Responsive Ad Slot

RIH DIL HI LEIRI TUIKHUR A NIH, DUHLIAN (LUSEI) KHAWM HMAR AN NIH

Saturday, August 1, 2020

/ Published by Simon L Infimate
~ Thangsawihmang

Rih dil chu Mizoram khawpui pakhat Champhai a inthawk km-29 a hla Ṭieu vadung saktieng, Ṭieu vadunga inthawk km 2 vela hla Myanmar ram sung Khawthir rama um a nih. Rih dil chu Chin State-a dil lientak, Falam panna lampui bul Rihkhawdar khaw bula um a nih. Chun, Rihkhawdar hi Leirihai khaw sat niin hril a nih, an hnam hming chawiin ‘Rihkhawdar’ an ti a nih. Thilmak chu Mizoram a dil lientak chu Rih dil a nih, a umna hmun ruok chu Myanmar ram a nih.



RIH DIL ṬOBUL
Rih dil hin a hming a put nasan hril dan tum tum a um a, chuonghai chu a tawi zawngin tlawmte chau tarlang ei tih. Mizo ziektu K.C. Vanlalruata chun Ril dil hming hung suokna ni awma hril thawnthu ngaunuom um tak tak a ziek a, chulai pakhat tarlang hmasa phawt ei tih.

(i) Rihi le a sangnu chu an nu’n a thisan chun an nuhrawn chun a theida êm êm a, that hiel a nuom a. A pasal kuoma chun a that naw chun iná¹­he el dingin a hril a. Rihi sangnu chu a pa chun ram hla taka a fe pui a, a that a, a lu le a nene chu hmun tum daia a sie a, Rihi chun a sangnu chu a pa that a ring leiin rampui hnuoia a zawng a zawng chun lu le nene boin a hmu a. In inlâwi ngam ta loin a sangnu ruong chu a á¹­a a, chu chu Lasi’n a hmu chun a lunginsiet a, a lu le a pum chu a sukzawm a, a nene ruok chu an hmu zo ta naw leiin nene boin a hung hring nawk a. Rihi sangnu chu pasal a nei a, nau a hung nei chun nene bo a ni leiin a nau dawn dingin Rihi chu dilin an chang a, chuleiin, chu dil chu ‘Rih Dil’ an ti a nih. (KC Vanlalruata: Mizo Dil hmingthangte p,86). Hi hi chu thudika pawm a harsa, mihriem dila inchang dân a um nawh.

(ii) Ama ziek angin tarlang ei tih. “ Ziaktu pakhat C. Chawnkunga (Ex-Minister) erawh chuan “Rih Li’ ti tur a ni, a ti ve mêk bawk. Ṭhenkhat chuan “Rih Li’ ti chu; Châm tui rih’ an ti bawk, ‘Châm’ ti hi Lasi (fairy) tihna a ni a, Chamtui ti chu ‘Lasi Tui thuhrûk’ tihna a ni tiin a sawi. ‘La châm rih rawh’ tih aá¹­anga ‘rih’ hi lo kal niin a ziak.“ (KC Vanlalruata Mizo Dil Hmingthangte p,95). Hi khawm hi ‘Lasi dil’ ti dam a ni leiin a thawnthu taluo pawm harsa niin ei hriet.

(iii) Ziektu dang pakhat R. Lalhmangaiha Bethlem Veng chun hieng hin a hril a. “Hman lai chuan setumburâng lian pui mai hi khaw thlang lama lo kalin E Lungdar khaw bul lawka lengkhaw ram chhunga ruam pakhata ‘leng rih’ an tihah hian a awm a. He leng rih ruama hian setumbunrâng hrawlpui mai chu a bawk a, a mei chu a tuiral a, chumi tuiral chuan ruam kuang chu tui hlirin a rawn luah khat a. A mei ringawt pawhin ruam a tihkhah taka chuan, ‘Hetah chuan ka leng lo a nih hi,’ a ti a. Tunah rih dil awmnaah khian a bawk leh a, a taksa pumpui chu a tuiral ta a, dil lian puia a rawn chang ta a ni,’ tiin a ziak.” (Evening Post May, 5, 2007). Hi khawm hi pawn ngam ding chi niin ei hriet nawh, satumbunrâng chu dila inchang dân a um nawh.

