Showing posts with label Thangsawihmang. Show all posts
Showing posts with label Thangsawihmang. Show all posts

RAM LE HNAM HMANGAINA (PATRIOTISM)

No comments

July 21, 2021

-Thangsawihmang


“Nun le tui luong hlakin mi nghak lo, MLA Election chu a hnai ta rek ngei, Ruolpa, Thanga, vawisun chu tournament ena feng ei ti aw. E khai, MLA Candidate vote zawngin a hung rel ta saw; Candidate dang khawm a hung ie, V/A chairman-in a hung zui rek, hun dang ang bawkin brief-case puom lulin an hung khai rek, an hung innui vur vur rek ta saw. Ram le hnam hmangaia inhril bawk si, kum 5 sung ei biela hung inlang der lo, election zata hmur vantirko, lungril satene, election hei nei rek ei ti leh, tu am ei inhlem lem hei thaw rek ei tih,” tiin Lala chun a hril a. Lala chun a ruolpa Thanga chu election, ‘Khel Bazara’ dingin a fiel a- Hieng ang tawp hin mipui ṭhuoitu le mipui lungril a sie an tah; a pawi ngei.





Ram le hnam hmangaina ‘Patriotism’ chu Latin ṭawng, ‘Patriota’ tia inthawka suok niin hril a nih. Tienlai Roman chun ‘Patria’ (Father Land) an tih. English ruok chun ‘Mother Land’ ti a nih, eini India ruok chun ‘Nu Ram’ (Maatrbhoomi) ti a nih. MLA candidate chun vote zawng lai an thiem hla po po hmangin ram an hmangai thu hril hlep hlep hai sien khawm kum nga a hung ral hnunga chun a hmangai chu ram le hnam ni loin ama inhmangai a ni ti chu pa bengtla naw tawp khawmin an hriet thei. Hei en inla, ngaituo hman ro, MLA/Minister ṭhenkhat chu an ta ding chauin ram an hmangai a, ram lien tak tak an patta duoi duoi a, building insu khep khupin an nei tawl hi. Candidate ṭhenkhat hlak chu vote an zawng lai SPELLING indik lo hmangin ram an hmangai niin an inhril a. An hung tling zet chun an hmangai kha ram ni loin RUM, an indawn hlum ṭhak ṭhak bawk; hieng ang hlawl hi ram le hnam hmangaia ngirhmun chu a lo nih.


Chuleiin, ram le hnam hmangaina (patriotism) chu Manipur MLA/Minister besan chun hrilfie thei a ni der nawh; hnuoi le van kei mat tum ang ning a tih. Ziektu Edith chun, “Ram le hnam hmangaina chu mi dang theidana, taina a ṭhang naw a, a hmangai chu a ram le hnam a nih,” tiin a hril. Chu chu Lalpa Isu Kraws lera a ṭawngbau mawi tak khawm kha a ni reng a nih. “Mi’n a ruol ta dinga a hringna a pek neka hmangaina nasa lem a um nawh,” ti le “Pa anni hi ngaidam rawh, an thil thaw an hriet naw a nih,” ti hi. (Luka 23:34). Chuong ang chun Mahatma Gandhi chun India hnam le ram a lo hmangai thu tarlang hmasatak ei tih.


Mahatma Gandhi (1869-1948): British chun silai ralthuom an hmang a, ama ruok chun thudik (truth) ralthuomin a hmang. A hun tam tak chuh a thudik ṭan leiin jail a nghak a. Thudik ralthuomin a hmang dan thu chu a tawi thei angin pakhat chau tarlang ei tih. Kum 1893 hin India mi hausa Abdulla Seth chun a ko leiin South Africa a pan a. Charlestown le Johannesburg inkar chu rel lam a la um naw leiin stage coach-a chun a chuong a. English tlangval pakhat hin hlusuok tumin tho dingin a hril a. Gandhi chun a ticket an entir a, tlangval chun, “I ticket hin umzie a nei nawh, mi hâng I nih; tho rawh (get up)” vawithum a ti le inruolin Gandhi hmai chu a ben rak a, a hnara chun thisen a suok a, pawt thlak a tum chu ṭhungna ban a chel tlat leiin a pawt thlak thei naw a. A kutring ru chu an el nghe nghe a. Johannesburg a tlung chun Lord Atlee, Secretary of State for India chun hieng hin cable a thawn a. “English tlangval invet sawisak dan che ka lo hriet a, pawi ka ti khawp el, a thaw dan che hung hril la, hrem ning a tih,” tiin. Gandhiji chun hieng hin a dawn a, “English tlangval invêt ka theida der nawh; India mi hmusit dinga tlangval invêt infuitu nang ka theida lem che,” tiin a dawn. 

USA Southern Baptist Church Pastor, Martin, Luther King chun thudik ralthuoma hmangin thichil nun a chang a nih. A hnam hmangaina leiin huoisen takin thudik a hril a. Chi le chi, hnam le hnam, inthlier hranna hin kei chu ka um thei ta nawh, ka lungril chu hadam takin Zion tlangah a lo um lawk zing tah,” tiin a hril a. Chuonga thudik a hril lai zing chun April 4, 1968 hin mingo tlangvalin a kap hlum a nih. Nobel Laureate, Madam Teresa (Agnes Conxha Bejaxhiu, 1910-1997): Ama hin chu India ram le hnam chau ni loin khawvel mihriem le hnam po po a hmangai a. India sipai battalian khat nekin India mi hringna a sanhim rawn lem ring a um. A nei po po, a theine po po, a hratna po po mi rethei, fahra enkawlna’n a hmang zo vawng a. Nuhmei ropui le langsar, van chena a ropuina sawm lut ding chu a nih. Kum 1997, ICU-a thi hmun suola a um lai chun ieng huna khawm ringnaa hrui khat chel hmun khat ngai der lo, Hindu kulmût, Muslim firfiek, Sikh thiempu, Kristien fîr em em le Buddhist tui pawl lo chu dar intawk khupin dingṭhaṭhuonin Madam damna dingin mani Pathien seng bein an ṭawngṭai a nih. A nun zawpral rai khawpa mi dang ta dinga nun inhlantu, a hmangai khawvel mihriem chu ama hmangaituin a hung siem ve ta a nih.


Ram hmangaina meipuia inhlan Abraham Lincoln hming chu America mipui le midum hai(Negro) lungrilah parte mawi tak angin vul zing a tih. Ram hmangaitu (Patroit) indik tak chun khawvela a dam sung rohlu maksan a tum tlat hlak. Manipur MLA/ Minister ang mei mei ni loin, mani hlawkna le sum le pai khel tieng thil ṭha ditna chun ke an pêntir a, rinumna le mithi kul kawtkhar khawmin an chel ding zo nawh. Thudik det takin a chel tlat a, hrilsietna le suknawmnatna chun a lampui an hluo phak ve nawh. A thil thaw le a tuorna chu suon la hung um pei ta dingin malsawmna a ni leiin a ta ding chun hlawkna a ni lem. Ram ta dinga a tuornahai chun a lawm ni loin ram ta dinga tuor a ni chu a lawm hlak. A ṭul a ni chun thina baua khawm lutin “For your tomorrow we give our today,” tiin, ram le hnam maichâma a hringna an hlan hlak. Ram hmangaitu indik tak, Nathan Hale chun, “Ram ta dinga hringna pakhat chau ka nei hi, pawi ka tih,” tiin a hril.


Spain Lal, Alfonso chu a naupa Mohammadanhai’, an inrûk a, “Alfonso, kan kuta i ram inhlan ding am, i naupa kan that ding?” tiin an indawn a. Ama chun “Ka mihai le ka ram himna ding an phawt chun ka naupa chu that el ro,” tiin a dawn. Joan of Arc (1412-1431): French nuhmeite kum 12 mi chau Pathienin inlârnaa a biek leiin England kuta inthawk France sanhim dingin dam sunga pasal nei lo dingin, nunghak thienghlim ni dingin an tiemkam a. Ama command hnuoiah England an hne ding thu le Charles lallukhum khum ding a hril chu an ring naw leiin an nuisan a. Kum 17 a hung ni chun pasal thuoma inthuomin French sipai a ṭhuoi a. England kuta inthawkin France chu a sansuok a. A hrillawk ang ngeiin July 14, 1429 hin Charles chun Charles VII-na ni dingin lallukhum a khum a nih. Amiruokchu, Pathien le ram ta dinga nun petu Joan of Arc chu English chun an man a, May 30, 1431 hin a ngaina em em kraws fâwpin inring takin ‘Lalpa Isu’(Lord Jesus) a ti lai raw hlum a nih. 


Kristien, ringtuhai ta ding chun ram hmangaina (patriotism) chu van thilpek, lungrila hung inirsuok, mihai mita parte mawi tak anga inlang chuoi thei lo chu a nih. Chuong ang chun tirko sawm le pahnihai khawm kha Pathien ram hmangaina leiin martara thi vawng niin an hril. Mission hotu, Pastor dam hi MLA/ Minister ni hai sien chu hieng nek hin tlangram chu Pathien thu le taksa khawsaknaa khawm a changkang lem ngei chu ring a um.


RAM MAICHAMA HRINGA INHLAN:

Ram le hnam hmangaina (patriotism) indik tak chu India zalenna suol sung kum 1857-1947 a ni thu Indian History chun a mi hril. Hi hun sung hin Guru Gobind Singh chun a ram maichamah a naupasal pali tlawt an hlan a nih. Hi hun sunga ram le hnam ta dinga martar kawt hawngtu chu Sikh tlangval, Madan Lal Dhingra a nih. A pa chu civil surgeon a nih, unau pasal panga le farnu pakhat a nei a, anni chu an pa rawiin British rorelna hnuoia khup suk vawng (loyal) vawng an nih. Madan Lal ruok hin chu British roreltu, Punjab loneituhai sukrimsitu tax(sie) tamtak tak latu chu a theida em em hlak. Kum 1909 hin Londona lekha an chuk lai, India zalenna suoltu, Kanai Lal, Khudi Ram Bose Hemchandra that an ni thu a hriet chun a theida em em a, a lung chu chemtea hawr ang a nih. 

“Martarhai Hrietzingna” tiin badge a siem a, chu chu College a chun a awr lut a, zirtirtu chun pei dingin a hril a, a awr lui leiin hrem a tuok nghe nghe a. 

Sipoy Mutiny of 1857 hin a lungril a tawk danglam nasa em em a. Indian leader, Lala Rajpat Rai lecture hi a ngaithlak nuom em em hlak. That dinga a tum (target) chu Punjab sukrimsitu, Sir Lord Curzon Wyllie, ADC to the Secretary for India a nih. Ama hi Anglo-Indian, army officer sin hmu tum tuma lo thaw, Nepal le Ajmer Divisiona khawm Chief Commisioner sin lo thaw, Punjab loneituhai sukrimsitu tak a nih. Sir Lord Curzon Wyllie chu Londonah a hung chawl chun July 1, 1909 hin Jehangir House-ah insukhlimna an nei a. Mipui chun hlim taka hla an sak zo chun Lord Curzon Wyllie a nuhmei chun an hung lut a. Madan Lal chu dar chenvea inhmain a lut hmasa a. 


Madan Lal chu English suit nal deuin an thuom a, Sikh lukawm buong a khum a, damte hin a revolver chu a lak suok a, Lord Curzon Wyllie hnar chu suntuok vangin vawinga a kap nawn a. Parsi Doctor, G.K. Lalkaka chun san a tum leiin a vawirukna chun a kap bawk a. “G.K. Lalkaka chu ka nuom thua ka kap an nawh,” ti thu hrilin kawlhnam vai pum zingin muong deuin a suok a. Magistrate chun death sentence a pasi hnung chun a nuom nuom hril dingin phalna a pek a nih. Madan Lal chun muong chatin hieng hin a hril a, “Ka himna dingin iengkhawm hril ka tum nawh, English Court khawmin lungina khum ding le thi dingin a mi rel thei ka ring bawk nawh. A san chu ram hmangaitu (patriot) indik tak Englishin a lo hril ang chara thil thaw ka ni leiin, German Englanda a hung lut chun English ram hmangaitu chun a that a, kei khawm chu ang chara ka ram sukbuoitu chu ka that a nih. Chun kei hi thi dinga rel ni lang khawm, ka thina chu ram hmangaitu lutna dinga kawtkhar chabi ang ning a tih,” tiin a hril a. Old Bailey Court chun August 17, 1909 hin a khai hlum a nih.


