INTHLANG HI EI LA THIEM NAWH

~ Lal Dena

The ignorance of one voter in a democracy impairs the security of all - John F. Kennedy.

British parliament-a Tony Blair Labour Party prime minister a ni hma char kum 1992 inthlangna kha inthlangna sengso tlâwm tak pâwla hriet a la nih. An election manifesto sutna bâka sêngso um lo ang tlukin an hril. An thaw dân chu Local Council, einî'n municipal ei ti anga hin an party thilthaw ṭhat le an la thaw ding hmathlîr hrilna le sem darna an nei a. Local Council inkhâwmnaa ṭhang naw hai khawmin party tin manifesto chu an lo tiema, ṭha an ti ti an vote el. Ram khat general election meuva sêng um lo ang tluka an zo thei chu khawvêl mak ti a tling. Chuong ang British-hai thaw dân chu South Korea mithiemhai chun suizuina (research) thawin South Korea-a hmang ve thei dân an ngaituo nghe nghe. Hnam var hai chun thilṭha thawna kawnga mi dang hai an entawn hlak.

India rama mipui sawrkâr ei hmang hi parliamentary democracy a nih. Kum 1950-a inthawk khan hi ro inrêl dân kalhmang hi ei hmang ṭan. Parliamentary democracy ti umzie chu mipuiin parliament Lokh Sabha-a ei aiawtu ding kum nga dan peia direct-in ei thlang hlak. Rajiya Sabha-a member ding ruok chu state assembly-a MLA hâ'n an thlang hlak. India khuo-le-tui mi tukhawmin a contest thei a. Mipui sawrkar hi a ṭha a, a hmang dân indik takin hmang inla chu sum sêng tamna ding san a um nawh.

Tuta ṭuma Bethel khuoa election an sawngbâwl dân chu entawn tlâk niin ka hriet. Election hmun balloon mâwi taka cheiin, khuo pali Bethel, Boljang, Khawmawi, M.Ramthar intlarna bîk neiin, candidate pahni umna ni sienkhawm buoi dêr lovin an thlâk zo nî'n ka hriet, ka hmu china. Kei khawm dar 11 vêlin ka vote thlâk dingin ka fê a. Polling B-ah kân dawn chun, "I hming a um nawh, polling A-ah um a tih" an tih a, vêl hni vêl thum an mî'n tlânlawntir a. A tâwpa vote i nei naw an mi ti a. In kâ'n lawî hnung chun V.A. Secretary-in vote ka la nei thu a mi hril nâwk ang lawi si. Ka fe nâwk khawm chun ka vote slip hmu zo a ni chuong nawh. Concerned polling official complain-na ding um ta bawk lo, lungsenin in tieng ka kîr nâwk hlawl. V.A.Secretary le a nuhmei vote khawm mi dangin an lo thlâkpêk. Dukdak lo deu chu ei nih.

Manipur tlângram hi zaah za Kristiena insâl ngam ei ni tah. February 27 Pathienni taka inthlang an mi ruokpêk a. Pathienni chu ni thienghlim a ni tiin Election Commission-ah inthlang ni mi sawnpêk dingin ei hni a. February 28 Thawṭanniin an mi sawnpêk a. Inthlang nia ei um dân ruok chu 'die-a-bola hmangruo hlu tak kha kei kan n'âwm' ti ding vawng deuthaw ei nih. Ei Pathien thu hin chite khawm khuopna a mi nei dêr nawh. Chanchin ṭha le inmil lova khawsa po po hnawtdawk ding ti inla chu Kohran mi zakhat inkhâwmnaa sâwmthum bâk inkhâwm thei ei um ka rîng naw hiel. Ei va pawrchein, ei va hei depde de aw! Nawchizawr leh hrûl khat char ei nih. E! Nawchizawr nêkin ei sie lem. Rev.Pu Rosung Sinate lem chun hienghin a lo ziek: "Mani vâwt zawrtu chu nawchizawrtu nêkin a ṭha naw lem a. Vâwt inchawtu khawm nawchi inchawtu nêkin a ṭha bîk nawh a, ṭi a um lem". Mithienghlim lâwr hma khawmin mi tak le mi tak naw chu election lai hin hmu theiin a um! Mani vote chau zawr lovin mi vote dâm ei la hei inrûk nâwk deu deu! Tirdak chu ei um de aw! Hieng lâwm lâwm hin Hmar hai hi ei lo pasiein ei lo depde ta a ni maw? Sum semtu le â'n chawtu thuhmun char an nih.