(vi) Rih dil chu Leiri tuikhur a ni leiin Leiri hnam hming chawiin ‘RIH DIL’ ti a nih. Hi thu khawm hi Leiri pahnama inthawka a hriet dân K.C. Vanlalruata thu ziek bawk tarlang ei tih. “Rih dil hian hming phuah chhan dang a neih an sawi leh pakhat chu Hmar hnam chi peng khat Leiriho an ni a. ‘Leiri hnam chanchin’ Pastor Chawiliana ziak leh pi pute thuro chhiah aá¹­anga kan hmuh danin Hmar hnam thlangtla zinga Leiri-hote chuan kum 1580 A.D. bawr vel khan tuna Rih dil awmna lai vel khi an thleng a. Chutia Leiri-ho thlangtla chuan hmun pakhata dil liantak awmna lai an thlen chuan dil bula chuan awmhmun an khuar ta a. Chu dil tui chu an tlan nghal a, an vela hnam dangte chuan ‘Leiri dil, Leiri dil…… an tih ti hming chu a lo piang ta a ni. Leiri hnamte chu Rih dil aá¹­angin hmar lam an pan zel a, tuna ‘Ngopa ni ta hmun pakhat Damkhur ramah an awm a, he lai rama hi ‘Damkhur’ an tih loh leh an hnam hruaitu hming ‘Chawra hmun’ tih a ni á¹­hin. Chawra hmingpum chu Chawrkhupa a nih a, pasal á¹­ha hmingthang tak a ni. A sa kah lu ringawt pawh a inchhung banglai khat kual chhuak a tar tlar bung mai a. A sa lu tar lah chu ramsaah rau rau pawh sa namai lo tak sai lu vek a ni lehnghal. Chu chu hla hluiah tiang hian kan hmu thei a.

“Kan khuoa Damkhur phaichamah,
Hmun inpui sailu’n kan huon;
Hmun inpui sailu’n kan huon,
Hliep le kang hranlu’n kan thlai,” tiin.

Lusei pi le puhai Run le Lentlang inkara an um lai hun chu 1750-1830 A.D. niin hril a nih; Hmar pi le puhai ruok chu 1580 A.D. hin chu Ril Dil kam vel le Champhai an lo hluo dai tah niin hril a nih. Hieng hun lai hin chu pahnam bing hmingin umhmun an khuor a, Leiri pahnam khawmin hmun pakhat Rih Dil bulah umhmun an khuor a, an hnam hming chawiin Rihkhawdar an tih, chuleiin, tuikhura an hmang khawm an hnam hming chawi peiin ‘RIH DIL’ ti a nih, a um zie chu ‘Leiri dil’ tina a nih; hi hi chu thawnthu le ringvâng thu nilovin pawm tlak niin ei hriet.

DUHLIAN (LUSEI) KHAWM HMAR AN NIH
Hi thu phuokfawm ni der lo, mi dang dang thu ziek besana thudik ei hril a nih. Pu Buanga Lushai-English Dictionary chun Hmar chu Lusei le hnam dang hnungtienga sam intawm niin a hril a. Chun, A.W. Davies khawmin a lekhabu, Gazetteer of the North Lushai Hills phek 6-7 a chun Hmar chu Pawi ti lo, hnungtienga sam intawm niin a hril a. Chun, G.A. Grierson ziek kum 1904-a Linguistic Survey of india Part II Vol VIII-a chun Chin mi, HAKKA le FALAM chun Lusei le hnam dang pawi ti lo phawt chu ‘MHAR’ tiin an ko thu a ziek a. Chun, Jen. Thawnglinga chun a lekhabu, Chin-Mizo Chanchin phek 556-557-a chun a thupuia ‘Hmar Hla Chi Hrang Hrangte’ tia chun Lusei chu Hmar an ni thu hieng hin a hril a. “Hmar tih hian hnung lama sam zial zawng zawngte a huam vek a, mahse kan sawi tum ber chu Duhlian Seifa-ho hla a ni.” tiin a hril a. Phuokfawm ni der loin Jem. Thawnglinga chun hnungtienga sam intawn po po Hmar a ti a nih. Zohnathlak Sinlung suok po po chu pawl hniin puotieng mi chun an mi á¹­he a, hnugntienga sam intawm po Hmar, hmatieng le lusipa sam intawm po Pawi tiin an ko thu ziektu tamtaka inthawkin ei hriet.

Jem. Thawnglinga chun “Duhlian Seifa-ho hla.” ti si hin hlaphuoktu hmasahai hming a hril chu Hmar indik tak vawng an nih. Chuong Zohnathlak laia hla phuok hmasatua a hril chu Hmar hnam vawng an nih.

Huolngo ram, Lumtui khuoa um Darvuoi Lawitlang, Leiria le Cherchungnungi an nih. Pi Hmuoki Ngente khawm a hril a, ama hi hril ngai loin Hmar indik tak Ngente hnam a ni a, tlangval hmelá¹­ha Lianchia Hnamte a ti nawk a, Darlong hnam kaupeng pakhat Hnamte ning a tih. Hla hmasa le phuoktu a hril khawm hieng ang hin Hmar hnam vawng an nih.

1. LEIRIA HLA
Hieng hin Leiri Hla chu a hung suok dan a hril a, “Cherchungnungi hi Tuilum Lal fanu Lawitlang lal fapain a nei a, an inkara hawk tui lian in Cherchungnungi a la a, a thi a. Cherchungnungi thi vanga a sûnna a tan thil lo awm dânte avanga phuah a ni. “Leiri Hla (Lumtui) Cherchungnungi a sûnna,” ti a nih.