Madan Lal hrillawk ang ngei hin a chanchin chu khawvel chanchin buahai chun an insuo uoi uoi a, German khawpui, Berlina inthawkin Monthly Magazine, ‘Madan’s Talwar’(Madan’s Sword) ti an insuo chun mipui lungril a hne a, a lo hrillawk ang ngeiin a thina chu ram ta dinga martar kawtkhar chabi ang a nih. A thi hnung chun British Prime Minister hung ni, Llyod George le Winston Churchill ngei khawmin Madan Lal ram hmangaina an ngaisang thu an puong hiel a nih.


Madan Lal thi hnung April 13, 1919 Jallianwala Bagh incident a hung um a, chu chun mit ngeia hmutu Udham Singh lungril a hung tawk danglam a, Baisakhi chu pawthlak ruoi, Punjabi insukhlimna a nih. Sikh, Hindu le Muslim chu hlim takin Amritsar khawpui, Jallianwalla Bagh (Maidan) hlobet hmuna chun mi 20,000 lai an um a. An hotu, speaker chu Hans Raj a nih, ama chun Gandhiji, Saifuddin le Satayalal British man pawi a ti thu a hril a. Chuong hun lai chun Jallianwalla Bazara inthawkin sipai pahni an hung tlan a, silai an kap puok tuor tuor a. Hans Raj chun, “To ṭawk ṭawk ro, blank fire” a ni thu a hril a. Brig Genaral E.H Dyer chun sipaihai chu mipui kap dingin a hril chun minute tlawmte sungin Maidan hmun chu mithi ruong le thisenin a bit a. Brig. General E.H Dyer thil thaw pawmtu chu Sir Michael O’Deyer, Punjab Leut. Governor le Lord Zealand Secretary of State for India an nih.


Udham Singh chu lekha khawm inchuk ta loin anni pathum chu that dingin a hringna an hlan a. Thisen pila kawp chu a lak a, zing tin a sunghai leh, a chunga chun par an sie hlak. Suba Chandra Bose khawmin Jallianwalla Bagh incident a hriet chun British chu tharuma do dingin Azad Hind Fouj ‘Indian National Army (INA)’ indin dingin an tiemkam nghal a nih. Udham Singh chun phuba lak tumin South Africa a pan a, chu hmuna inthawk chun America a pan pei a, kum 1928 hin London a lut thei chau a nih. Amiruokchu, sawt um hman loin a ruolpa Bhagat Singh ko leiin India rama a hung a, Bhagat Singh chu March 23, 1931 hin Lahore Jailah a ring an tan a. Kum 1933 hin Udham Singh chun German a lut a, hming tum tum putin Engineering inchuk anin an hril a.


Kum 20 sung phuba lak a tum chu a ta dingin hun remchang a hung inher suok a, March 23, 1942 hin Caxton Halla Seminar on Afghanistan organised by Royal Central Assian Society and India Association a um a. Hi huna hin a target tak, Brig. General E.H. Dyer chu a lo thi hlau ta a. Lord Zealand chu Chairman a nih. Sir Michael O’Dwyer, Punjab Leut. Governor chun thu a hril a, chu zo chun Secretary chu vote of thanks hril dinga a tho charin Udham Singh chun a revolver la suokin Sir Michael O’Dwyer chu a kap a, a thi nghal a, Lord Zealand chu hliemin a tlan suok a, a hun chu zantieng 4:30 PM a nih. Udham Singh April 2, 1940 Magistrate hmaah a ngir a, “Ka theida leia ka that a nih, misuol a ni leiin that a phu reng a nih. Ka mipuihai lungril kei nawi a tum leiin kei khawminama ka kei nawi a nih. Ka ram le ka mipuihai ta dingin thing ka tih. Lord Zealand a thi am, ama khawm silai mu pahni ka thawn kha,” tiin a hril a. Pentonvill Jailah July 31, 1940 hin a ring an tan. Vawisuna India Republic innghatna chu ram hmangaitu, martarhai thisen a nih.


Grik thawnthu chun hieng hin an ziek a, Sparta lal Leonidas chun Persia lal, Xerxes an do pui a. Persia lal chun sipai sang tam tak a ṭhuoi a, Leonidas ruok chun Sparta mi 300 le Theopian mi 700 chau a ṭhuoi a. 491 BC hin Themopyle hmuna an indo a. Grik sipai chu thupek zawmin an thi fai vawng a. Thangko ding tak ngiel khawm an um nawh. Sparta Lal Leonidas khawm chu a thi ve a, a ṭawng nuhnungtak chu lampui bula hieng hin lungdaw a an ziek a:

“Go, and tell the Spartans,

Those who passe’t by;

Here in obedient to

Their laws, we lie,” tiin.


(Nang, khuolzin inlawn,

Spartahai biethu hung inhlan la,

An thupek zawm leiin

Hi taka hin kan sakruong a zal.)


England lalnu Elizabeth I (1558-1602) rorel hun lai, England le Spain chu an indo a, English Admiral, Sir Philip chu thi ngamin an hliem a. A sar dangchar tui an pek tum chu a sira sipai hliem zal ve chu, “Ama kha indawntir hmasa ro,”tiin a hril a. Chu sipai chun tui a dawn kar chun ama chu a lo thi hman der tah. Ram hmangaitu sipai ringumna chu tuipui khawmin a tukdawl zo nawh. Birkenhead lawng chu Scotlanda inthawk a fe chu Capetown a tlung ṭep, mel sawm vel chau a ni tah, lungpui filawr a suk leiin a pil tah a, nunau chu sandamna lawngin vakama an thak a. English sipai ruok chu, “Fall in, Royal Salute, Present Arms” chang a thieng ta nawh. Lawng vela chun ngapui phingṭam invel vut vut ngei an tih. “Three cheers for the King and the country,” vawithum a ti chun tuipuia an pil vawng tah.


Khawvel indopui pahnina kum 1944 khan Philippine khawpui Manila chu Japanin an lak leiin USA indo lawng ruol chun an inhuol vawng a. Manila khawpui a um le Japan sipai chu thi vawng ding an nih. Vice Admiral Oshni chun Japan Pilot USA lawnga vuong lut ding, thichil nun chang ding mi a zawng a, ni thum sungin mi 300 lai an inpe a. USA lawng 16 a ni leiin pilot 16 chau, an lak a. Chu chu ‘Kamikaze’ ti a nih. Kamikaze umzie chu ‘Van thli’ (Divine Wind) tina a nih, a san chu ram le mipui damna dinga thichil nun chang ding an ni lei a nih. Zantieng chun Oshni chun inthlana thucha (farewell speech) a nei a, “Mihai hringna sanhim dingin thichil nun chang ding in ni leiin mihriem in ni ta naw a, pathienhai, in ni ta lem a nih,” tiin. Zana chun tuipui an vuong lutna ding map an en a, zu an dawn a, sikret khu hlet hletin an hawp a. Nga mantu’n tuipui nga umna a thlir ang charin an thlakna ding tuipui chu ṭitna hlekte khawm an nei nawh. Anni laia pakhat chun ram ta dingin a thi ding chu a lawm luotin hieng hin lekha a thawn a.


“Ka nu le pa,

Ram ta dinga thina ding remchang peka ka um leiin lunginsietakin mi lawm pui ro. Ei ram hung um pei dan ding chu tuipuia innghat a nih. Chutaka simtieng panga chun cherry par maw tak angin ka lo ṭil thla ding a nih. Mi huoisen bomber khaltu ding chu mi sawm le paruk kan nih. Kan thina chu krustal lung inthieng tak kawi angin a ṭuonrang ka nuom.

Itsuo Matsuo 23 years.

October, 1944.” Tiin.


Italy zalenna suoltu, Joseph Garibaldi chu thu a hril zoin tlangval pakhat hin, “Pu Italy zalennaa chun iem hlawng ka ta?” tiin an dawn a. Inrangtakin ama chun, “Ṭamna dam, harsatna dam, vuokna dam, natna dam, a ṭul chun thina chen khawm hlawng I tih. Amiruokchu, hi hi hre rawh, chu lei chun ram a zalen ding a nih,” tiin a hril a. Eini Manipur mi, MLA/Minister ram hmangai dan le chu ei inang naw ngei el. Manipur tlang mi ruol khawm ram siem tumin silai ei put fir fer tawla chu eini le eini ei inthat tawl a, ram siem nekin a suksetu ei nih. Ram le hnam hmangaina (patriotism) indik tak chu Manipura chu hmu ding a um nawh; Manipura ding chun hming hril ngawt khawm thil inzakum niin ei hriet.


Rengkai, Muolhlum

30-6-2021.



SINLUNG LE HMAR ṬAWNG SUOKNA CHU HLA TAK A NIH

No comments

July 03, 2021

 -Thangsawihmang


Lekhabu ṭha chu a tiemtu an tam a, sawiseltu an tam bawk hlak. Bible chu khawvela lekhabu tamtak, tiemtu le sawiseltu an tamtak, niin hril a nih. Hieng ang deu hin L.Keivom le David Buhril lekhabu ziek ‘Biethu’ ti ka tiem chun ka’n hnik khawp el a. Amiruokchu, phek 70 chen ka tiem khawmin sawisel ding ka hmu nghal a. Ei ziektu ropui L.Keivom thu ziek, ‘Phuokfawm Histawri’ ti part I naa chun Pu Hranglien Songate Hmar chanchin ziek chu a sawisel nghal a. Ama hi Hmar chanchin ziektu hmasatak a ni leiin a thu ziek sawisel ding um tho sien khawm hmusit em em a, biek râwp el loin inpâk le chawimawi tlak niin kei chun ka hriet. A sawiselna thu chu tarlang chuong loin Pu Hranglien Songate thu ziek, hnam ta dinga hlu le innghatna tlak nia ka ngai pakhat chau zuk tarlang ei tih. 



“Lalruong hi Hmarhai Himaloi tlang sevel le Lungdingzo le Dimphai suoksana sak an nawr laia Vangai tlang chen phak a lo fe pawl laia mi a nih. Zauhrâng le Zawltleipui nau a nih; Vanhritin dawithu (dawihla) a hril a, a dawibur ṭha tak a pek leiin Dawithiem a nih.” (Hranglien Songate: Hmar Chanchin, phek 119). Hi hi thudik a nizie namdetna nia ei hriet chu hieng ang hi a nih. EFCI Pastor Lipui Betu chu Hmar bielah a hung inzin a, Vangai tlangdung chu Bawmhai chun an pi Lalruong rawiin an lo hluo thu a hril a. Eini’n Vangai Sumtuk ei ti khawm hi anni chun ‘Vangai Sûmtuk’ an lo ti thu a hril a. Vangai Sûmtuk chu Bawm tawng chun ‘Vangai Sûmin a bawm’ tina a ni thu a hril bawk. Betu chu Bawm hnam kaupeng pakhat, Bawm chu Hmar hnam kaupeng a ni thu a hril bawk. Lalruong chanchin chu Zo hnathlak po poin tienami angin ei nei vawng a. Vangai tlangdung le Tuiruong dunga Lalruong sulhnung nia ei lo hril hai ruok hi chu thil ni thei lo, phuokfawm a ni ring a um. Lalruong chu dawithiem ni ngei a ta, thil ni thei lo, a chanchin hrila um ruok hi chu phuokfawm a ni chu ring a um. Chuleiin, Pu Hranglien Songate Hmar Chanchin a lo ziek hi sawisel ding chu um ngei a tih. Amiruokchu, pi le pu thu le hla a lo ziek hi thudik a nizie besan ding tam tak umin ei hriet. Ei mihrâng lo thi tah, an thi hnung khawma suk muolpho tum a, an dierkei hlip pek ṭâwk ṭâwk tum chu thaw chi niin ei hriet nawh.


