Showing posts with label Lalsiemlien Pulamte. Show all posts
Showing posts with label Lalsiemlien Pulamte. Show all posts

Lungkhamna’n mi nuoi sien khom ei Pathien chu innghatna théi tak a nih

No comments

May 17, 2020

COVID-19 le Kristien Sakhuo Series
Series VIII: “Lungkhamna’n mi nuoi sien khom ei Pathien chu innghatna théi tak a nih”

~ Upa (Dr.) Lalsiemlien Pulamte

Covid-19 damdawi la um lo le hi natna leia mi an thi á¹­uk á¹­uk hin einiah á¹­itna a siem a. Chu bâkah hi hripuiin a kàkhawk khawsak harsatna hung tlung leiin lungkhamna tuipuiin a mi chim tawl bok a. Chuong chu lo ni tah sien khom Pathien hring neitu ei ni hih ei hamá¹­ha èm êm. Amiruokchu ei phur hi a rik èm lei chu nîng a ta, Pathien ei ring zo naw vâng vâng angin a’n lang hlak. Chuleiin, “In lungkhamna po po ama chungah innghat vong ro, a ngaisak èm êm cheu a nih” (I Pet 5:7) ti hi ei thupui dingin ei hung thlang a nih. Hi taka ‘ama’ a hril hi Pathien a ni a, chu Pathien nina/ niphung poimaw deu deu pali - Iengkim thawthei, Iengkim hrie, Ieng tik huna le hmun tina um le Ringum zing tihai ei thlur bik tum a nih. Chun, Pathienin ieng leia a mi ngaisak èm êm am ei nih a ti ruok hi chu hun dangah ei la ziek ding a nih.


Ei Pathien thuin Pathien hi a ropui, thil a thaw thei, a’n ril ti hai a mi hril a. ‘A ni ngei’, ei ti a, sienkhom ieng ang chie am a na ti ei suizui ngai nawh. Chuleiin, chuonghai chu Pathien thu vèk hmangin le hrietna varin a hmusuok (scientific findings) sir sanin ei sui tum a nih.

Iengkim Thawthei Pathien:
Pathien chun hnuoi le van le an sûnga um po po a siem a. Hi hin a thilthawtheizie chu a’n lang nghàl. Israel mipuihai chun, “Nang chauh hi LALPA i nih. Vanhai, van insâng takhai le a sûnga um arasi po po le leihnuoi le a sûnga um po po le tuifinriet le a sûnga um po pohai chu nangin i siem a. Iengkim hi hringna i pêk a, van leng ruolin an chawibiek hlak che” (Neh 9:6) tiin Pathien kuomah an á¹­ongá¹­ai a. Sâm ziektu khoma arasi thua inthok ei LALPA ropuizie, thilthawtheina mak taka a sipzie le a hrietthiemnan tawpintai a nei naw thu a lo khêk suok a (Sâm 147:4-5).

Ei leihnuoi ṭhangsain planet pariet hai, an thlahai, simeikhu le planet tenau haiin nisa an hêl a, chu chu solar system ei tih. Nisa khi ei ta dinga arasi hnai tak, a lien dàn a lairawl (a khang leihnuoi lêt 109-a lien) a nih. A puotieng lum dàn chu 5500o C a nih. Nisa vara inthoka ei dong, nisa hratna (solar energy) um naw sien chu leihnuoia hin hringna um thei naw nih. Seken khat sûnga nisain hratna a peisuok hi kum 2013 sûnga khawvel po povin meivar thahrui a hmang tah (energy consumed) lêt nuoi 10 vèl a nih an tih. Chu umzie chu Adam le Evi huna inthok voisun chena mihriemin meivar thahrui ei lo hmang tah po po nek khomin nisain seken khat sûnga hratna a peksuok hi a lêt tamin a la tam lem dai a nih. Nisa vara hratna um (photovoltaic effect) hi 1839 khan an lo hmusuok a, thiemna hung insâng peiin chu hratna chu dàng châta siekhawlna (solar cell) chu 1941 khan an lo hmusuok ta pei a. Nisa thahrui inman deuva lak le sor ṭangkai dàn hi tulaia khawvelin a ngaituo tak a tling phâk a nih.

Maktaduoi tela tam arasi bawr inthlungkhawm hi galaxy an tih a. Ei solar system hi Milky Way (Thlasik Lam tiin ei hriet) sûnga mi a nih. Thlasik Lama hin arasi tlukledinawn 200 vêl um dinga ring a nih. Scientist-haiin Hubble Space Telescope hmangin vansang boruok an sui a, telescope an tin zawnna kaw khat chauah hin arasi bawr 10,000 vêl umin an hmusuok. Hei inhêm metin hmun dang hei tin zawn hai sien arasi bawr chu zât vêl bok hmu nawk pei an ta, vansanga arasi tam dân dingzie chu hei ngaituo ro. “Pathienin arasi um zât a hriet a, an rengin an hmingin a ko seng” tiin Baibulin a mi hril. Arasi chu zât zàt um chu an piengziehai khom inang deu pût dingin ei ring el thei. A ni nawh a, arasi chi dang dang, inang naw seng an nih. An lien dàn khom nisa 1% inthoka a lêt 1700 chena lien. An var dàn chu nisa var dàn 1/10,000 inthoka a lêt maktaduoi rieta var dâm. An rik dàn chu nisa 50% inthoka 315 lêta rik. An pang (surface) lum dàn chu 0o C inthoka 18,000,000o C a nih. Sâm ziektu’n arasi tiem seng lo le a chi dang dang siemtu Pathien thilthawtheina makzie a khèk suok pui el hi thil awm tak a lo nih.