Hnam dang hmêl hriet pakhatin "Hmar hnam, inzawr hnam" a ti ka hriet lem chun, ka lung chu feia sun angin a na. Mani vote chau zawr lovin hnam chen ei zawr. Hnam châu, hnam lungsietum ei va ni de! Ṭhuoitu le mipui ang khat vawng ei nih. Sum fa povin sâwma pakhat sung hai sien tam hlêng a tih. Manipur simthlanga chanchin ṭha mansapui inbângna lo ni hlak, ei kâwl vêla chanchin ṭha meiser sittu lo ni hlak kha, tu hin chu mi meite hêma invir mei mei ei ni tah. Inzak a um. Mengna ruol â'n kuo nawh. Tûhin chu hnam depde, rîng tlâk lova hriet ei ni tah. Mi ringzo ni nâwkna dingin chanchin ṭha le inbel a ngai.

Election contest tu po po hai hi misuol vawng an ni ei ti nawh a, a tam lem chu misuol, rubak le hlemhlê (corrupted person) vawng an nih. An tangkasum semtu le latuhai khawm thuhmun vawng an nih. Sap thuvar chun "politics is the last refuge of the scoundrel" (pawlitiksi ku hi misuolhai (zâpâ nei lo) inbîk rûkna tâwp a nih) an lo ti hi ân dikna chen a um. A sukdiktuhai chu eini laia mi vawng ei nih. Ieng hmangruo khawm an tling theina ding a ni phawt chun hmang an rin nawh. Sum tha hrâtna le tharumin ram an lâk tûm a. An lâk mêk a nih.

Lo en zing ro, thlang tlinga um tam tak Pathien zâra tling ni lovin, sum, tharum le râlthuom hmang leia tling vawng nî'ng an tih. Sum fatuhai khawma sâwta seia hlâwkpui dêr naw ni hai. Indik lo taka sum hmu chu hmang lovin a luong ral nâwk mei mei hlak. Thilṭha naw thawtu chun damsûng ni la la khawmin a ra sîk a tih. Inthlang hi chu ei la hmang thiem nawh. Chuleiin parliamentary democracy hi chu India rama chu a la hlawsam chieng a nih. Ei ngîrhmun indik tak chu hi hi a nih: BJP sawrkârin râlthuom chawi hai mawngtam an sun a, râlthuom chawi halin lalhai mawngtam an sun nâwk a, lalhaiin an khuo-le-tuihai mawng an sun nâwk pei a, chu khuoa mi dukdak lo hai thuhnuoiah chun ei la um nâwk a, ei ngîrhmun chu inhnuoi tak a nih. Ei chan ding chu ngaingam a um nawh.

Hieng anga ei fê zing chun, ram rorêlnaah ei aiawtu ding mi fel, mi indik le Pathien ṭi mi nei ngai naw mei nih. Sap thuvar bawkin "people get the government they deserve'' (mipui chun sawrkâr an phutâwk char an nei hlak) a lo ti a. Aiawtu hlemhlê (corrupted representative) ei thlang chun, hlemhlê sawrkâr (corrupted government) bawk ei nei ding tina a nih.

Hnam anga dam khawsuok ei nuom a ni chun, se lût hnunga se dâi khâr ti nâwng ei ta. Ân hnu taluo hmâ'n insiemṭhat tum ei tiu. Hnam sanna ding hin silai a pawimaw tak a ni nawh. Inthlâkthlengna (revolution) a um ding chun, lungrilah â'n ṭan hmasa ding a nih. Amiruokchu, ei ziek ei ziek khawmin ei inker har zo ta nawh. Nikuma inthawk khan Hindutva thuthlung ṭi umzie le India ram inpumkhatna chen a nghawng thei dân Hmar ṭawng le Sâp ṭawngin ka ziek char char a. Inthlang hun a hung tlunga, Hindutva thuthlung a taka hmang tumtuhai bawk, vote dingin ei inlap suou suouva. Ni khat laia Assam phaizâwla RSS hai chêt dân kha in hmu am? Khang ang bawk kha Manipur phaizâwlah tlung naw nih tu na'm a ti thei? Chu hun a tlung pha chun ei rî mi rî sâwn ei tih.