Phuokfawm Histawri Part II naa chun L. Keivom chun hienghin a thu hawngna a ziek a. “December 10, 2004 (1000-1600 hrs) khan nuhmei magazine editorial board huoihotin Young Learners’ High School Churachandpur-ah HMAR TROBUL SEMINAR HMASA TAK 2004 an nei a. Hi seminar-a hin mi parietin Paper an buotsaihai chu an tiem baka mi paliin thu an hril a, hril tlangna an nei bok a. Chu Seminar thutlukna siem le repawt, phek 35-a sei, a meijang hlaptu le dawikungpua ngai Thangsawihmang Songate buotsai chu February 2005 khan a buin an insuo a.” (Biethu phek 39). Hmar Ṭobul Seminar Hmasatak a sawiselna chu a kim a changa hril loin tlawmte chau zuk tarlang nawk ei tih.


“Seminar thutlukna hi thu boruok mei mei a nizie hre thei nghal ei tih. Boruoka in bawl an tum suknghetna ding thu le hla an fawm khawm hai chu chîk taka ei chanchin hlui le thu le hla sui hlaktuhai chun ngairuotna khawvela chenghai thu phuok khawm le pasalthra ramsuok anga lutchil ngam lo, titi lengkhawm besana ei histawri suituhai thu vuok thlak a nih ti hre thei nghal an tih.” (Biethu phek-41). Hieng hin Hmar Ṭobul Seminar chu a sawisel pei a. “Kum 1960 kuma sut Readers’ Digest World Atlast mapa chun China ram, Sezechuan Province sung Yalung vadung pang, Chamdo saktieng khawruo chu Zo hnathlakhai hung suokna SINLUNG khaw hmun niin an tarlang a, tiin a ziek a. Inrui inhai loa hieng thu ziek ngam ding chun huoisen dawbol el baka, vun sa dawbol put ngai ka ring. A tiemtu khawm inzakin ei hmai a sen el a nih.” (Biethu, Phek-45). 


Hieng ang hin Hmar Ṭobul Seminar 2004-ah ziektu pariethai thu ziek chu a sawisel pei a. “Pasalthra thangsuo tum chun ramsa tamna buonnel ramngaw chu ral thlir el loin a lut chil hlak ang bawkin, eini khawm ei hnam chanchin ei sui nuom tak tak a ni chun taima tak le huoisen takin lut chil ei tiu. Lut chil ngam tak tak si lo a, a hadamna china, thosilen hnuoia, nuhmeihai puonbil phena histawri phuok tum ngawt el chu mani chauh ni loin hnam pum muolphona ei ni thei a nih,” tiin. A zie naw hlak ngei el, hieng lawm lawma ziektu dang hei hmusit el chu, mani tawtawrawt chu mut rak inla khawm mi dangin an hriet chuong nawh. Sienkhawm, kei chu ka lung a sen chuong der nawh, a mi ngaidan ang taka a hril a ni leiin invêt inpâk angin ka la’n nui vur vur zing tho a nih.'


SINLUNG A UM CHIENG

Pasalṭha thangsuo tum chun ramsa tamna, buonnêl ram ril chu ral thlir el loin an lut chil hlak a. Thosilen hnuoi, Nuhmeihai puonbil phenah thangsuo an tum bawk nawh. Chuong angin pasalṭha, Rev. Lalremliana chun a hmun ngeiah a lut chil a, March 2012 hin SINLUNG chu a ke ngeiin a hmun a hang sir a. Sinlung chu China ram, Szechuan Province, Chamdo saktienga um, a lai taka chun Yalung vadung chu a luong tlangthu khawm a hril a. A umna hmun khawm Longitude 100.50 E le Latitude 31.3 N, insuntuona taka um a ni thu khawm a hril bawk. Amiruokchu, Mizo ziektu ṭhenkhatin Sinlung a um naw thu an la khek pui ngam tlat hi chu thilmak a nih. 


Sinlung chu phuokfawm histawri ni loin a um ngei a ni chu ei fie tah. Ama ziektu ropui, L.Keivom ngei khawm inhma chun Sinlung a um ngei a ni thu hlain a lo phuok a. “Aw kan Sinlung khawpui chul hnung, Hung indin thar nawk la,” tiin, perkhuong le sakin a lo insawi hluo hluo khawm ei hriet. Hnam hla chau ni loin Pathien hlaah chen khawm Sinlung hming sâmin Rev. Lienrum chun, “Kan Sinlung ram, kan Sinlung ram, Ram boral ding chunga kan leng,” tiin Sinlung hming hlain a lo inzawt a. Chu ang bawk chun Rev. Khuonga khawmin, “Ei lengna khaw Sinlung ram ni a kin pha, Zion tlang sipa nunkhawnuoma lengin,” tiin hlain a lo inzawt bawk. Chau chu ni loin ringlo hunah Hmar pi le puhai chun thu le hlaah Sinlung hming an lo inzawt bawk. Chuong sa khawmin Sinlung a um nawh, ti chu Hmar ta ding chun thilmak tlingin ei hriet. 


Amiruokchu, Rev. Lalremliana chun a ke meuin Singlung a hang sir hnung khawma ‘Sinlung a um nawh,’ la ti ṭawk ṭawk el chu a va mak lawm lawm de aw! Hieng mi hi chu thudik khengbet, Isu hmel an hmu hnung khawma la ring nuom lo, Pharisai le Sadukaihai ang niin ei hriet. “Sinlung a um nawh” tia la ṭhang ṭawk ṭawk el chu a mak ngei el, hril dan ding hlawl ka hriet nawh, ‘a mak’ ti bak chu. Ama Rev. Lalremliana ṭawngbau bawk zuk haw inla, “Mihring muhil tak tak te hi chu han kaitho ila awlsam takin an harh mai a, muhil der eraw chu han sawi nawk nawk mah ila zuk harh thei hau lo ni a.” (Chhinlung Chhuak Zofate, p-27). Ama hril anga in tehlem thaw chu thudikin a sawi nawk nawk khawmin an har thei hlawl naw chu a nih.


Zo hnathlak po po ta dinga hnam pasalṭha, Sinlung a ke ngeia sirtu, Rev. Lalremliana hi chawimawi tlak niin ei hriet. Chuleiin, Hmar Art And Culture Society, Pu Dr. Rosiem Pudaite rawi a, Rengkai Community Halla an chawimawi kha hnam thaw ding reng niin ei hriet. Chun, chawimawina hnam puon (Hmar puon) an insiltir khawm kha a phu hlie hlie niin ei hriet bawk. Hmar puon hi hnam puon a ni leiin mi naran insiltir ding an nawh. Rev. Lalremliana hai ang, hnam pasalṭha insiltir ding niin ei hriet. Chuleiin, thu tam hril loin, “SINLUNG A UM NGEI” tiin benediction insam e lei tiu aw. A nuom naw chu lo Amen ve dal raw hai se.


HMAR ṬAWNG SUOK DAN

Hmar ṭawng chu upa tak, hriet phak lo huna suok ta niin hril a nih. Amiruokchu, L. Keivomin Hmar ṭawng suokna hun chu hnaite nia a hril ei pawn thei am, la zuk tarlang hmasa phawt ei tih. “Old Kuki Group lai khawm Hmar hnam le ṭawng hi a naupang tak, Lusei ṭawng le inhnai tak, ‘tuta Hmar ṭawng’ ei ti lem hi chu kum 1800 A.D. hnunga Lusei lalhai awpna hnuoia chenghaiin Lusei ṭawng le inchawkpawl an hung ser suok, “Khawsak ṭawng” tia hriet, Mizoram hmar tieng pana a hawna inpem nuhnung haiin an hmang leia ‘Hmar ṭawng’ tia hung suok, Senvona chanchinṭha a hung lut hnung, Gospel puong darna hmangruoa hmang a ni leia Ṭawng tlanglawna hmang chau a nih.” (Hmasawnna Thar July 22, 2020). A va mak ram ram de aw, hlak chu lu an hai chum chum el a. Pi le pu thu le hla hi Hmar ṭawng indik takin ṭawngbaua an lo inpeksawng a nih. Lusei ṭawng an hmang der nawh. Chun, pi le pu thu le hla hi Burma rama um lai, Mizoram an lut hmaa suok deu vawng niin hril a nih.


Entirna dingin pi le puhai hla pathum chau tarlang ei tih.


1. Khaw Sinlunga kawt siel ang

Ka zuong suok a,

Mi le nêl lo tama e;

Hriem mi hraih,

Chekin chau zo rawh. (Butu Khuonglawm Hla)

2. Sikpui inthang kan ur laia,

Chângtuipui aw sen marilli kang intan;

Ke ralawna ka leido aw,

Sûnah sum ang zânah mei lawn invâka e.

(Sikpui Hla)

3. San khuoah lenpur a tla,

Mi raza tlan ratlier a;

Lai inra’n dang zo lo ve,


Darlaizo hlawlâma pe. (San Khuo Hlapui). Hmar hla hlui ei tarlanghai naw khawm hi hmar pi le pu thu le hlahai hi Lusie ṭawnga phuok a ni der nawh. Mizoram lut hma kum 1800 A.D. hma, Kristien ei ni hma, kum 1910 hma daia phuok a nih. Mizo ziektu ṭhenkhat Hmar hnam hrilhnawm pawl, Hmar hming le Hmar ṭawng suokna hnai taluoa hril pawlhai hi chu an thu ziekah anni le anni an inpal buoi mei mei niin ei hriet. Hranglam Hla, “Tiena raw khuo ansienga khaw Sinlung-ah, Hrangkhup le Ṭhâwnglai nunkhuo lo phâm,” ti hi Sinlunga inthawka inṭan a na, a hun tak chu hriet phak an nawh. (H.V. Vara: Hmar Hla Hlui, p-10). Chun, Butu khuonglawm hla, “Khaw Sinlungah kawt siel ang, ka zuong suoka,” ti khawm hi Pu H.V. Vara chun San khuoa a umlai kum 900 A.D. vela phuok niin a hril. (H.V. Vara: Hmar Hla Hlui, p-20). 


San khuoa umlai chun Lusei ni lo, Hmar pachal Liendang chu hlaphuok thiema hril a nih. Hla tamtak a phuok a, chu chu ‘Liendang Hla’ ti a nih. Chuong hlahai chu Lusei ṭawnga phuok a um der nawh, Hmar ṭawnga phuok vawng a nih. Khawltuo a ngaizawng hrietzingna dingin lung a phun a, chu chu hlain hieng hin an zâwt a. “Tina Pi Puin thlafamin hrânglung an phun, suilunglêngin chaltuoiin hrânglung ka phun,” tiin. Tienlai ziek le tiem an thiem hma chun Pi le Pu thu le hla hi ṭawngbaua an lo inpêksawng vawng a nih. Chuong chu eini ṭhangtharhai ta ding chun hmangruo ṭha tak a nih.