Tu chena arasi lien taka an hmusuok chu UY Scuti a nih a, a lienzie chu hieng anga tekhin a nih. Ei leihnuoi hi golf ball tiet lo ni ta sien UY Scuti chu tlâng insang taka ei nei, Mt. Everest ang hi ning a tih. Hi tlâng hi tuipui hmuna (sea level) inthoka 8.8 km-a insang a nih. Hieng anga lien khom ni sien mit lawngin ei hmu phâk chuong nawh. Arasihai umna hlatzie chu light year tam tak tak an nih. Light year pakhat hlatzie chu vuongnaah chuong la, kum nuoi sawm le pakhat i chuong chena hla a nih.
Amoeba hi thilhring pakhat, cell pakhat chauh nei, ama khata hring thei (independent life) a nih. Millimeter pakhat sûnga hin amoeba pahni inleng ṭawk ṭawk thei a tih. A chîn ie ti lovin taksa bung hrang hrang a nei nawk nghâl a, a nei kim thlap a nih. Mit lawngin a hmu khop lo, enlienna hmanga hmu thei chauh thilhringhai, hieng thilhrik le natna hrik khom hi Pathienin a siem tho an nih. Mit lawnga hmu khop lo, thil chiterek bèk bêka inthoka mit lawnga hmu phâk lo, thil lien le hla tak taka umhai chenin Pathienin a siem thei naw a um ṭhak nawh.

Tirko Paula khan van thumnaa (paradise) ṭhuoi a ni thu a hril a. Van khatna chu leihnuoi tuomtu van boruok hi a na, van hnina chu tuta ei hril arasihai umna vansang hi a ni a, chun van thumna a ti hi vanram khi a nih. Arasihai umna vansang/ van hnina lien dàn ding hang hril vat ei tih. Leihnuoi hi poisa chêng sawm thir tiet lo ni sien ei solar system hi 19 km-a lien biel (circle) tiet nîng a ta, chu chu Bhopal khawpui tiet ning a tih. Chun, solar system hi poisa chêng sawm thir tiet lo ni ang sien ei galaxy (Milky Way) chu USA tiet ang ding a nih. Ei Milky Way hi poisa chêng sawm thir tiet lo ni sien, vansang/ van hnina chu Pune khawpui tieta lien vêl ning a tih. Pathien chun ṭhangpuitu ngai dêr lovin ama khât chauvin vàn a kei phar a, hnuoi phèk zartu khom a nih (Isai 44:24).

Mihriemin a thiemna po po hmanga van khatna khi sor ṭangkai tuma lampui a dap khomin thlapaa inkapkai, van longa intawl, satellite kapkai le vuongna lampui bâk thaw thei a la nei meu nawh. Van hninaa thil umhai khi hla taka inthokin a sui thei ṭawk a, sienkhom arasihai khi a ta dingin sor phâk an la ni nawh. Van thumnaa (vanram) thil umhai lem lem chuh mihriem siem hmangruo hmanga hmu phâk ruol a ni naw a, chun mihriem hrietnain a sui phâk bok nawh. Mihriem hriet thei ding china Baibulin a mi ziek pekhai bàk hriet thei le hril thei ei nei dèr nawh.

Chulei chun an nawm, Zofarin Joba kuomah hieng hin a hril a, “Pathien inthùkzie i paw zo ding? Iengkimthawthei thaw thei chin, i dap suok zo ding am a ni? Vàn nêka insang lem a na, ieng tin am i ban phàk ding? Sheol neka inthûk lem a na, ieng tin am i hmu phàk ding? Leihnuoi inkhinan a dai naw a, tuifinriet nêkin a zâu lem bok” (Job 11:7-9). ‘Pathienin hnam tam tak thlatu hung nîng i tih’ tia a thuthlungpui, Abraham hlak kha mihriem ngaiah mithi ang el an ta a. Chuleiin, Sari’n Isak a pai ding thu Pathienin a va hril khan Sari’n a awi naw taluoa a’n nui hlol a ni khah. Pathien inthukzie/ inrilzie hi mihriem inkhinain a phâk naw a, a’n khina ding hmangruo khom ei nei bok nawh. Tirko Paula khoma “Chuongchun, einia thok hlak thilthawtheina hmanga ei hni le ei ngaituo phàk nêka nasa lema iengkim thaw theitu kuoma ngei chun . .” (Efe 3:20) tiin Pathien thilthawtheina thuruk a lo suklang a. Lal Solomon khoma hieng hin a lo hril, “ ... Mi tu khomin nisa hnuoia thil um dàn hi a man phàk nawh. Ieng anga beiin zong suok tum sien khom, a umzie mihriemin hmu suok zo naw nih. Mi varin hre angin inhril sien khom, a umzie man phàk tak tak thei naw nih” (Thuv 8:17).
Pathien chun ieng ti’n am a thaw a? tia ei indon chun Sâm 33:9-ah “Thu a hril a, a hung um a, thu a pêk a, a ngir nghet hlak” tiin a mi hril. Ei LALPA thilthawtheina hi a hril dàn a um naw a, mak takin a sip a nih (Sâm 147:5). Pathien thilthawtheina’n chatuon a daizie le a Pathienzie chu a thilsiemah chieng taka hmu le hriet theiin a’n langtir (Rom 1:20). Hmu thei le them thei chauh ni lovin lalá¹­hungpha hai, rorêlna hai, lalna hai, thuneina hai khom hi a khuokhirna hnuoia um an nih (Kol 1:16).

Pathien thilthawtheina ropui chungchuonga ka hriet chu a naupa Isu Krista mi’n tlanna zarah tui le ran thisenin ei suol a sawpfai thei tàk naw hnungah a naupa Isu thisenin ei suol a mi sawpfai pèk a, chatuon thinaa inthok mi sansuokin chatuon hringna a mi pèk, misuol mithienghlimah a mi’n changtir, hmelmahai a nauah a mi’n bùk, suol bawia inthok felna bawiah a mi siem le a dang khom hril ding a tam ie.

