~ Lal Dena
Lalpa, khawlâ’m hmun i mi buotsaipêkna,
Daniel angin tukverhah thlîr ka tih.
Hmarhai hi India hmâr sak Assam, Manipur , Meghalaya , Mizoram , Nagaland le Tripura-a hai ei um dar a. Vawisûna India hmâr saka ei tamna tak chu Mizoram hi a nih. Intiemna nuhnung tak 2024 census dungzuiin mi 318,645 ei um nia hriet a nih. A dawta Manipur-a hin 42,690 ei um a, Assam-ah a tam tieng 20,000 bâwr vêl ei tling ring a um. Assam state sûnga hin tlâwm inla khawm, ei ta dingin hi hmun hi Hmar Kanan ram thar indinna hmun ding a nih.
Pawlitiks tieng ṭhangharna neiin Manipur-a Mizo Union movement (1946-1950) a hung hlawsam hnung khan, Assam-a Hmar Mongolian Federation (HMF, 1948) indinin Assam-a tlângmihai inhumhal bîkna ding thiltuma neiin hmâ a hung lâk nâwk a. Hi party khawm hi sâwt naw te hnunga a ri hriet ding a um nâwk ta nawh. Kum 1954 khan Dr Rochunga Pudaite chêrmênna hnuoia Parbunga pawlitical conference neiin Hmar National Congress (HNC) indinin State Reorganisation Commission, Govt of India kutah India hmâr saka Hmar umna po po huomin Hmar autonomous district ngênin memawrandam a lo pêk lût nâwk a. Hi hnung kum 1959 khan Hmar hnam sûnga pawlitical party pahni um a remchâng naw tiin Mizo Union le Hmar National Congress hming la kawpin Hmar National Union (HNUManipur, Assam le Tripura) huopin Puhai S.K.Hrangchal le Dinglien Sanatehai ṭhuoina hnuoia India Sawrkârah Hmar autonomous district ngênna memawrandam iemani zât pêk lût a lo ni nâwk a. (Hieng memawrandam awrijinal kawpihai hi i tiem nuom chun ka lekhabu “In Search of Identity: Hmars of North East India”-ah tiem theiin a um. Hi lekhabu hi ICI BK STORE-ah a um). Sienkhawm state ramrihai sukkawia Hmar umna bîk autonomous district siem chu thil awl âi a lo ni nawh. HNU khawm Assam le Manipur inṭhein a hran hranin an lo um tah a nih.
Kum 1986-a inthawk khan Mizoram bîka Hmar People’s Convention (HPC) chun Hmar autonomous district ngênin hma a lo lâk nâwk a. Kum 1995- in HPC le Mizoram sawrkâr chu inremna thuthlung ziekin Sinlung Hill Development Council siem a hung nih a. Hi inremna (e)-a chun hienghin ziek a nih: “to take immediate measures for inclusion of areas to be specified within the HPC’s demand areas of Mizoram and the other non-scheduled areas of Mizoram in the scheduled areas of the Sixth Schedule to the Constitution of India” ti zepsa a nih a. Amiruokchu, hi inremna hi dittâwk lovin Hmar People’s Convention (Democracy) hung suok nâwkin district hnihna chu nawr zawm a hung ni ta pei a. A tawi zâwngin HPC-D le Mizoram sawrkâr inremna dungzuiin kum 2018 khan Sinlung Hill Council indinin, tuhin hi Council hin hma lain sin a thaw ṭan ta zing a nih. A thu chun kum 1995-a inremna khan Sixth Schedule kha ei hnai lem amani aw ti thei a nih. Ieng po khawm ni sien, Mizo nina (Mizoisation)- ah hin lungâwi taka um el hi ei ta dlinga himna tak a nih. A bîkin Mizoram lem chu ei tamna tak, a hluo hmasa tak, a neitu insaa hma latu ding hai ei nih.
Tripura tienga ei unâuhai chu Pu H.K.Hrangkhawl râwiin Sixth Scheduled District neiin hma an lâk mêk a, ngaituo an um tah nawh. Hieng lai zîng hin Tripura rênghlui Pradyot Bikram Manykya Deb Barma ṭhuoina hnuoia kum 2019-a inthawk khan Tipra Motha Party (TMP) chun Tipraland Statehood ngênin nawrna an fepui mêk a nih. Iem an hung chang pei ding lo thlîr ei tih.