Lusei ṭawng le ṭawng danga phuok ni der lo, Sikpui Lam Hlapui, “Sikpui inthang kan ur lai a, Chângtuipui aw sen marilli kang intan,” ti neka upa Zo hnathlak hnam dang hla ei hriet nawh. Pu Hranglien Songate chun an ṭanna hriet phak lo hun, kum 1950 chen Sikpui Ruoi hi hmang niin a hril a. Ringlo hun Mizoram lut hnung khawmin Sikpui Ruoi an la hmang a, Sikpui an lâmna zawllung khawm Mizoram Zote khuoah hmu dingin a um. Chun, kristien ni hma chun Sikpui Lam Hlapui hi an la sak dap dap a nizie Mizoram, Vaitin khaw kawlah Zawllung a um a, Manipur, Senvon ram, Zopui tlangah Zawllung a la um bawk. Zo hnathlak unau, hnam dang ṭhenkhat chun Sikpui hla hmangin Israel hnam inhmang niin an inhril lut a, Manipur Hmarhai ruok chu hi hla hmang hin Israel hnama inhril lut an tum nawh;Israel hnam inhmang an ni bawk nawh. Chuleiin, patling hnunga ser inthi zel zula tan an um bawk nawh. Ringnaa Israel, ringnaa Abraham thla ei ni a huntawk. “Ringlo huna Hmar pi le pu hla ei tarlang le ei tarlang naw hre zingin Hmar ṭawng suokna 1800 A.D. hma dai, Senvona chanchinṭha a lut kum 1910 hma dai a nih,” tiin kut ben ṭhap ṭhapin suktawp el ei tiu aw.


16.4.2021

A THU ZIEKIN MIT A SUK THǏP NGEI EL

No comments

August 26, 2020

 ~ Thangsawihmang

Pu L. Keivom hi thu le hla tieng chu a hausatak a ni ring a um, a thu le hla ei tiem chun hrietna tuihnar a tling a, Hmar Hla suina ei tiem chun na a ver a, Zoram Khawvel ei tiem chun na a ver sawk a, Translation (Thu le hla inlet) ei tiem chun na a ver tlang hawk el a nih. Gitanjali, Mizoram University chun Mizo ţawngin inlet an tum mêk lai Pu L. Keivom ruok chun Hmar ţawngin a lo inlet zo dêr hman a. Sap hla inlet lem chu ama nêka thiem Zoram Khawvela an um kei chun ka ring nawh. Thomas Campell hla, 'The River of Life' ti Mizo ţawnga an let lem chu a nêka ţha um thei ring a um nawh. Amiruokchu, July 22, 2020, Hmasawnna Thara a thu ziek, ' Hmar ţawng Rurel' ti ei tiem ruok chun mit a sukthîp ram ram ngei el. Mizo ziektu ţhenkhatin Hmar hnam le Hmar ţawng hmusit taka an hrilhnawm ti nâka laia Hmar ţawng suokna hnaite chau nia a hril kha ka tiem chun hner ka eû zawk zawk el a nih. Hieng ang hin ama hril ang takin tarlang ei tih.



"Old Kuki group lai khawm Hmar hnam le ţawng hi a naupang tak, Lusei ţawng le inhnai tak, tuta 'Hmar ţawng' ei ti tak lem hi chu kum 1800 AD hnunga Lusei lalhai awpna hnuoia chênghaiin Lusei ţawng le chawkpawl an hung ser suok, 'Khawsak ţawng' tia hriet, Mizoram Hmar tieng pana a hawna inpêm nuhnungtakhai'n an hmang leia 'Hmar ţawng' tia hung suok, Senvona Chanchin ţha a hung lut hnung Gospel puong darna hmangruoa hmang  ani leia ţawng tlanglawna hmang chau a nih," tiin a hril a. Hieng hin a la hril nawk ta deu deu a, "ţawng thiem ding chun lekhabu eini ţawngin a um naw tlat a nih. Ei tiem rawn tak BSI sut Baibul hlak chu ei ţhangmawbâwk laia a pikhawi a  ni bawk si," tiin, a hril nawk ta deu deu, mit a suk thîp ram ram ngei el. A thu ziek hi ei  ngaituo veng veng chun mani hnam le ţawng inzapui khawm a hawi bâk el. Mahatma Gandhi chun, " Ka nu nene ka chel det angin ka nu ţawng chel det tlat ka ti, hi chau hin damna fiertui a mi pek thei,' tiin a hril. (I will cling to my mother's tongue as I clinged to my mother's breast, it alone can give me a life long milk).

Duthusâm tling naw sienkhawm ţawng inchûkna ding Hmar Grammar ei nei a, Manipur tlangmi dang khawm eini neka lekhabu ţha an nei bik nawh. Chun, Literature Society khawm Hmar Literature Society nêka insang le chunghnung an um bîk bawk nawh. Chun, duthusâm tling naw sienkhawm BSI sut Hmar Bibul nêka Hmar ţawng indika ziek Baibul ei nei bawk nawh. Chuleiin, ţawng inchûkna ding Hmar Grammar le BSI sut Hmar Baibul ei nei hi lawm a um takzet a nih.

Pu L. Keivom chun Hmar hnam hming suokna khawm hieng hin a hril a, "Zo hnathlak Kabaw phai le Chin Hills-a kum 300 neka tam ei um lai khan hnam hminghai hi a la pieng nawh. Hmar hming lem hi chu Hmar hnathlak a tam lem daiin Mizoram ei suoksan hnunga pieng chau a nih. Hmar hming hi pi le puhai phuok ni loin kum 1800 A.D. hnunga Lusei lalhaiin Mizorama inthawka  hmar tieng pana fe pawl an hrilna ţawng hnam hminga ei put mei mei a nih." Sawrtui Magazine Thlazing p, 8). Pi le Pu thu le hla ţawngbaua inpêksâwng pei, tuta zieka um ta hi  chanchin (History) suina dinga hmangruo ţha tak a nih. Hmar hming suokna kum 1800 A.D. vel a ni naw thu ziektu ţhenkhat thuziek zuk tarlang ei tih.

1. "Hmarhai chu Sinlung an suoksan chun China roreltu laka an hung zalên a. Hmar chu ţawng hlui 'Hmarh' tia inthawka lak a nih; chu chu 'zalen' tina  nih. (Hranglien Songate: Hmar Chanchin p, 33).

2.  G.A. Grierson ziek kum 1904 Linguistic Survey of India, Part III, Vol-VIII chun Chin mi Hakka le Falam chun Lusei le hnam dang Pawi ti lo po chu 'MHAR' tiin an ko thu a ziek a nih.

3. "Khawchhaka kan awm lai chuan  Luseihote hi Pawih chuan 'Hmarh' min ti a, Paite chuan Duhlian min ti ve thung ţhin." (C. Lalzudinga: Thu leh Hla March, 2015)

4.. " Lianduka khua le Lunkhua inkarah "Marva' an ti, lui pakhat a luang a, tukhum sam zialho hi 'Mar' an ti a, Marho lui tina a ni. "Hualngo Literature And Cultural Association: Zofate Chanchin p, 75). Vadung chu Lusei chun 'Lui' an ti a, Hmar ruok chun 'Va' an ti hlak, Parbung rama khawm Vadungpui le Paiva a um.

5. "A tirah chuan Pawi le Hmar hi hnam hming a ni lova, Kâwl-vai pawh ni sela hnung lam sam zial phawt chu 'Hmar' ti a ni, tin, mipa hma lama sam zial tawh phawt chu 'Pawi' tih an ni mai bawk." (Jem, Thawnglinga: Chin-Mizo Chanchin p, 37).

6." Hmar mean people who wear chignon or hair twisted into a coil at the back of the head. The Pois are all those tribes who tie the hair in a knot on forehead, and they are identical with the tribes styled in Chins in Burma. " A.W. Davies: Gazzetteer Of The North Lushai Hills, 6&7).

7. " Hmar means Lushai or other tribes the men of which wear their long hair done up in a knot at the back of the head, in contradiction to the Pawi, etc. who wear their hair in a knot on the forehead or on top of the head. " J.H. Lorrain or Pu Buanga Dictionary).

Ei phuokfawm ni dêr loin Mizo ziektu le sap ziektu chun Lusei chen khawm 'Hmar' tia an lo koa inthawk hin Hmar hming chu Lusei hming nekin a hmasa lem fiena niin ei hriet. Hmar upahai hi hnam dang pi le puhai nêkin thu le hlaa an lo changkang lem leiin Mizo ziektu ţhenkhat chun Hmar ţawnga thil hming chen an min chupui a nih. C. Lalaudinga chun Hmar-âm  khawm hi'Lusei puanfên tina  a ni' tiin a hril. Chun, a ţhen chun  'Mizo-âm' an ti bawk. Pu Buanga ruok chun hieng hin a hrilfie, "Hmar-âm means the name of a women's skirt or kilt originally belonging to the Hmar tribe." tiin. Hmar hnam le Pawi hnam hming suokna chun kum 1800 hma dai, Sinlung suok hnungtienga sam intawm chu 'HMAR' an ta, hmatieng le lusipa sam intawm chu 'Pawi' an tih, chu chu Hmar le Pawi chun hnam hmingin ei put zawm pei a nih.

Pu L. Keivawm chun Hmar ţawng chu kum 1800 hnung, Senvona chanchin |ha a lut kum 1910 hnung Gospel puong darna hmangruoa hmang leia ţawng tlanglawna hmang chau a ni thu a ziek a. Hi thu tak hi chu, "Hei ha, hum ha, Babre Bab" ei ti naw thei nawh. Hmar ţawng suokna chu Mizorama lut hma dai, ţawng tlanglawnin an lo hmang leiin Hmar pi le puhai chun Hmar ţawngin thu le hla kûr ngei nguoiin an lo phuok a nih. Pi le pu thu le hla hi Hmar ţawng vawng a nih, Lusei ţawng a ni dêr nawh. Sikpui lâm le a hla lem hi  Lusei lâm hla nêkin upa lem daia hril a nih. Pu Hranglien Songate chun, "Sikpui lâm hi Manmasi nauhai lâma chun a upatak a nih. An nei hun hrietlo kuma inthawk kum 1950 chena hmang a nih," tiin a hril. (Hmar Chanchin p, 155). Sikpui lâm hla chu Lusei hla chu Lusei ţawng ni lo, Hmar ţawng ngeia phuok a ni thu zuk tarlang ei tih.

Sikpui inthang kan ur lai a,

Chângtuipui aw sen marilli kang intan;

Ke ralawna ka leido aw,

Sûnah sum ang zânah mei lawn invâk e.

Hmar ţawng chu ţawng tlanglawn hun sawt taka inthawka ei lo hmang a nizie a fie tawk a nih. "Hranglâm Hla, 'Tiena raw khuo an sienga khaw Sinlungah' ti hi Sinlunga inthawka in\an a na, a hun tak chu hriet phak an nawh." (H.V. Vara Hmar Hla Hlui p, 10). Butu khuonglawm Hla, 'Khaw  Sinlungah kawt siel ang ka zuong suok," ti khawm hi Pu H.V. Vara chun Shan khuoa umlai kum 900 A.D. vela phuok niin a hril. (Hmar Hla Hlui p, 20) Pi le puhai chun San khuoa umlai Hmar ţawng hmangin Thlanrawkpa'n khuong a chawi thu khawm an lo hril bawk.

San khuoa um lai Liendang chu hla phuok thiem hmingthang ni a hril a nih. Hla tamtak a phuok a, chu chu Liendang Hla ti a nih. Mizo thlang tlak hun Mizoram an lut hma met chu Rev. Liangkhaia A.D. 1700-18000 niin a hril. Chun, Rûn le Ţieu inkara an um lai hun chu 1000-1500 niin a hril, chuong hun laia an hla hmasa chu Huolngo lal; Lalvunga zai'an ti chu a nih. Lalvunga thattuhai chun hieng hin Lusei ţawngin hla an phuok a.