Iengkim Hrie Pathien:
Pathien chun iengkim a hriet fai vong. Sâm 139:1-6 ah hieng hin ei hmuh: “Aw LALPA, nang chun ngun taka mi dap suokin i mi hriet vong…. Ràl hla taka inthok khomin, ka ngaituohai i hmu tlang vong…. Ka um dan po po i hriet chieng. Ka hril hma khomin aw LALPA, ka hril ding po po i hriet vong…. I mi hriet chîk dan makzie hi, ka ta di’n sui suok ruol an nawh”. Ei umna hmun miin an hriet theina dingin ei taksaa hin chip inbûk hai sien, chun an mi en thlakna dingin 5G technology hmanga CCTV ram tinah inbûk bok hai sien khom chu neka chieng lemin Pathienin ei châng dàn le um dàn po po a mi hmuin a mi hriet chieng lem. X-ray, CT scan le MRI hai man phâk lo ei taksa sûnga thil um le ei ngaituona chenin Pathienin a hriet fai vong. Ei lungril hretu Pathien chun a hmu tlang vong a nih (Sâm 44:21).

Ei DNA-a hin ei inthlasawng dàn, ei niphung, ei piengzie, ei zie hai po po hi a’n phum rûk a. Mihriem pakhata DNA po poa inthlasawng thil inhriettirna (genetic information) um hi 150 trillion GB a nih a, chu chu khawvela mihriem po povin computer 20 seng lo nei ta inla khom chu computerhai chun a keng naw ding a nih. Ei nina po po ei DNA-ah Pathienin a mi sie khawl pèk a, chuonghai inhmang á¹­hak lovin ei inthlasawng pei a nih. Pathien mi siem dàn hi a ropui èm leiin Sâm ziektuin, “Ka taksa bung tin i siem a, ka nu sùlah i mi rem khawm. Mak tak le râpum taka siem, ka ni leiin lawmthu ka hril, i thilthaw makzie ka hriet chieng” (Sâm 139:13-16) a lo tih. Ei pieng hma khoma ei rurêl ding, ei ruongam la kim lo hai le ei dam sùng hun dinga ruot chu a lekhabuah a chuong vong. Ei sam zai chen khom a’n chik vong a nih (Mt 10:30). Ei Pathien hin a mi va zuk hriet chieng lawm lawm de!

Leihnuoi, van boruok le vansang boruoka khawvel rèl dàn hrima thil tlunghai (natural phenomena) po po hi dàn hraw seng an nih. A dàn naw anga a lo um pal chun a buoi rup hlak a, thil rapthlak a tlung hlak. Hieng dàn duongtu le indik taka zawm dinga khuokhirtu chu tu midang an naw a, iengkim hretu, ei Pathien hring hi a nih.

Entirna ṭhenkhat hang la inla. Leihnuoi hin hîp theina (gravitational force) a nei a, chu chu um naw sien chu mihriem le a lawn thei po po hi boruokah vuong hmang vong ei tih. Chuong ang bokin nisa khin hîp theina a nei a, chu zâr chun solar systema planethai khin buoi lovin nisa an hêl zing a. Chuong ang bokin arasi po po, arasi bawr lien po po khin hîp theina an nei seng. Hmar mipui po povin HSA lottery an lo inchawk a, anni laia mi pakhatin ṭum 22 lai zet a zawnin lo man zom ta sien la, chu chu thil thei lo ang tluk a nih. Gravitational constant hi 6.67408 x 10-11 a ni a, hi zât char a ni theina (probability) chu HSA lottery mi pakhatin voi 22 a man nek khoma a la tlawm lem a nih. Khi nambar khi 10^120 ah pakhat chauh khom lo thleng inla planet, arasi le hringna hai hi a um naw ding a nih. Mass le Energy distribution-a khom 10^(10^123) ah pakhat chauh lo thleng tah inla ei vansang (universe) hi um naw nih.

Var vuong hrat dàn hi 2,99,792.458 km/s nekin lo hrat lem sien leihnuoi hi var taluong a ta, hringna um thei naw nih. A var a tlawm taluo le khom hringna um suk harsat phâ bok a tih. Leihnuoi le nisa kâr hlat dàn hi 5% chauvin lo suk danglam inla thlaihna hring um thei naw nih. Ei boruoka oxygen hi 21% neka tlawm lo um sien hringna suksei thei ni nawng a ta, a neka a tam chun kângmei suok ngun hle bok a tih. Leihnuoi invir hi lo dam taluo sien Chongmawia (Venus) tlung angin ni khat sung khom hin a lum le dei dàn inthleng ngun a ta, chun a lo invir hrat taluo chun Jupiter le Saturn-a thiltlung angin thlisie (500 km/hr) ei tuok ngun ding a nih. Thlapa khi lo um naw amanih a umna hla taluo sien sik le sa inṭhe nasa taluong a ta, chun thlapa khi lo hnai vieu sien tuipui liem (tsunamis) hrat tak takin mi nuoi zing bok a tih. Chuongang bokin natural phenomena tlung theina dinga thil innghatna hrang hrang (parameters) 200 vêl hai khoma dàn (principles) hraw ding an nei seng a, chuonghai chu a hrang seng ni hai sien khom invawtuo seng an nih.

Joba bung 38 sûnga khan Pathienin a hrietnahai Joba kuomah a puong a, mihriemin hriet a nei nawzie thuhai a hril pek a ni khah. Pathien chun, “Hnuoi á¹­hut ka phum lai khan, nang khaw lai am i um a? I hril thei chun mi hril rawh …. Zing tieng nisa suok ding le khawfing khom hung chat dingin thu i pek ta hlak hrim hrim am? …. Siruk khi i khit khawm thei am? .... Vanvel inop dàn i hriet a maw?” (ch. 4, 12, 31, 33).