1. A fam ta e Zawlkhaw Tleitiri,
Lumtuiah bawhâr lo pau lo se.
2. Cherchungnungi thlafam zanah
Chhim thlipui leh khuangruah chiar nghian e.
3. Cherchungnungi thlafam I zanah
Lumtuiah bawhâr a pau lo ve.
4. Lumtui bawhâr vau ang vul a rem,
Cherchungnungi nau ang ngai ing e.” (Chin-Mizo
Chanchin p,560)

3. CHAWN HLA (SECHAL MENNA)
Hi hla khawm hi Lusei hla ni lo, Hrangchal, Lawitlang hnam phuok a ni thu hieng hin hril a nih. “He hla hi Mizo hla zinga hla upa ber a ni. He hlaah hian Lumtui Chawngchênna kan sawi tak te Lawitlang khuaa Darvuaia le Lumtui khuaa Leiria te kha an langsar hle a, mahse, he mite hian hmasanga hla hlui zawm khan phuah zui rih a ni…………. Davuaia le Leiria chu hla hlui phuah zuitute lo ni mah se, he hla hming lâr bera ri chhuak á¹­hinah hian ‘Chhura zai’ tih a ni a. Hrangchal, Lawitlang hnam-ho aá¹­anga phuah chhuah a ni thu chu rinhlelh rual a ni lo. Tin, he hla hi Duhlian hnam zinga hla urhsun ber a nih avangin ‘Chhura zai’ ti mai pawh chu duhtawk lovin ‘Chawn Zai’ tih leh ‘Zailam Hlapui’ tih hi an ngainat zawng leh an duh dan a ni á¹­hin. Chawn hlaa khawm hin Darvuoi le Leiria hming a langsâr dan chu hieng hi a nih.

1. Chawntin tuah chhung Chawngnu dam sela,
Ṭhuva lâm thiam Vuaia dam ang e.
2. Ka lâm lo ve Leiria chhung inah
Lalruanga khuang ang mawl ta e.
3. Lalruanga khuang ang ka mawl ta e.
Seki le Chawn-I tlei har na e.
4. Leiri chhung inah zo lovin,
Vuaia ka lam ngai lo.
(Jem. Thawnglinga: Chin-Mizo Chanchin p. 587-
588).

Jem. Thawnglinga chun ‘Duhlain, Seifa-ho hla’ ti siin hlaphuoktu chu Darvuoi, Lawitlang khuo, Leiria le Cherchungnungi Tuilum (Lumtui) khuo hla phuok chanchin a hril a. Zailam Hla suok hmasatak phuoktu chu Duhlain, Seifa-ho ni loin Darvuoi, Lawitlang hnam le Leiria le Cherchungnungi Leiri hnam chanchin a hril lem hlau a, hi hi Duhlian Seifa-ho ti lai khawm hla phuok tieng chu Hmar hnam a lo langsâr bik a tarlang niin ei hriet leiin theida a um naw ngei el. Lawitlang Lumtui khuoa Hmarhai um lai hi á¹­henkhatin Champhai an lut hnung 1580 A.D. vel niin hril a nih. Luseihai Run le Lentlang inkara an um hun chu 1750-1830 A.D. niin hril a nih. Hmar pi le puhai chu Kawbaw phairuoma um lai 850-1300 A.D. lai hin hla tamtak an phuok a, Zawltling hla, Liendang hla, Butu Khuonglawm hla, Sikpui hla dam, Shan khuo hlapui dam an lo sak dap dap an tah.

Mizo ziektu á¹­henkhatin Hmar pi le pu thu le hla, Hmar chanchin an hrilnawn vet hi chu ka thin khei zawng tak a nih. Amiruokchu, Zohnathlak á¹­henkhatin an hnam inbul zie an hril pha chu Hmar pi le pu thu le hla tho an besan hlak; theida a um nawh, thudik an hril a nih. Zohnathlak, Sinlung suok, hnungtienga sam intawm phawt chu ziektu tam tak chun ‘HMAR’ an mi tih. Chuleiin, phuokfawm ni der loin Duhlian (Lusei) Seifa-ho a ti khawm Jem. Thawnglinga chun Hmar niin a ziek a nih. Hmar kawtkhar chun Zohnathlak pasal hungtienga sam intawm po po an inleng vawng a, Duhlain, Lusei, Mizo á¹­awnga á¹­awng pawl chu lut thei loin kawt bula an tung nghen nghuon el niin ei hriet. Hmar kawtkhar ruok chu Myanmar ram, Chin Hills a inthawk Bangladesh ram, Chittagong Hill Tract tlung rakin inhawng zing raw se, ‘Khar awi lo,’ ting ei tiu aw.

Don't Miss
© all rights reserved
made with by Simon L Infimate