"Lalvung'n ka lian a ti,

Far zawl a luah,

A luah sual e,

Changsial sawmthum a la e, " tiin (Rev. Liangkhaia: Mizo Chanchin p, 33). Liendang ruok chun San khuoa um lai 900 A.D. vel hin nunghak, Khawltuo a ngaizie hrietzingna dingin lung a phun a, chu chu hlain hieng hin an zawt. " Tiena pi pu'n thlafamin hrânglung an phun, Suilunglengin Chaltuoiin hrânglung ka phun," tiin. Mizo inti b$khai khawm hlaphuoktu hmasa an hril chun Hmar hming tho an lam hlak. " Hla phuah chhuaktu hmasa ber Lawitlangho Hualngo ram, Lawitlang leh Lamtui (Tuilum) khuaa an awm  laiin Chawngchên hla an phuah a, chuvangin an hla hming leh a thluk hming atan 'Lamtui zai' ti a lo ni ta a nih. Chu mi huna Lawitlang zingah hming lang deuhte chu Darvuaia Lawitlang te, Leiria le Cherchunghnungi an ni." (Jem. Thawnglinga: Chin-Mizo Chanchin p, 556). Chawnghawih le Siallam khuoa hlaphuok thiem an hril khawm Hmar tho, Chawnghmuk Ngênte a nih. Darvuoi hla ei pi le pu khawmin, "A li an thûk, Sawrlai li an thûk, Darvuoihai leh lênga kan manna," ti an lo nei.

Hmar ţawnga phuok, Sikpui Lam Hla neka upa hnam dang hla ei hriet der nawh. Unau hnam dang chun inhril upa an tum, Sinlung suok an nizie an hril pha Hmar Butu Khuonglawm Hla "Khaw Sinlunga kawt siel ang ka zuong suok," ti an hril a. Chu neka upa lem an hril pha Sikpui hla, " Sikpui inthang kan ur lai a, Changtuipui aw sen marili kan intan,: ti hi Israel hnam sawm inhmanga inhrillȗtna'n an hmang hlak. Exhibition For the  Lost Ten Tribes of Israel chu August 15, 1991 hin Hatefutsoth,  Tel-Aviv hmuna a um a, Chu huna chun Pi Zaithangchhungi chun Sikpui hla Hmar ţawnga a lekhabu ziekin a pek lut a. Kum 2003 khan, 'Bnei Manashe' ti pawl chu Israel hnam sawm inhmang lai an ziek lut zai el a nih. (Zaithanchhungi: Israel -Mizo Identity p,75). Hmar hnam le Hmar ţawng suok hun chu kum 1800 hma dai a ni thu ei fie tawk tah. Chuleiin, "Hmar hnam le Hmar ţaawng  hrilnawn le hmusittuhai, mak ti inla boral ro, " tiin suktawp ei tiu aw.


July 25, 2020

Ph. No. 9862424948               


RIH DIL HI LEIRI TUIKHUR A NIH, DUHLIAN (LUSEI) KHAWM HMAR AN NIH

No comments

August 01, 2020

~ Thangsawihmang

Rih dil chu Mizoram khawpui pakhat Champhai a inthawk km-29 a hla Ṭieu vadung saktieng, Ṭieu vadunga inthawk km 2 vela hla Myanmar ram sung Khawthir rama um a nih. Rih dil chu Chin State-a dil lientak, Falam panna lampui bul Rihkhawdar khaw bula um a nih. Chun, Rihkhawdar hi Leirihai khaw sat niin hril a nih, an hnam hming chawiin ‘Rihkhawdar’ an ti a nih. Thilmak chu Mizoram a dil lientak chu Rih dil a nih, a umna hmun ruok chu Myanmar ram a nih.



RIH DIL ṬOBUL
Rih dil hin a hming a put nasan hril dan tum tum a um a, chuonghai chu a tawi zawngin tlawmte chau tarlang ei tih. Mizo ziektu K.C. Vanlalruata chun Ril dil hming hung suokna ni awma hril thawnthu ngaunuom um tak tak a ziek a, chulai pakhat tarlang hmasa phawt ei tih.

(i) Rihi le a sangnu chu an nu’n a thisan chun an nuhrawn chun a theida êm êm a, that hiel a nuom a. A pasal kuoma chun a that naw chun inṭhe el dingin a hril a. Rihi sangnu chu a pa chun ram hla taka a fe pui a, a that a, a lu le a nene chu hmun tum daia a sie a, Rihi chun a sangnu chu a pa that a ring leiin rampui hnuoia a zawng a zawng chun lu le nene boin a hmu a. In inlâwi ngam ta loin a sangnu ruong chu a ṭa a, chu chu Lasi’n a hmu chun a lunginsiet a, a lu le a pum chu a sukzawm a, a nene ruok chu an hmu zo ta naw leiin nene boin a hung hring nawk a. Rihi sangnu chu pasal a nei a, nau a hung nei chun nene bo a ni leiin a nau dawn dingin Rihi chu dilin an chang a, chuleiin, chu dil chu ‘Rih Dil’ an ti a nih. (KC Vanlalruata: Mizo Dil hmingthangte p,86). Hi hi chu thudika pawm a harsa, mihriem dila inchang dân a um nawh.

(ii) Ama ziek angin tarlang ei tih. “ Ziaktu pakhat C. Chawnkunga (Ex-Minister) erawh chuan “Rih Li’ ti tur a ni, a ti ve mêk bawk. Ṭhenkhat chuan “Rih Li’ ti chu; Châm tui rih’ an ti bawk, ‘Châm’ ti hi Lasi (fairy) tihna a ni a, Chamtui ti chu ‘Lasi Tui thuhrûk’ tihna a ni tiin a sawi. ‘La châm rih rawh’ tih aṭanga ‘rih’ hi lo kal niin a ziak.“ (KC Vanlalruata Mizo Dil Hmingthangte p,95). Hi khawm hi ‘Lasi dil’ ti dam a ni leiin a thawnthu taluo pawm harsa niin ei hriet.

(iii) Ziektu dang pakhat R. Lalhmangaiha Bethlem Veng chun hieng hin a hril a. “Hman lai chuan setumburâng lian pui mai hi khaw thlang lama lo kalin E Lungdar khaw bul lawka lengkhaw ram chhunga ruam pakhata ‘leng rih’ an tihah hian a awm a. He leng rih ruama hian setumbunrâng hrawlpui mai chu a bawk a, a mei chu a tuiral a, chumi tuiral chuan ruam kuang chu tui hlirin a rawn luah khat a. A mei ringawt pawhin ruam a tihkhah taka chuan, ‘Hetah chuan ka leng lo a nih hi,’ a ti a. Tunah rih dil awmnaah khian a bawk leh a, a taksa pumpui chu a tuiral ta a, dil lian puia a rawn chang ta a ni,’ tiin a ziak.” (Evening Post May, 5, 2007). Hi khawm hi pawn ngam ding chi niin ei hriet nawh, satumbunrâng chu dila inchang dân a um nawh.

(vi) Rih dil chu Leiri tuikhur a ni leiin Leiri hnam hming chawiin ‘RIH DIL’ ti a nih. Hi thu khawm hi Leiri pahnama inthawka a hriet dân K.C. Vanlalruata thu ziek bawk tarlang ei tih. “Rih dil hian hming phuah chhan dang a neih an sawi leh pakhat chu Hmar hnam chi peng khat Leiriho an ni a. ‘Leiri hnam chanchin’ Pastor Chawiliana ziak leh pi pute thuro chhiah aṭanga kan hmuh danin Hmar hnam thlangtla zinga Leiri-hote chuan kum 1580 A.D. bawr vel khan tuna Rih dil awmna lai vel khi an thleng a. Chutia Leiri-ho thlangtla chuan hmun pakhata dil liantak awmna lai an thlen chuan dil bula chuan awmhmun an khuar ta a. Chu dil tui chu an tlan nghal a, an vela hnam dangte chuan ‘Leiri dil, Leiri dil…… an tih ti hming chu a lo piang ta a ni. Leiri hnamte chu Rih dil aṭangin hmar lam an pan zel a, tuna ‘Ngopa ni ta hmun pakhat Damkhur ramah an awm a, he lai rama hi ‘Damkhur’ an tih loh leh an hnam hruaitu hming ‘Chawra hmun’ tih a ni ṭhin. Chawra hmingpum chu Chawrkhupa a nih a, pasal ṭha hmingthang tak a ni. A sa kah lu ringawt pawh a inchhung banglai khat kual chhuak a tar tlar bung mai a. A sa lu tar lah chu ramsaah rau rau pawh sa namai lo tak sai lu vek a ni lehnghal. Chu chu hla hluiah tiang hian kan hmu thei a.

“Kan khuoa Damkhur phaichamah,
Hmun inpui sailu’n kan huon;
Hmun inpui sailu’n kan huon,
Hliep le kang hranlu’n kan thlai,” tiin.

Lusei pi le puhai Run le Lentlang inkara an um lai hun chu 1750-1830 A.D. niin hril a nih; Hmar pi le puhai ruok chu 1580 A.D. hin chu Ril Dil kam vel le Champhai an lo hluo dai tah niin hril a nih. Hieng hun lai hin chu pahnam bing hmingin umhmun an khuor a, Leiri pahnam khawmin hmun pakhat Rih Dil bulah umhmun an khuor a, an hnam hming chawiin Rihkhawdar an tih, chuleiin, tuikhura an hmang khawm an hnam hming chawi peiin ‘RIH DIL’ ti a nih, a um zie chu ‘Leiri dil’ tina a nih; hi hi chu thawnthu le ringvâng thu nilovin pawm tlak niin ei hriet.

DUHLIAN (LUSEI) KHAWM HMAR AN NIH
Hi thu phuokfawm ni der lo, mi dang dang thu ziek besana thudik ei hril a nih. Pu Buanga Lushai-English Dictionary chun Hmar chu Lusei le hnam dang hnungtienga sam intawm niin a hril a. Chun, A.W. Davies khawmin a lekhabu, Gazetteer of the North Lushai Hills phek 6-7 a chun Hmar chu Pawi ti lo, hnungtienga sam intawm niin a hril a. Chun, G.A. Grierson ziek kum 1904-a Linguistic Survey of india Part II Vol VIII-a chun Chin mi, HAKKA le FALAM chun Lusei le hnam dang pawi ti lo phawt chu ‘MHAR’ tiin an ko thu a ziek a. Chun, Jen. Thawnglinga chun a lekhabu, Chin-Mizo Chanchin phek 556-557-a chun a thupuia ‘Hmar Hla Chi Hrang Hrangte’ tia chun Lusei chu Hmar an ni thu hieng hin a hril a. “Hmar tih hian hnung lama sam zial zawng zawngte a huam vek a, mahse kan sawi tum ber chu Duhlian Seifa-ho hla a ni.” tiin a hril a. Phuokfawm ni der loin Jem. Thawnglinga chun hnungtienga sam intawn po po Hmar a ti a nih. Zohnathlak Sinlung suok po po chu pawl hniin puotieng mi chun an mi ṭhe a, hnugntienga sam intawm po Hmar, hmatieng le lusipa sam intawm po Pawi tiin an ko thu ziektu tamtaka inthawkin ei hriet.

Jem. Thawnglinga chun “Duhlian Seifa-ho hla.” ti si hin hlaphuoktu hmasahai hming a hril chu Hmar indik tak vawng an nih. Chuong Zohnathlak laia hla phuok hmasatua a hril chu Hmar hnam vawng an nih.

Huolngo ram, Lumtui khuoa um Darvuoi Lawitlang, Leiria le Cherchungnungi an nih. Pi Hmuoki Ngente khawm a hril a, ama hi hril ngai loin Hmar indik tak Ngente hnam a ni a, tlangval hmelṭha Lianchia Hnamte a ti nawk a, Darlong hnam kaupeng pakhat Hnamte ning a tih. Hla hmasa le phuoktu a hril khawm hieng ang hin Hmar hnam vawng an nih.

1. LEIRIA HLA
Hieng hin Leiri Hla chu a hung suok dan a hril a, “Cherchungnungi hi Tuilum Lal fanu Lawitlang lal fapain a nei a, an inkara hawk tui lian in Cherchungnungi a la a, a thi a. Cherchungnungi thi vanga a sûnna a tan thil lo awm dânte avanga phuah a ni. “Leiri Hla (Lumtui) Cherchungnungi a sûnna,” ti a nih.