Pathien tak chauin thil la hung tlung dinghai a hriet thei a, a’n tlung tir thei bok. “Kei chun a tawp dàn dinghai, atira inthokin ka’n hriettir a, thil la hung tlung dinghai khom, tiena inthokin ka hriet vong. Ka tum chu dingchang a ta, ka nuom angin thawng ka tih (Isai 46:10). Mithiemhaiin hmangruo á¹­ha tak tak le parameters hrang hrang hmanga ruo sur ding an hrillawk hai khom hi 100% a’n dik chuong ngai nawh. Chun, thil hung tlung ding lo hrietlawkna thila tulaia an hmang tak, mathematical modelling khom hi 100% a’n dik vong chuong kher nawh. Ei Pathien ruok chun thil hung tlung ding a hriet lawk thei a, 100% a hril indik hlak bok a nih.

Ieng Tik Huna le Hmun Tina Um Pathien:
Ei Pathien hi hmun tinah ieng tik lai khomin a um zing a. “Hla taka um Pathien ni loin, hnaitea um Pathien ka ni lem” ti hi LALPA thu suok a nih. “Ka hmu thei lona dinga inbiru thei tu am an um ding a na?” ti hi LALPA thu suok a nih. “Kei hi hnuoi le van hluo siptu ka nih” ti hi LALPA thu suok a nih (Jer 23:23-24).

Baal thiempuhai le Eliza-in Karmel tlânga an maicham an rem senghai kângfai dinga an Pathien seng an ko khan Baal chun a don naw reng reng el a, ko hawi thei ni tlat lo chuh. Elizain a Pathien a hei ko zet khan chu a hung don a, maichama thilhlan hai a kâng hmang bakah khura tui chen khom a hip kang ta vong a.

Ṭitna hmun, thi theina hmun, thlaphangna hmun le ieng ang boruok se tak hmuna ei um lai khomin Pathien ei kuomah a um zing. Isai 43:2-a chun, “Tui inthùk i pal laiin, i kuomah um zing ka ta, vadung i pal kài laiin, tuiin chìm pil naw ni che; meipui i hraw tlang laiin, meiin hlieu na naw ni che” tiin a’n ziek a. Faraw le a sipai haia inthok Pathienin Israel mipuihai a sansuok a. An voi le changa bang anga tui insi khup ngir kâra chun hnuoi charah Israelhai chun Tuipui chu an fe kai a. Sadrak, Mesak le Abednago hai meipuia peitu sipaihai kâng hlum thei khop meipuia chun Lalpan Sadrak hai ruolcham a umpui a, an taksa, an sam zai, an korfuolhai a kâng naw a, mei rim khom an innam dèr nawh.

Pathien chu thienghlim hle sien khom thuhnuoirol le insîrhai, an thlarau ngui sukhar ding le, insîrhai lungril kei har dingin, an kuomah ka um zing hlak (Isai 57:15). Lalpa bok chun Aigupta rama a mihai sala intâng rimsikzie a hmu zing a, an inrum ri a hriet a, anni ṭhuoisuok dingin Mosie a tir a nih.
Pathien chun mihriem um dàn a hmu vong a, an thilthaw tin a hmu fai vong (Job 34:21). Kaina’n a sang Abel a that lai khom khan khawlai hmuna um zing Pathien chun a lo hmu zing a, Kaina kha a suosal a ni kha. Jona kha Pathienin a tirna Ninevi-ah fe lovin Tarsis tieng a tlân hmang a. Sienkhom, tlân hmang san thei lo Pathienin tuipuiah a hnot zui a, ngapui sunga um chu a’n luok dok tir a, Ninevi tieng a tir ta tho tho a nih. Sâm ziektu khoma, “I Thlarau kuoma inthokin, khaw lai am fe hmang thei ka ta? I hmu phàk loah khaw lai am, tlân hmang thei hrim hrim ka ta le? Vànah lawn lang, nang i um a, Seolah zàlna zu rem lang, chu taka khom chun i um si (Sâm 139:7-8). LALPA hmu phâk lo ding hmun hrim hrim a um naw a, a mit chu hmun tinah a fu a, mi rilo le mi á¹­ha khom a enthlak zing (Thuv 15:3). Abrahamin maichamah Isak a’n zaltir a chemtea hei sun a tum lai chun Pathienin a vantirko inrol tirin Isak aiah thilhlana dingin beramchal a pek a ni khah. Chu hmun chu ‘Jehova-jire’ tiin a’n bûk a. Pathien umnaa chun ama phuhrukna ei dong hlak a nih.

Protein chi khat ‘laminin’ an ti hi mihriem cell puoah a um a. A sin thaw tak chu cell dang danghai kei mat le zom khawma cell-haiin an sin thaw ding inthaw tir a nih. Chu thaw theina ding chun a piengzie (structure) inlang dan a poimaw em em. A piengzie an hei sui chieng chun kraws lim ang ang a nih a ti chuh! Kraws lim piengzie a nei hin cell dang danghai a kei mat a, chuong chun ei taksa hin piengzie nei theiin a siem a nih an tih. Chun, Whirlpool Galaxy khi arasi tienga mi thiemhaiin telescope-a an hei bi chieng chun a lairil lai kraws lim ang an hmu an tih. Pathien thu (eg., Pathien chu khawlai hmuna um) hi ama khât khoma a ringum tâk vei leh a suk chieng nawk zuolna dingin ei cell le arasi haiah a namnghetna Pathienin a mi la sie pek ta deu deu hi a ropui a nih.

