawka pâwl nga chen kha an mi enkawl a ni chu! Zân ni sien khâwnvar de rien rien hnuoia lekha kan tiem a, mitin a thawhla leiin, zîngkhaw var kan hnawt hlak. BBC London Airport dâm chu a hming khawm kan hriet phâk nawh. Naupang inkhâwmpui chânga kan khuo hmu chen kha, kan khawvêl a nih.
Pâwl riet kan thaw ṭanin Pherzawl High School Manipur sawrkârin radio a hung pêk hlauh a. Lal inah an sie a. In bul lâi rawkîm pahni an phun a, thîr zâi an kei zam a, chutaka chun mihriem râwl a hung suok hlak a nih an ti chuh, mak tiin kan mit a âr inṭa zâk el! Zân bu fâk khawp a, lal tuolah kan tlân khâwm a, radio chu an hang her hringa leh! Guwahati-a
inthawka Mizo program a hung suok a; Mizo hla mâwi tak tak hapui inhil hukin kan ngaithlâk hlak.
High School hang kâi ta chun, lekhabu khawm a lo tamin, a sâ tah a. Alzebra, Chakravarti, Geometry le Geography bu zak inkâk rak a, kep châng a um hlak a. Mi-u hai dâihnâi lo fe ding sikul lampuia hei intuokpui thut châng khan chu, sikul kâi a muk tah nawh. Summer vacation nghâkhlaa, lâwmzui ding ngawt kha ei suongtuo tah hlak.
Kâr tâwp inringni hi insukfaina ni bîkin kan ngâi a. Puonsâwpna sabawn le lifebouy sabawn sen tanbawng châwi phâk hai kha chu a neinung pâwl an nih. Keini pasie bawngbâihai ruok chu zakuo kekawr sâwpna dingin hlingsemu kan lo lâwk a, lu sâwpna dingin changaltui hâihawpuiin kan châwi a, shampoo dê dê, a hming khawm kan dictionary-ah a la um nawh. Sie le ṭha hrietna theirâ la fa lo kan ni leiin, lung mâwlna ramah kan la chêng a, inhnar ding le inhnar naw ding khawm kan la hriet nawh. Chantâwka khan kan lung a âwi.
Mani chanchin bîk zuk hril met ka tih, mi lo ngaithiem inla. Kum 1958 kum tâwp khan Matric candidate ka kâi ve hlauh a. Kum thar 1959 Thlaṭau ah Imphal khawpuia Matric ekzam hmabâk ka lo ni tah. Khawpuia inêkzama fe ding chun puon pheikhawk bêk ngâituo ding ni naw nî’m an tih a. Pu Muona dâwrah puon pheikhawk kan hei zawng tah a. Dâwr neitu chun, “Ieng nambar am i bun hlak a?” tî’n a mî’n dawn a. Kei chun, “Ka pieng ka patin pheikhawk ka la bun ngâi naw leiin, ieng nambar am ka bun ka hriet nawh” tiin ka dâwn. A tâwpa puon pheikhawk sen a hnuoi ṭâwl chu kan inchâwk a ni âwm! Sienkhawm pheikhawk bun ngâi lo ka ni leiin, ka kekhawng a hrût kâwng a, sâwt ka bun thei nawh.
Imphala inêkzam ding chun Pherzawla inthawkin kelâwngin ni thum kan lâwn hnung chun, Hriengkawt tlânga inthawkin Lamka khawpui tlêp tûorin kan zuk hmu chu, ropui ka va ti de! Inthim sulin Peace Ground kan hung tlung a, MST BUS a mit sukvara hung tlân chur chur chu kan intuokpui a. Bus khawm lâ’n hmu ngâi lo chu, in lâwn thei, mit nei bawk a va mak de, ka ti chuh! Hei hah! Mâwlna hin chuh chin lêm a lo nei nawh.
Khânga hnathiel pheikhawk chauh bun phâk ṭâwk khan, vawisûn nia SNICKER bun ding tlasam lo a, chêng sîngkhat khat man dâm bun ding ka hang nei el ta dâm hi ka ngaituo châng chun, Pathien mi ṭhuoi dân hi chu a lo va mak de aw! ka tih hlak.