1. A fam ta e Zawlkhaw Tleitiri,
Lumtuiah bawhâr lo pau lo se.
2. Cherchungnungi thlafam zanah
Chhim thlipui leh khuangruah chiar nghian e.
3. Cherchungnungi thlafam I zanah
Lumtuiah bawhâr a pau lo ve.
4. Lumtui bawhâr vau ang vul a rem,
Cherchungnungi nau ang ngai ing e.” (Chin-Mizo
Chanchin p,560)

3. CHAWN HLA (SECHAL MENNA)
Hi hla khawm hi Lusei hla ni lo, Hrangchal, Lawitlang hnam phuok a ni thu hieng hin hril a nih. “He hla hi Mizo hla zinga hla upa ber a ni. He hlaah hian Lumtui Chawngchênna kan sawi tak te Lawitlang khuaa Darvuaia le Lumtui khuaa Leiria te kha an langsar hle a, mahse, he mite hian hmasanga hla hlui zawm khan phuah zui rih a ni…………. Davuaia le Leiria chu hla hlui phuah zuitute lo ni mah se, he hla hming lâr bera ri chhuak ṭhinah hian ‘Chhura zai’ tih a ni a. Hrangchal, Lawitlang hnam-ho aṭanga phuah chhuah a ni thu chu rinhlelh rual a ni lo. Tin, he hla hi Duhlian hnam zinga hla urhsun ber a nih avangin ‘Chhura zai’ ti mai pawh chu duhtawk lovin ‘Chawn Zai’ tih leh ‘Zailam Hlapui’ tih hi an ngainat zawng leh an duh dan a ni ṭhin. Chawn hlaa khawm hin Darvuoi le Leiria hming a langsâr dan chu hieng hi a nih.

1. Chawntin tuah chhung Chawngnu dam sela,
Ṭhuva lâm thiam Vuaia dam ang e.
2. Ka lâm lo ve Leiria chhung inah
Lalruanga khuang ang mawl ta e.
3. Lalruanga khuang ang ka mawl ta e.
Seki le Chawn-I tlei har na e.
4. Leiri chhung inah zo lovin,
Vuaia ka lam ngai lo.
(Jem. Thawnglinga: Chin-Mizo Chanchin p. 587-
588).

Jem. Thawnglinga chun ‘Duhlain, Seifa-ho hla’ ti siin hlaphuoktu chu Darvuoi, Lawitlang khuo, Leiria le Cherchungnungi Tuilum (Lumtui) khuo hla phuok chanchin a hril a. Zailam Hla suok hmasatak phuoktu chu Duhlain, Seifa-ho ni loin Darvuoi, Lawitlang hnam le Leiria le Cherchungnungi Leiri hnam chanchin a hril lem hlau a, hi hi Duhlian Seifa-ho ti lai khawm hla phuok tieng chu Hmar hnam a lo langsâr bik a tarlang niin ei hriet leiin theida a um naw ngei el. Lawitlang Lumtui khuoa Hmarhai um lai hi ṭhenkhatin Champhai an lut hnung 1580 A.D. vel niin hril a nih. Luseihai Run le Lentlang inkara an um hun chu 1750-1830 A.D. niin hril a nih. Hmar pi le puhai chu Kawbaw phairuoma um lai 850-1300 A.D. lai hin hla tamtak an phuok a, Zawltling hla, Liendang hla, Butu Khuonglawm hla, Sikpui hla dam, Shan khuo hlapui dam an lo sak dap dap an tah.

Mizo ziektu ṭhenkhatin Hmar pi le pu thu le hla, Hmar chanchin an hrilnawn vet hi chu ka thin khei zawng tak a nih. Amiruokchu, Zohnathlak ṭhenkhatin an hnam inbul zie an hril pha chu Hmar pi le pu thu le hla tho an besan hlak; theida a um nawh, thudik an hril a nih. Zohnathlak, Sinlung suok, hnungtienga sam intawm phawt chu ziektu tam tak chun ‘HMAR’ an mi tih. Chuleiin, phuokfawm ni der loin Duhlian (Lusei) Seifa-ho a ti khawm Jem. Thawnglinga chun Hmar niin a ziek a nih. Hmar kawtkhar chun Zohnathlak pasal hungtienga sam intawm po po an inleng vawng a, Duhlain, Lusei, Mizo ṭawnga ṭawng pawl chu lut thei loin kawt bula an tung nghen nghuon el niin ei hriet. Hmar kawtkhar ruok chu Myanmar ram, Chin Hills a inthawk Bangladesh ram, Chittagong Hill Tract tlung rakin inhawng zing raw se, ‘Khar awi lo,’ ting ei tiu aw.

HMAR – KUKI (Ei nina ei pei thei nawh)

No comments

August 15, 2018

HMAR – KUKI (Ei nina ei pei thei nawh)

~ Thangsawihmang

Hmasawnna Thara ‘Hmar-Mizo’ ti ka târlang tah, tuhin ‘Hmar-Kuki’ ti thu ka târlang a nih. Ka thu ziek hin ṭhangtharhai lu a sukhâi deuh khawmin, a thu zuk tiem an ta, an lu inhâi bo nghâl a tih. Thu dâwn sei, chîk taka ngaituo hlak lem chu an Hallelui hiel ka ring bawk. Ei phuokfawm ni loin ziektuhai thuzieka inthawka ei hriet dân chun Kuki hming hung suok dân chu hieng ang hin hril a nih. Kuki chu Baluchistan thumal ‘Kuchi’ tia inthawka lâk a nih, a umzie ‘hnam mawl’ (nomadic) tina a nih. Chun, ‘Kuki’ ti chu eini inkona hminga ei put ni loin, puotieng mihai mi kona hminga ei put a ni lem. Sinlung suok, Manmasi thlahai hi ei umna hmun le a hun zir peiin hnam dangin hming tum tum, Mitz-Dzo dâm, Zo or Jo dâm, Chin mi dâm, Kuki dâmin an mi ko. Ei pi le puhai China rama an um lai chun ‘Mitz-Dzo’ (Mizo) oe ‘Zo/Jo’ ti dâmin an mi ko thu ei hriet. Burma ram an hung zuon chun nuhmeiin paikâwng an phur an hmu chun Burmese chun ‘Chins’ an tih a, thumal ‘Chin’ chu ‘paikâwngte’ (small basket) tina a nih. Chuleiin, pi le puhai umna tlânghai chu ‘Chin Hills’ ti a nih. Pi le puhai India ram an hung lût chun hnam dang, puotienga mihai chun ‘Kuki’ an ti nâwk pei a nih.




OLD KUKI LE NEW KUKI

Ei phuokfawm ni dêr loin sâp ziektuhai chun ‘Old Kuki’ le ‘New Kuki’ tiin an mi ko a. Assam rama Old Kuki le New Kuki an ko dân chu hieng ang hin ziek a nih. “Naga Hills le Manipur khêla chun Cachar sim tieng, Lushai-Kuki umna ram ei tlung a. Ei hriet dâna chun inhma laia inthawkin Manipur sim thlang tlângram, Cachar le Sylhlet saktieng tlângramhai chu hnam tam takin an hluo a, Bengali-hai chun anni chu ‘Kukis’ tiin an ko.” (Physical And Political Geography Of The Province Of Assam, published by MATERO Company p, 225). Assama Old Kuki le New Kuki chu hieng a hnuoia ziek angin ei hmu bawk.

“North Cachar-a um hnam tam tak chu mi dangin an hung hnawt leia hmun râlmuong nia an ngai leia um an nih. Simtieng tlângrama umhai khawm anni nêka hrât lem hnam dangin an that hlak leia um an nih. A hung inpêm hmasahai chu Kacharihai chun ‘Old Kuki’ an tih a, British rorêl hnunga hunghai ruok chu ‘New Kuki’ ti an nih….. Kuki sûngkuo laia British rorêl hlima chawkbuoitu tak chu Tlangams, Changsels, Thadois le Poitus an nih. Lushai ruok chu Pitus-haiin an hung hnawt lêng leiin kum 1840 hin Catachura tlângdungah an hung inlang chauh a nih.” (Physical And Political Geography Of The Province of Assam, published by MATERRO COMPANY p, 226).

Cachar, Assam-a Hmar hnam ṭhenkhat ‘Old Kuki’ tia an ko hai le Lusei khawm ‘Kuki’ tia an ko dân chu hieng ang hin ziek a nih. “Luseihai khawm Bengali-ha’n tlâng mi an kona ‘Kuki’ ti an ni ve a. Cachar-a Kuki le Naga Hills-a Kuki chu pawl hnih, ‘Old’ le ‘New Kuki’ ti an nih. Old Kuki-a chun Rangkhols le Bete le hnam kaupênghai an na, New Kuki ruok chu Jansens, Thadois le Shingshongs an nih. ‘Old’ le ‘New Kuki’ hming suok dân chu hieng hi a nih. Old Kuki-hai chu Lushai Hills-a inthawkin Thadois le Jansens chun an hung hnawt thlâk a, North Cachar Hills le Naga Hills District sim sak tieng an chêng a nih. Old Kuki-hai chu kum iemani zât hnunga chun Thadois le Jansens chun an hung zui a. A san chu Luseihai le an lalpa Lallula rawi chun Lushai Hills-a inthawkin an hung hnawt thlâk lei a nih. Lushai Hills District-a inthawkin Cachar District an tlung chun Thadois, Jansens le Lushai chu a lût hmasa Rangkhols le thlier hranna dingin ‘New Kuki’ ti an nih. New Kuki Cachar an lûtna chu kum 1840-1850 sûng hi a nih. Lushaihai chu an lalpa Lallula rawiin North Lushai Hills hluotu an hung nih.” (Gazetteer of The North Lushai Hills by A. W. Davis p, 3,4).

Manipur-a Old Kuki chu hieng Lt. Colonel J. Shakespear chun a hril. “Aimol, Anal, Chawte, Chiru, Kom, Kolhen, Lamgang, Purum, Tinkhup le Vaiphei. Anni hin tlângram phairuom le intawkna hmun an hluo a, kawng iengkimah inangna an nei a nih. Manipur Chronicle hril dânin Manipur-a lût hmasatak chu Chiru le Anal an nih, kum zabi sâwmparuk inṭan laia lût an nih. Aimol ruok chu kum 1723 hin Tiperaa inthawkin Manipur an lût.” (The Lushei Kuki Clans, p, 147). Chun, Naga ni lo, Manipur tlâng mi Old Kuki naw phawt chu New Kuki ti ding an nih.

Naga le Kuki chun Manipur tlângram po po chu an lo hluo a nih. Ruonglevaisuo biel, tuta Tipaimukh Sub Division ni ta khawm hi Hmar (Old Kuki) chun ei lo hluona kum za tam a ni tah. Eini hluo hma hin Hmar hnam Hrangkhol, Ranglong, Kaipeng, Bawm, Chiru, Kom, Anal le hnam dangin an lo hluo a. Lungthulien khaw kawla lungthu lien tak tak pathum khu Analhai thaw a nih. Parbung khaw hming khu Analhai phuok a nih. Ranglonghai chun Tuiruong suor sei deuh ‘Langsei’ ei ti khu ‘Ruongti samzîk’ an tih, a umzie chu ‘Tuiruong sam anga tlûn’ tina a nih. Hieng ang hin Naga le Sinlung suok, Manmasi thla, ‘Kukis’ tia koa umhai chun Manipur tlângram chu ei lo hluo vawng a nih. Chun, Hmar chu Kuki hnama khawm Kuki upa ‘Old Kuki’ ei lo ni leiin Thado ṭawnga ṭawng, Kuki bîka ei ngai hai nêkin Kuki hnam thua chu ei upa lem leiin ‘Hmar-Kuki’ ti thupuia hmangin ei ziek a nih.