A hma tienga oxygen hun tawk char, leihnuoi invir dàn le a dang dang thua khawvel rèl dân hrima thil tlunghai (natural phenomena) kha Pathien khuokhirna hnuoia um an nizie ei hril a. Hieng hai le tuta ei hril, laminin le Whirlpool Galaxy thuhai hin Kol 1:17-a “…. amaa chun iengkim an inthlung khawm vong bok a nih” a ti hi a hrilfiein ei hriet. Hieng haia hin Pathien khuokhirna le kut inrolna a’n lang el khelah ama khom a um a nih ti a chieng. Asan chu “Kei hi hnuoi le van hluo siptu ka nih” ti hi LALPA thusuok a ni si a.

Ringum Zing Pathien:
Pathien ringumna hi eini, mihriem ringumna leh ei khaikhin hlak leiin a ringum dàn ding ei suongtuo phàk ngai naw a nih. Chuleiin, Tirko Paula khomin Timothe kuomah “Ringum naw inla khom, ama chu a ringum zing, ama le ama a’n hnàwl thei si nawh (2 Tim 2:13) tiin a lo ziek a. Pathien chu a ninaah a ni char char a; zani, voisun, chatuon chena danglam lo a nih. Sâm ziektu khoma Pathien niphung hieng hin a lo inpak a: “LALPA Iengkim Pathien ang hi, mi tu dang am an um hrim a? LALPA, nang chu i ropui a, i ringumnan a’n huol vèl che” (Sâm 89:8). Kohran dàna nuhmei pasal innei huna kohran le pastor hmaa ei intiemkamna hi ursun taka phursuok ding ei ni a chuh mi tam takin an intiemnaah a ringum zo ta ngai nawh. Ei Pathien ruok chu ieng ang boruok hung tlung sien khom a ringumna suon la hung pei dinghai lai khom a pângngai zing a nih (Sâm 119:90).
Ruol á¹­haa ei ngai le ei suong èm êm tam tak khom harsatna nasa tak ei hei tuok meu chun an ringum zo ta ngai naw a, mi tlan hmang sanin hmu phâk ding an um ta ngai nawh. Ei Lalpa ruok chu a ringum a, misuol laka inthok khoma mi veng him dingin a ringumna a’n phat nawh (2 Thes 3:3).
Pathien ringumna hi hril sei rak ngaiin ka hriet naw a. Asan chu màni hringnunah a ringumna hre chiengtu le tonhretu ei ni seng ka ring a. Màni tawka hril ding nei seng nîng ei tih. Ei lo ni naw khoma ei Baibul ei en chun Israelhai chanchina inthok hmu thei tam tak a um.

Pathienin Abrahama inthok hnam ropui tak siem dinga thu a thlung khan mihriem ngaituona le hisapna khêlah Isak a pek a. An umna rama ṭam tlak leia Aiguptaa an zu thang sûng khom khan Faraw kuta inthok a hum tlat a. Jakob (Israel tia a hming thleng pek) le a thlàhai mi 70 chu Aigupta hausakna chèna a ram sûnga an pung theina dingin Aiguptaa siehlaw anga lut Josefa kha Prime Minister chenin a hlangkai a ni khah. Josefa thi hnungin Israel mipui chu ditsaktu ding nei lo anga inlangin Faraw suokah intâng tah hai sien khom anni ṭhuoisuoktu dingin Pathienin Mosie a ruot a. Mosie hmaṭhuoina hnuoia Aigupta an suoksan hnungin thlalerah invâi hai sien khom Pathien chun a thuthlung a hriet zing a, sukpuitling dingin a ringum zing bok. Chuleiin, thlaler lama khan mei le sûmin a ṭhuoi a, an fak le dawn ding a pek pei a. Pathienin a ram tiem Kanaan-ah ṭhuoiluttu ding Mosie um ta naw sien khom ama aiawtu ding Joshua a ruot pek a. Pathien chu a ringum zing a, a thuthlung a vong zing a nih.

Joshua rawia Kanaan ram an hei lut khom khan a rama lo chenghai hnam hrat tak tak ni hai sien khom Lalpan a’n hne tir pei a nih. Khawvel po po sandamtu ding Mesia hung piengna dinga Pathien hnam thlang an ni leiin inrêlbawlna á¹­ha le Pathien lungril an paw theina dingin lalhai le zawlneihai a pek pei a. Ram dang daiah salah an intâng pha khom a sansuok nawk pei hlak a nih. Israel hnam chu ringum lovin pathien dang lo be san de hlak hai sien khom Lalpan a hnotzuiin a tungding nawk hlak a nih. Ieng anga lampui suk le intung le harsatna chi hrang hrang Israel hnamin hraw sien khom Pathienin Abraham kuomah a thuthlung kha a hriet zing. Ama chu a’n hnawlin a’n pha thei naw a, a ringum tlat leiin Isu Kristaah a thuthlung a hung suk puitling tah a nih. Mosie’n “Chuleiin, LALPA in Pathien hi Pathien a nih ti hre ro; Pathien ringum, ama hmangaia a thupêkhai zawmtu chunga chu suon sâng chen khoma a hmangaina thuthlung vong zing hlak (Deut 7:9)” tiin Israelhai kuomah a lo hril a. Pathien chun khêl a hril ngai naw a, a thuah a’n hnûkkirin a’n phat ngai bok nawh. A ringum kum khuo a, ringumnawna hi a mizie le niphung an nawh. Chuleiin amaah innghat thiem theituhai chu an va hamá¹­ha de aw!

Thutlângkawmna:
Covid-19 hripuiin einiah á¹­itna le lungkhamna intlun sien khom Pathienah innghat ei tiu. Ei Pathien chu iengkim thawthei, iengkim hrie, ieng tik huna le khawlai hmuna um zing le ringum kumkhuo a’n leiin ama chu innghatna thei tak tak a lo nih. Chuleiin, ei Pathien ropui taka hin innghat thiem tum ei tiu. Chu ding chun Lalpan a thu malsawm raw seh. Amen.
New Delhi, 17 May 2020.