Eini Manipur-a Hmarhai hi te, iengtin am? Manipur-a hin non-Naga lai chu Hmar hi a pathumna ei ni ṭâwk. Hêpuhai hi nuoi thum chuong an nih a, tu el khawm hin MLA hauh tak an nih ti ei hriet. Kei ka hmu dân chun tuhin Churachandpur-a educational institution po poah a tam tak an nih a. Zalên gama sikulhai lem chu inchûklai zaa 99 deu vawng Hepuhai an nih. India khawpui metropolitan city-haia um nawna an nei nawh. Pune-ah khawm motor bike accident ding tâwk an um zing. Delhi khawpuia biekin pakhatah an inkhâwm thei tah nawh. Lekha an thiem si. Kei ka thlîr ve dân chun kum 15 hnungah chu Hepuhai hin kawng iengkim a hmaṭhuoitu ding an nih. Mipui rorêlnaa chu, a tam tam dingchangna a ni si.
Manipur buoina a hung rea, Separate administration (Union Territory with legislation) lo hmu ta ang inla, Hêpuhai hi chief minister ni thei zing an nih. Chuong chu a ni leiin ei ta dinga damna um sun chu Hepuhai le intlawn ṭhat chauh hi a nih. A thu hrima tiena tlânga inthawk khawma rotin rotang ei rêlpui ei aihnaphapuihai an ni leiin, hril sei ngâi lovin anni le kuong khatah um hi damna a nih.
Assam ram zuk thlîr ei tih. Assam rama Hmar ei tlâwm. Sienkhawm N.C.Hills district siema inthawk khan Assam tlângmihai lâia hmaṭhuoitu nina lo chang hlak ei nih. Tuhin HPC-D Assam region chun Assam rama Hmar pumpui ta dingin Hmar autonomous council under state act a nawr mèk a. Manipur-a KNO-UPF-in Tripartite SoO an ziek ang bawkin, HPC-D Assam region chun Suspension of Operation (SoO) agreement Assam sawrkâr leh kum 2012 khan an lo ziek tah a. Ei chanchin bua ei hmu angin hi SoO agreement hi tu kum October 31, 2025 chen suksei a ni nâwk. Hi nawrna hi Assam puotienga Hmar um hai khawmin thâ-le-zung, sum-le-pai le theina tinrênga ei thlawp a ṭûl tak zet. Ṭawng hi hnama mi siemtu pakhat lâia pawimaw tak a nih. Assam rama chu Chorei, Gangte, Nepali, Sakechek, Thado (Kuki), Vaiphei le non-Dimasa tlâng mihai po po deu thâw khun Hmar MIL an lâk vawng a, Hmar MIL sapzek-a star mark hmu hlak vawng an nih. Assam rama Hmar Literature Society le Hmar Sahitya Sabha khun State Council of Educational Research and Training (SCERT) Assam, thlawpna an dawng ṭha êm êm a, literature tieng khawm sin an thaw hlâwk bêk bêk. Assama chu Hmar MIL zîrtîrtu dingin zîrtîrtu hran ngat an lâk bawk. Manipura degree level chena Hmar MIL ei lâk thei a, ei iniempui hle. Sienkhawm Hmar lecturer um nawna hmuna Hmar MIL lâk thei a ni nawh. Hmar MIL zîrtîrtu dingin lecturer hran lâk ni ngâi bawk naw nih.
Pathien le Assam sawrkâr zârin district ei hmu pha chun Hmarkhawlien district headquarters-in hmang ei ta, Hringchar Airport le Railway Station a hnai bawk, Ruongtui vadung kamah um a ni leiin iengkim sumdâwngna dingin a remchâng bawk. Pherzawl district le Mizoram insir pâwna dinga hmun lâilî tak a nih bawk. Chuleiin, Assam ram hi Hmarhai KANAN RAM SINLUNG KHAWPUI indinna ding tak a lo nih.
Malsâwmtu Lalpa, nang ngêi chun, Sinlung rûnah âr ang mîn lâwipui la; Ṭhuoitu Hmar Arsi chu Nang ngêi ni la, Malsâwmna khuongruo ang sûrtir zing rawh- L.Keivom tia ṭawngṭai tlut tlut hi thaw mâkmâw chu a nih.