HMINGA EI BUOINA

‘Hmar-Kuki’ thupuia hmanga thu ziek le hin a’n zawm pei leiin Sinlung suok, Manmasi thla, ‘Chin-Kuki-Mizo/Zo’ ti group hin ei rênga huopin hming thua ei buoi hi politics-a inthuruolna dinga ei harsatna niin ei hriet. Chu fiena ding chun Mizorama buoina hril hmasa phawt ei tih. Mizoram chuh hnampui, Mizo intihai hluo a nih. Amiruokchu, Lusei ṭawng chu a ram ṭawng, (official langnguage) a hung ni chun Lusei ṭawng, tuta ‘Mizo ṭawng,’ ti ni tah thiem naw chu Mizoa ngai nawna lungril a um a. Chu chu Mizo hnam ta dinga inthuruolna dangtu, hripui a hung nih. Chuong ang pei chun Y.M.A. (Young Mizo Association) chu Lusei ṭawnga ṭawnghai chauh taa ngaina a hung um a, hnam dang Lusei ṭawnga ṭawng naw chu a huop nawa ngaina a um bawk. Amiruokchu, Y.M.A. hnuoi chun Mizo hnam po po a huom a nih.

Manipur-a khawm tlâng mi, Naga naw phawt chu Kuki vawng ei nih. Chu chu puotieng mihai mi kona, ei lo nina indik tak chu a nih. Hun a hung fe pei chun Thado lalhai ṭawng, Thado ṭawng chu British sawrkar chun ‘Kuki ṭawng’ an hung tih a. Thado ṭawng thaw pâwl chun Kuki hnam kaupêng ṭawng danga ṭawng chu Kukia ngai nawna lungril an hung nei a. Chuong ang pei chun hnam dang Thado ṭawng thaw ve lo chu Kukia inngai nawna ei hung nei a nih. Thisena ruok chu Naga naw phawt chu Kuki vawng ei lo nih. Kukia khawm Hmar chu Kuki bul, Thado nêka Kuki hmasa ‘Old Kuki’ ti ei nih. Chuleiin, Kuki Students’ Union chun Thado speaking Student chauh ni loin hnam dang po po, Naga naw phawt chu a huom vawng ding a nih.

Mizoram-a Mizo hnam po po inpumkhatna Mizo Union ṭhuoitu hmasatak chu Hmar a ni thu ei hriet. Chu ang chun Manipur-a Naga naw, tlâng mi po po ṭhuoitu ding le a ṭantu ding chu Hmar bawk hi Pathienin a mi ruot ni ei ring. A san chu Hmar hnama hin an ṭawng thaw ve si lo, Thado inti thei, Paite inti thei, Vaiphei inti thei, Simte inti thei bawk ei kat nawk hi. Hi hi hnam dang le inunauna siem dinga Pathienin a mi ruot bîkna niin ei ring bawk. Zo-Land/Kuki-Land siem ding chun tlâng mi po po ei inthuruol a ṭûl a, ei rênga ei inkona hming ding chun ‘MANCHINKUZO’ ni raw seh. Hi hi Manipur-a Naga ni lo, tlâng mi po a huom vawng a nih. A umzie chu MAN chu Manmasi, CHIN chu Chin mi, KU chu Kuki, ZO chu Zo/Mizo; a huom vawng a nih. Hi hmingpui (common name/nomenclature) hi UPF/ KNO-in hmang nuom sien chu ei thil hni (demand) chu daihnai lo ang ning a tih; hla naw hleng a tih, ei hmu nghâl ring a um. Hi thu hi Hmar Inpui inkhâwm kum 2018 khan fiel ka ni leiin ka hril tah a. Sienkhawm, an mi ui-in-ek naw khawp el a, ka beidawngin ka sap ṭawng thiem naw leia inzak zing pumin ‘Chin-Kuki-Zo’ group po po unau ei ni zie lekhabu ‘MANCHINKUZO’ ti ka ziek nghe nghe a; ka sut ngam dim chuh.

~ http://www.virthli.in/2018/08/hmar-kuki-ei-nina-ei-pei-thei-nawh.html

KHAWTLANG LUNGLENG

No comments

May 02, 2018

-Thangsawihmang

“Ka hei thlîr vêl a sak le thlang sim le hmâr, Ka suilunglêng mu ang a’n lêng diei diei; Hril a hai ngei intum bîk ding um loin, Khawtlâng lunglêng ka nih.”(Zatawn)

Zaipu Zatawn hlaphuok hin Khawtlâng Lunglêng chu a hrilfie niiin ei hriet. Khawtlâng lunglêng ei sui hmain lunglêng le khawsâwt hei sui hmasa phawt ei tih. Lunglêng le khawsâwt chu inphîr ang hriet buoi thei, ngai buoi thei a nih. Amiruokchu, inphîr chu en chet chet chun an danglamna ei hmu angin lunglêng le khawsâwt khawm chuong ang chu an nih. Rev. V. T. Kappu chun, “Sandamtu lêngna Zion ram khi, Ka lung a’n lêng ni’n ka thlîr a; Lêng ka nuom ngei de aw,” a lo tih. Sandamtu lêngna vânram chu a la hmu dêr nawh. Amiruokchu, a ngaituona le suongtuona chun a khuo sâwt loin a lung a’n lêng a nih. Ei thil hmu dêr lo ngaituona khawmin lung a’n lêng thei a. Rev. Thangngur le Rev. V. T. Kappu chun an hmu dêr lo ngairuotnain Kalvari muol an fang a, hla tamtak an phuok. Khawsâwt chu mihriem lungrilah ngai bîk neiin a hung inlang a, lunglêng ruok chu ngai bîk nei lo khawmin muol le tlâng, thilhring le vate inhrâm khawmin lung a suklêng thei.


Khawtlâng Lunglêng chu ngai bîk nei loa lunglêng a nih. Muol le tlâng, thing le ruo, vadung, ramsa, vate, thilhring le thil dang dang mita hmu le ngaituona chun lung a suklêng thei. Pathien thilsiem mita hmu le hmu phâk lo mâwina chu ‘Khuorêl mawina’ (Nature’s Beauty) a nih. Chu mawina zûna inuoi chu khawtlâng lunglêng a nih. Khawsâwt chu mihriem lungrila ngai bîk neiin a hung inlang a, lunglêng chu mita hmu kher lo khawmin ngairuotna le suongtuona khawmin mihriem lungrilah a hung inlang thei.

Pathien thilsiem, muol le tlâng, thing le ruo, vadung inri hawk hawka luong, thilhring inhrâm veng veng dâm, ramsa inhrâm dâm chun lung a suklêng thei. Chun, Pathien thilsiem mita hmu thei lo, Khuorêl mawina hmutu chu a zûnah an inuoi tlep zâk el a nih. Chuong anga Khuorêl mawina ngaia inuoi tlep zâk el, khawtlâng lunglêng tuor zing zing chu Sâp hlaphuoktu, William Wordsworth le Robert Frost hi niin ei hriet. Eini lai khawm khawtlâng lunglêng zûna inuoi zaipu Zatawn hi niin ei hriet. Zaipu ropui L. Keivom tak tak hi khawtlâng lunglêng a tuor dân zaiin a’n âwi nasa bîk.
“Kan tlângram mawi hring dum dûr hi,
Lentu sâwl thing tin an vul chiei;
Thlîrin a mawi salung a awi,
Zo thlifîmin damte’n mi thawi,” tiin.

William Wordsworth ruok chu mita a hmu dêr lo, khuorêl mawina chu lungril mita a hmuh a, nunghâk ama khât chauha um angin a hmuh a. Chu chu a ngaizâwng a, a lunglêng beidawng chun hla a phuok a, “She Dwelt Among The Untrodden Ways,” tiin, in nuisaw loa hei inlet ve bawk ka tih.

“A violet by a mossy stone,
Half hidden from the eye;
Fair as a star, when only one
Is shining in the sky.”

Suonglung mawitu sawkhlei a ieng,
A sakhmêl hmu fie thei ruol lo;
Thangvân zâwl mawitu siar mal tla,
Inlep sieu sieu ang a nih.”

Awi ka rei ! ka va thiem naw lâwm lâwm de aw; zaipu L. Keivom ṭawngkam hlak chu haw thei an nawh. Hlaphuoktu, William Wordsworth hin a ngai êm êm ‘Lucy’ tia a ko hi London nunghâk chu an nawh, Paris nunghâk a ni bawk nawh. Amiruokchu, a ta ding chun Hollywood film star nunghâk za tam sîngzotu a nih. J. Howard Paines khawm Rom khawpuiah in ropui takah um sien khawm a tlei thei nawh. Long Island-a a in chite, a chung khawm inhna chu a ngai a. A in kâwla thing le ruo, pârte, vate inhrâm chîl chîl dâm chu a ngai a, khawvêla hla inlâr tak ‘Home Sweet Home’ hi a phuok a nih. Khawtlâng lunglêng chu a tûr a na a nih. Tlângrama nun hmang kum 60 chungtieng chun an thawhla bîk a nih. Mizo zaipu Damhauh chun Zoram muol le tlâng, thing le ruo, ramsa, vate le thilhring inhrâm dâm a hriet chun a lunglêng thu hieng hin a lo inzâwt.

Zawtin hril thei chang se chunglêng huiva,
Berhva hrâm thiam thing tin zâr âwi lelte nen;
Zûn ngai chhawl ang uai ve ang maw,
Hril za ila lunglen hi;
Kei chu nau ang tlei ka rêl lo,
Ṭapin khawvêla ka rûm;
Zion thlen hma lo chuan.

Pi Phaltinkim, pitar/putar ei ni ta bawk a, ei tlângram nun, lunglêng keithotu hei inzâwt rêk ei ti aw. Ṭhangthar nuizat tlâk chauh ni inla khawm, nupui/papui eini anga tlângram mawina hmutu chun mi hre thiem tho an tih. Senvon ram vailam muol nei kuma i ngaizâwngpa leh hlo thloa in inlâwm dâm kha chu inhawi in ti cher cher ngei maw. Hmangaina thu in inba tawn dâm kha nisapui hnuoia sin thaw ni inla khawm rinum in ti dêr naw khah. Khang hun dâm kha i ta ding chun vânram tla fuol a ni khah. Rûn hmun khata inlâwi ding in rêl dâm kha chu beiseina chu khamhrui angin a sei a nih. Sienkhawm I beisei ang i tuok naw zie chu tu khan i var tah a, i hriet ta khah. In hlo thlo lai, fanghma tuoi dâwng tuthlawin I zel zawt zawt a, i hei pêk dâm kha chu dawngtu ta ding chun a hlu a, Nobel Prize dawng ang a nih. Senvon ram, muol le tlâng, vadung inri hawk hawka luong hai kha an la luong zing a nih. Ramsa, vate le thilhring hai chu an la’n hrâm chêl chûl zing a nih; an la danglam chuong nawh. Mihriem hringnun ruok chu a danglam a, hieng ku hi ei ni ta hih; a va teplo ngei de aw.

Khawtlâng lunglênga hei lût tak tak ei ti aw leh. Nupui pakhat chun zakuo boin, puon a tlângdungvêl ut a, tuol tieng châwrsawnga hin pat a her a. Chuong lai chun arpui intui a bua inthawkin a hung inchâwm thla thar a, “Thaw ta naw ning, thaw ta naw ning,” tiin a’n dâk lau lau a. Nupui herâwt ri chun, “Utin ût, tuipui dung muol ka zui nang; âwtin âw,” a tih a. Favâng tlâng panthlang berem thinglêra uleu le rengchal insai kal nak naka an inhrâm dâm kha pitar/putar ni hnunga ngaituona nakâwra a hung inri phât chu tuor thiem an tak a nih.
Zân re veng vawng hunah sipai suṭi pakhat hin theihle a hung mût a. “Ka buaina ram thlalêra hian” ti hla a sak dâm kha chu ngainuom a um a, lunglêng a kei tho hlak.