Covid-19 huna Kohran hmalak dân ding iem?

No comments

April 27, 2020

COVID-19 le Kristien Sakhuo Series
Series VII: “Covid-19 huna Kohran hmalak dân ding iem?”

~ Upa (Dr.) Lalsiemlien Pulamte

Ei ram á¹­huoituin Covid-19 dona dingin 22 March 2020 kha a ram pumpui Janta curfew dingin a hung puong a. Chu zovah 25 March-a iná¹­anin ni 21 sûng ram pumpui inkhârkhip (nationwide lockdown) dingin an hung puong zom ta pei a, chu chu 3 May chen an hung keisei bok a. Janta curfew ni kha Pathienni a nih a. Inkhawm hi Kristienhaiin tìena tlânga inthoka ei lo thaw hlak a’n leiin dân angin ei nei tah. Chun, insukhrat tuona ding le Pathien ei chawibiek tlâng theina dinga hmangruo poimaw tak a ni bok a. Sabbath inser anga Pathienni inser pawl á¹­henkhat khom um mei ei tih. Chuleiin, inkhârkhip dinga thupuong chun Kristien khawvelah ngaidân hrang hrang a’n pieng tir a. Sorkârin hri inlêng hmangruoah hmangin Kristienhai a hnawchêp tum a nih tia ngaidân nei pawl ei um a. A á¹­henin, ‘Ieng tinam Kohran chun inkhawm bânsan thei ei ta?’ tiin Heb. 10:25-a inkhawm inthlada lo dinga infuina kha an á¹­hangsan a. Kristien á¹­henkhat ruok chun Rom 13:1-7 le I Pet. 2:13-17 thûhai besanin rorêltuhai hi Pathien ruot an ni leiin kohranin an thu ei zawm hi ei thaw ding hrim a nih tia ngaidân siem pawl khom ei um.


Heb. 10:25-a chun “Ṭhenkhatin inkhawm thlada an chîng angin chîng ve naw inla, inkhawm taima dingin infui tuo uor zuol sauh ei tiu” (DV) tiin a’n ziek a. Hi taka kohran ngirhmun le hri leia ei inkhârkhip ngirhmun a’n ang nawh. Hi taka hin chu kohran mipui á¹­henkhatin inkhawm inthlada an chîng chu bansana inkhawm taima dinga infui tuo ding a hril a. UK-a biekin tam tak an khârna san chu biekin enkol thei khop kohran inkhawm ding an um tàk naw lei a nih. Tulaia biekin ei khar hi inkhawm ei inthlada leia ei khàr an naw a, a’n khawm ding ei tlawm tàk lei khom a ni bok naw a, hrilêng inkai le a’n darna ding vêngna leia khârkhip thupek zawmnain ei biekinhai ei khàr lem a nih. Baibul thu ei fepui dàn hi a buoi thlak thei khop el. Hi hin ei ramah Pathien thu ei lakdân le ei hrildân hai hi a’n khingbaizie a suk lang. Baibul chângin a hrilna san tak (context) ngaiven loin châng khat/hni chauh la ngawiin dit tawk tawkin pulpit chumin ei sârmon thei tlat a. Chuleiin, kum za chuong Kristien ei ni hnung khom hin ringnaa ei detdo nawzie le Pathien thu ei hriet tawk nawzie hmu ding a la um a nih.


Rom 13:1-7 hin rorêltuhai chunga kohran mawphurna a mi hril hmu a. Rorêltu chu i á¹­hatna dinga Pathien rongbawltu a ni si a tiin a mi hril. Sorkârin hripuia inthoka ei dam tlâng le ei invênghim theina dingin hmalak dân ding ˗ a ram pumpui inkhârkhip ding (nationwide lockdown), mihriem ìnhnài lo ding (social distancing) le um/sie hrang ding (quarantine) thusuokhai a hung siem a. Ei Baibulah ei en chun hieng sorkâr á¹­hang lak dânhai hi tienlai khan an lo thaw tah hlak a. Entirna dingin phâr chu khaw puo tieng an lo sie hrangin mi lai an inzêl ding an phal nawh. Mipui lai an lo hung ding khoma, ‘Phâr ka hung ie’ tiin mi hriet dingin an khêk hlak. Chuleiin, sorkâr thaw dân hi a Kristiennawna a um naw bâkah rorêltu thu zawm dinga infui ei ni bok leiin hripuia inthok invêng dân ding sorkâr thusuokhai hi kohranin ei zawm makmaw ding an nih. Amiruokchu, Baibulin ‘Mi tinin an chunga roreltuhai thu awi raw hai se’ a ti ruok hin chu an thuhril taphot mit insìm puma awi vong el ding a tina chu ni kher naw nih. Entirna’n, ram pumpui inkhârkhip ding puong le inzoma thil dang thawsa ding an hril kha ngaituo sei met a ngai. A hun ruot bik hunah thlêng vuok rik le bati sit hai khan ieng tinam hri hi a hnotzam ding ti ruok chu ka ngaituona’n a phâk nawh. Hri sukbona dinga hrietna inthùk (medical science) leh inzomna an nei nêk hmanin sakhuona leh inzàwl an ni ring a um lem.