Tlângram krismas tak tak an hawi chem chem a nih. Krismas tâwm chun ngaizâwng leh puon sâwpa ei feh a. Tuikhur mawng tieng tu dîp lo dingin ei pan a. Puon chauh sâwp loin hmangaina tui ei insil hmunkhat dâm kha chu inhawi deuh a nih. Tlangvâl siel kei an hunga an haw haw dat dat ri hriet dâm kha tuoktu ta ding chun inhawi deuh a nih. Tlangvâl se keia fe lem kha chu kohran chauh ni loin nunghâk ngainat an hlawa inhawi ti deu an nih. Tuolah sâwlhna an phun zing dum a, chu hnuoia chun inṭhungin, ‘A chunghnung a chunghnung chunghnung tak Lal ropui,’ tia ei insâwi dam dam kha chu theinghil ni um naw nih. Khang lai huna khan chu Mobile ei la hmu phâk nawh. Amiruokchu, mit Mobile hmangin ei inbiek zet zet dâm kha chu inhawi deu a nih.

Krismas zân khawvar tâwmin Mizo hla ei sak a, “Lenrualte u khua a var dâwn ta, Hmangai ram mawi takin a lo lang ta,” ei ti lai tak mit telephone-a ei inbiek zawk dâm kha hmangaina ram mawia lêng ei ni hlak. Krismas ṭumṭiek zân inpâm êm êmin, “La châm rawh la châm rawh,” ei ti lawm lawm hlak chun, ama chun, “Kumpui thlangtla ding hi zui naw thei ka’n nawh, Ni khat dang châm theina pêk kan nawh,” tiin a mi dawn a. Chuong ang chun krismas chu ngai êm êmin ei inthla liem hlak. Hieng ang hin mihriem hringnun chu hunin a liempui a, hieng ku hin pitar/putar ei ni ta hi; mihriem hringnun tawp hi chu a lo teplo ngei el.

Chulram fang mâ ma kha lunglêng a kei tho, ei khât chauhin chulram ei fang chun ei nghatna tieng tieng chu lunglêngna ding vawng a nih. Ṭu ṭâwp chunga chun vate, ṭuronghâk a mei phawng zak zakin a ṭhung a. Hlo kâra chun bupâwl ram tinah a la ngîr a, manta le hmarcha kûng chu ṭâwl barin an la ngîr bawk a. Bu chîl nia hme suongna hâr kâwla vawkte rawna thingtuoi a hmawr inzum ei hmu bawk a. Ei nghatna tieng tieng chu khawsâwtna ding vawng a nih.  Chulram fang khawsâwt umzie chu hieng ang hin zaipu Thanher chun a lo inzâwt. “Kan sulhnu ka rawn fang lung ruala kan lenna, Kan tukram chul hnu leh khawtlângin lung min lên,” tiin. Tukram chulhnung fang chu khawsâwt um deuh a nih. Nuhmei thi hnung, pasal thi hnunga an dam laia an lo chulram fang lem chu khawsâwta thi hlawl thei a nih. Hril ngam ding an nawh.

E khai chulram fang chu khawsâwt a um ngei el ! Ei khawsâwt belsa dingin muvânlai chu “Kawkaw lêk” tiin a hung inhrâm veng veng a. Ṭu lieng dâwka fu vaṭhu khawmin ṭap zai a rem bawk. A lum leiin insil dinga ei hei fe chun tuikhura chun ei lâwmnu leh ei insil huna rawva no chu hlui barin a zâl a. Ei lâwmnu le ei insil, nunhlui chul hnung chu lunglaia a hung thar a; a taka hmu ding um ta lo, nunhlui ngaiin ei kûrinkuk hlak chu a nih. Lâwmnu insil, a thlukvûm vûm tharin, a êlpui vâr zak zak chu lungril mita a hung inlang a; e hei ! khawsâwt beidawngin insil khawm ei pei ta nawh. Pitar/putar chun nun chulram ei fang ei fang el chu a nih; eini hlak chu hieng hlawl hin ei awngrawp zo tah. Hmar tlâng le muol chu a la danglam nawh, thilhring le vate an la’n hrâm chîl chîl zing a, vadung khawm inri hawk hawkin a la luong zing a nih. Mihriem nun ruok chu a teplo ngei el; chuleiin, thuhriltu chun hieng hin a hril: “Pathien ṭi la a thupêkhai chu zâwm rawh, hi hi mihriem thilthaw ding pumpui chu a nih,” tiin.

BLESSED CHOIRS' HMARLENG ROSE

No comments

June 02, 2016

Blessed Choir chu March 29 - April 8, 2016 hin Myanmar ram, Tahan, Zohmun, le Morehaiah hlaa rawngbawlna an nei a. An rawngbawlna chu a hring em ema, Pathien malsawmna dawngin mi tam tak mitthli an sawr put; Blessed Choir an ni ang rengin 'Blessing' an ni takzet el.

May 16, 2016 hin Saikawta Martyr Day hmang dingin fiel an nih. Blessed Choir nuhmei hai chun, hi hnam hunserh hmangna hin nal taka inlang le thilthar suksuok ngei an nuom leiin uniform an ngaituo a. Hmar puon zie mawitak tak chawkpawlin Aizawla designer inlar tak Vakiria an in thuitir a. Martyr Day huna hin chu uniform thara chun inthuomin Pu Buonglienkung hnam hla phuok, thiem takin an sak a, mipui na a tlai a, an unifoirm thar an en ruok chun mit a tlai.


An uniform thar (zakuo) le hlapawl saka an rawngbawl lai thlalak ka en chun Rose -- par ang chuoia mawiin ka hmuh a. Chuleiin, chu zakuo hming chu "Blessed Choirs' Hmarleng -- Rose" tiin ka puong anih. A umzie chu "Hmar Nunghak Rose anga mawi " or "Hmar Nunghak Zakuo Rose anga mawi" tina a nih.

Phuokna san:
1. Hnam hunserh, Martyr Day hun khera hi zakuo hi pholang a ni leiin Hmar hnam hming chawia pguok a nih.

2. Hi uniform thara inthuom Hmar Nunghak (Sieli/Lengi) hi parte angin an mawi leiin 'Rose' hi bel a nih.

3. Rose hi hling tam tak nei sien khawm parte mawi tak a ni angin Blessed Choir chun harsatna chi hran hran tuok hlak sien khawm Pathien malsawmna dawngin parte mawitak ang a ni leia phuok a nih.

4. Rose -- par chu vuoiin chuoi sien khawm rimtui an suo ang bawkin Blessed Choir nunghak le tlangvalhai chu pitar, putar an ni hnung khawmin an rimawi rimtui chu Rose -- par rimtui angin boruoka a cham zing ding leia phuok a nih. Hlaphuoktu P.B. Shelly chun, "Rimawi chu a re hnunga lungrila a thangkhawk a mawi lem" a lo tih. Blessed Choir chu, chu ang chu a nih.

Chun hi uniform thar (zakuo) hi Hmar hming chawia phuok, hnam hunserh, Martyr Day hun khera hak suok tan a ni leiin tukhawmin hak sien, hnam dang nunghak, vai nunghak khawmin hak sien a hming hi thlak or ko danglam thei ni naw nih, "HMARLENG -- ROSE " ti ni zing a tih.

Insuotu,
Pu Thangsawihmang




Pu Thangsawihmang ~ A Chanchin tawi

No comments

March 01, 2016

Nu tieng: Pasaltha Vungdang khawbung nau pathumna Thatzingpui nau a nih.
Pa tieng: Haudar thla,Hmangsailo,Hmangsailo naupa Hauhmang,Hauhmang naupa Thangzakhup,Thangzakhup naupa pahnina Thangsunlien (Enga),Thangsunlien (Enga) naupa pahnina a nih.

Naupang nun: Parbung ram,Rallawn zau hi kum hni sung lovin nei ani hlak,kum 1936-1937 hin nei a na,Rallawn zau hla nei kum ringmu laia pieng a nih.Kum 2013 hi kum 76 a tling kum anih.Naupangte hun lai chu varna tieng ruol ban,invetna tieng ruok chu ruol chunga leng a nih.Inruolsiekna tieng ruol chung a nina chu ruol dawn ngam lo tuihawk a dawn,ruol fak ngamlo ar-ek a fak ngam bawk.A thil inhnik chu vaichang kam le vadungtea kaikung luok a nih.


Inchuk nun: Parbung ICI M.E. School-ah class 6 chen an chuk a, biel pumpuiaa pakhatna a ni leiin class (vii-x) chen mission chawmna thla tin Rs.15/- a hmu a.High school a kai sung hin naupang chukuk, ruol lai khawm langsar lo, pa-taptawm, lekha tiem ruok chu taima em em a nih. Class( ix-x) an chuk sung English prose chu Hmar tawngin mi hmu lovin an let vawng a;chu chu a ta ding chun hmasawnna ropui tak a nih. Kum 1958 khan matric exam a hlawsam a. A kum nawk 1959 in Board of Secondary Education Assam hnuoiah Matric Third divisionah a pasi; anni hun laia total mark chu 1000 a nih. Kum 1960-62 khan St. Edmund’s College, Shillongah I.A. Second Divisionah a pasi, kum 1962-64 khan B.A. Imphal, D.M. College a inthawkin a pasi a, kum 1985 khan B.T. a pasi bawk. Bible hi an hnikna zawng an leiin Summer Course kum 1999-2002 khan M.B.S le M.Th. a zova, hnam dang inchuktu po po nekin mark a hmu insang lem leiin Los Angeles, California inthawkin letter of appreciaton a hmu bawk. Papui a ni hnunga a nina (title) chu, B.A,B.T,M.B.S.,M.Th. a nih.

Sin-Thawna: Kum 1962a inthawk Under Graduate le Graduate teacher sin kum 1979 chen a thaw a, a hlaw intanna chu Rs.160/- per month a nih. Kum 1970-1985 chen Parbung High Schoolah Asst. Headmaster sin a thaw a. Hun tawite sung 1985-1986 hin Moreh Govt. High Schoolah an sawn a. Kum 1986 October ni 18 in Headmaster sin a hmu leiin Parbung High Schoolah bawk insawnin kum 2001 a pension chenin a thawk.

Hnam Ta Dinga Inpekna Nun: Kum 2001 Churachandpur an sawn hnungin organization tum tum, Hmar Inpui, Hmar Literature Society, Hmar Art and Culture Society le pawl dang danga mawphurna pekin a um. Chanchinbu, magazinea lekha ziek hi thil tangkai nia a hriet leiin article 200 chuong lai a ziek tah a. Hmar chau ni lovin fiel a ni leiin Mizoram chanchinbu, Paite chanchinbu, Sangai Express le Imphal Free Press a khawm a ziek hlak a. Chun, lekhabu (published le unpublished) hieng ang hi a ziek, Hmangaina Parbawr (Thani Mangtha, Azekie Lucknow le Parbung Puolrang), Tlangram Nun (Hmartlang Nun), Hmangaina Tuipui (Mihriem hmangaina le Pathien Hmangaina), Zasampui Thuruk (Setanin a thuruk hmanga mihriem a bei dan le Parbung Varparh (Parbung/Hmar nunghak hmeltha Pi Deknu a chanchin).

A piengna Parbung khuo le a seilienna Ruonglevaisuo hi a ngainat leiin a lekha ziek reng rengah Parbung khuo le Ruonglevaisuo besan deu vawngin a ziek hlak. Hnam nunphung besanin lekha tamtak a ziek a, chu laia a langsar zuol chu ‘’A Brief History of Ruonglavaisuo’’ a nih a, research scholar hai khawmin a thu ziek an hmang hlak. Ram le Hnam ta dinga mi tangkai tak el ani a. Tulai hin lekhabu ''PARBUNG VARPARH'' a buotsei mek a. An hma tienga zo fel vat tum a nih. Tuhin an sungin Rengkai, Muolhlum,Churachanpur-ah an khawsa mek a nih.


Don't Miss
© all rights reserved
made with by Simon L Infimate