Khawvela kohran hrang hrang haiin tulaia Covid-19 hri lêng leia sorkâr thusuokah an lungril lo thlèk dân tlawmte hei thlir ei tih. Hri sukdar inlau leiin America-a Protestant kohran 93% chun an biekinhai an khâr a. Chu lai zing chun kohran á¹­henkhatin sakhuo zalênna ei nei an nawm tiin an biekin khâr nuom naw pawl an um a. Sakhuo zalênna hi mihai hri inkaitir phànaa a’n chang thei ding chu an ngaituo nuom nawh. Texas-a kohran pathum hai lem chun mipui inkhawm khap hin a ram dân a kal (unconstitutional) tiin court-ah hêkna an siem hiel a. Police-in inkhawm khapna sorkâr dân bawsetu pastor pulpitah an va man pawl khom an um. Brazil-a kohranhai chun an ram President-in fak le dawn a ngaituo leia ram khârkhip á¹­ul nawa a ngai chu thlop chuong lovin an biekinhai an khâr a. Kohran á¹­huoituhai chun Covid-19 vêngna dinga sorkâr thusuok hin kan Kristien ringna leh a’n kal naw a, kan ringna a chawisàng lem hman hman a nih tiin an hril.


Sorkâr thu awi lo kohranin poi an tawkzie thu tlawmtein hei suk lang ei tih. Ei hriet seng tah angin, South Korea le France-a hai Covid-19 hri a’n dar nasatna san pakhat chu kohran hai an inkhawm lèi a nih. Washington state-a khom hlapawl inchûknaa inthok hri an dar suok a, chun Georgia-a mithi vuinaa á¹­hanghai inthokin an dar bok a nih. Hri sukdartua intum thei kohranhai hin Kristien testimawni an nei á¹­ha naw khop el. Mî dem an hlaw nasa awm de!


Khawvel hmun hrang hranga kohranhaiin Covid-19 hrilêng leia hma an lo lak dân hei tarlang zung zung ei tih. Kohran á¹­henkhat chun an umna vêngbukah naute enkol dinga inpe dâm, thuomhnaw thon vêl dàm, tar chau tahai fak le dawn mamaw list siem pêka, inchaw dinga bazar va kai pèk ti dâm, a tlasam sungkuohai chawlkâr khat dai ding fak pèk dâm, tarhai ta dinga bufun siem le va pêk dàm, sie hranga um damnawhai fak ding siem pêk dàm, bu sem dinga á¹­hangpui dâm, dân kengkawtu policehai fak ding le an chawlhmun ding lo buotsai pèk dâm, motora fak ding tola kotthlêra sem dâm, ‘mania insie hranghai’ kan á¹­hangpui thei cheu tia card-ah hming le phone number zieka the dar annaw leh mi dâk thingrem-ah lo sie dâm le kong dang danga rongbawlna an nei thuhai hmu ding tam deu a um.
Voisuna eini laia Covid-19 hripui inlêng dân hai, sorkârin inkhârkhip thupek a’n suo hai le damdawi inenkolna tienga hma an lak dân hai ei ngaituo chun a chunga mi thaw dân ei tarlang ang takin thaw thei kher naw mani. Sienkhom, ei thawthei tawk chu um ngèi a tih. Ei inkawlhai medical front-linea um le hri leia damdawi-ina umhai an lo um chun an nauhai le sungkuo danghai lo ngaivena an mamaw lo phùhrùk pèk le Pathien thua lo hnem dâm ei thaw thei zawng ni mei a tih.


Ṭongá¹­aina hi kohranin Pathien a’n biekpawpui theina hmangruo poimaw tak a nih. Tulai huna lem hin chu á¹­ongá¹­aina hi kohranin a’n thlada ding an nawh. Ka artikul ziek, “Covid-19 hri inlêng huna ringtuhaiin ei á¹­ongá¹­ai pèk dinghai”-a khan kohranin ei á¹­ongá¹­ai pek dinghai ka lo târlang tah. Hripui chauh á¹­ongá¹­aina sabjeka hmangin kohranin á¹­ongá¹­aina prokram ei buotsai ta’m? Kohran le ringtu mimal á¹­ongá¹­aina hin kohran, sungkuo le mimal bàng á¹­hiek sien la khawvel pumpui huop ni raw seh.
Hieng ang hun hi kohranin Pathien thu hrilna, abîkin sandamna thu hrilna hun remchang a nih. Christianity Today-in a report dân chun March thla sûng khan hi hripui leia mi maktaduoi tèl lungngaia hri chungchangah an ‘Google search’ chun Kristien rongbawltu tam tak hai leh an hung inzom (connect) fuk hlau el a, tam tak ringtuah hung inlet an um. Billy Graham Evangelistic Association-in coronavirus le á¹­itna chungchânga á¹­ong paruka website an honghaia chun chawlkâr 4 hmasatak sungin mi 1,73,000-in chu website chu an lut a, mi 10,000-in Krista ta dinga thutlûkna an siem thu an suk lang. Online-a rongbawlna kot lien tak a’n hong a nih. Internet le social media hrang hrang hmanga Pathien rongbawlna hun á¹­ha tak a nih. Hieng huna ding hi lo ni rawi naw ni’m, information technology hmusuok dingin Pathienin mihriemhai thiemna a lo pèk hih. Khawvel histawria la um ngâi dêr lo, khawvel kil tawp chena Chanchin Ṭha hril dinga Tirsuokna Ropui (Great Commission) ei suk puitling theina hun remchang um sun a ni el naw ding maw?


Covid-19 hin damnawna le thina chauh a’n tlun naw a, fak le dawna harsatna khom a’n tlun sa a nih. Chu harsatna chu tu hin ei hmu á¹­an tah. Inkhârkhip sûng hin, abikin ni tina inhlawfahai, private sectora sin thawhai chungah harsatna a tlung zing tah. Sinthawhai hlaw hmu ta lo, an sina inthok bàn tah, sin hmu lo hai kuomah á¹­am a tla zing an tah. Bufai inchawk ding um zing siin poisa a um naw leiin á¹­am a tla a nih. Ṭam tlakna hai hi hmelhriet lo an ni naw a, ei unauhai ngèi ngêi, ei kohrana membar hai an nih. Rethei le phingá¹­am hai inrûm ri hre thei dingin kohran na var sien nuom a um. Thuv. 21:13-a chun ‘Mi retheihai khèk ri ngaithâtu chu, a khêk ve pha leh ngaithà ni vêng a tih’ tiin a’n ziek a. Kohranin anni chu ei ensan thei ding am?


Heb. 13:16-a chun “Thil á¹­ha thaw le iná¹­hangpui tuo hi thlathlam naw ro; chu chu Pathien lawmzawng hlanbiekna a ni si a” tiin a lo hril a. II Korinth bung 9 lem kha chu somdawlna thilpêk thua kohran infuinaa sip a nih. Korinth kohran hai khan Jerusalem kohrana retheihai an á¹­hangpui khom ei hmuh. Ei unauhai somdawlnaa inthokin kohran tlânse thei naw mei nih. Chu ding chun kohranin membarhaia inthok thawlawm ei dawl dàm, sawma-pakhata inthoka pêk dâm, thoktuhai ni khat hlaw hlêp thlâk pek dàm a hung á¹­ul el thei. Chun, kohran membarhai laia a khawsa thei deu haiin a retheihai inhlaw theina sin ei siem pek thei chun thil á¹­ha tak nîng a tih. Ei in hluotuhai inhluo man ei ngaidam thei chun Pathien rongbawlna a tling phâk ngèi ka ring. Retheihai an harsat sûnga an buthlêng ding lo siem pèk dàm Pathien ngaiah rim inhnik kai phâk ngèi a tih. Ei Pathien thu awi hin taksa ram le thlarau ram a hol phàk vê vè ding a nih. A hnung ei zui, Isu Krista khomin hnuoia rong a bawl sûng khan thlarau ram thu a khèkpui zing laiin mitdel, phâr, kebâi, zeng, nuhmei thipût, khawhri soisak, damnaw chi dang dang, mipui phìngá¹­am le mithi hai chen an taksa mamawhai a pêk hlak a ni kha.


Delhi tlânga khom sorkâr thoktuhai chun PM Relief Fund-ah kan ni khat hlaw sèng chu kan hei deng khawm a. Sienkhom hi sum hi ei mi-le-sáhai kutah a tlung phâk ring a um nawh. Chuleiin, Delhi Hmar Welfare Association chun DHWA Covid-19 Relief Cell indinin a membar le Hmar Christian Fellowship Delhi membar haia inthokin thawlawm a dawl a, 26/4/2020 chen khan Cheng nuoi li chuong hmu a nih. Chu taka chun DHWA le HCFD khoma an chanpuolin somdawlna an pèk vê vè. April 10-13 sûng khan somdawlna (bufai, dâl le têl) mimal/sûngkuo 192 kuomah lo inhlan an tah. Tuhin mimal/sûngkuo 350 kuomah an thla khat fak khop ding sèng sem lai zing a nih. Covid-19 hrilêng kakhàwk a nasa èm leiin somdawlna sin sunzom pei á¹­ul mei a tih. Iná¹­um taka hlaw (regular income) nei ta phot hai hi ei inhnemna tak an ni tàk leiin anni’n thawlawm an hung thaw le kan ni khat hlaw sèng bèk kan la thaw khawm a ngai hmèl ie.

Black Death hri inlêng laia damnaw le thi á¹­ep á¹­ep tah hai laia Martin Luther rongbawlna á¹­huoitu Baibul chàng, “Chuongchun, mi felhai chun, ‘Ieng tik khan am phîngá¹­amin kan hmu chea bu kan pèk che? … tiin la don an tih. Laltak chun, ‘Thu dik ka hril cheu hi, hieng ka unauhai laia chîn tak pakhat chunga in thaw chu ka chunga in thaw a nih’ tiin la don a tih” (Mat. 25:37-40) hih somdawlna sin thaw dinga kohranhai mi’n fuitu ni ve sien nuom a va um de!

New Delhi, 27 April, 2020.

Kohran le Hripui – Histawria Inthok Inchûk Ding

No comments

April 17, 2020

- Upa (Dr.) Lalsiemlien Pulamte

Hripui inlèng huna hin mihriemin beidongna, rinumna le thlaphangna tawp khawk a tuok hlak leiin khawsak dàn ding tak khom hriet a harsa a. Chun, hieng ang huna hin Kohran le a membar haiin ieng tinam thawng ei ta ti zawna an hmasuon hlak. Histawri besanin kohran hmasahaiin hripui an lo dongsawng dàn ei tarlang ding a nih. Chu chun tulaia COVID-19 boruok rik takin a del, kohran ṭhuoitu le mipui haiin ngaidàn an siem a ṭhangpui thei ei beisei a nih.



Antonine Plague (165-180) chun Asia Minor, Egypt, Greece le Italy ramhai a hung run a, mi maktaduoi 5 hringna a lâk. Rom lalram vânglai, a sipaihaiin an ràl, Parthiahai hnea râllak tam tak leh Romah an hung kìr khan hi hri hi an hung phurlut sa a. Hi hripui hin Rom lalram po po a fang suok a. An hril dàn chun an lal Lucius Verrus le a lal hmunkhatpui, Marcus Aurelius khom hi hri leiin an thi a nih. Sorkar mi-le-sa le mi hausahai chun hria inthok invènghimna dingin khawpui tlânsanin tlângram an pan tawl a. Damnaw kha zozai enkol dân ding Romhaiin an hriet naw a, hri la hmang dinga an pathienhai ko el naw chu thaw dân an hriet nawh. Rom sakhuo chun hi hi a thu fepui dàn a nih a ˗ quid pro quo: mipuiin an pathienhai chibai bûkin an kuomah inthawi an ta, chun an pathienhai chun mipui chu an enkol ding. Rom lal Aurelius chun Kristienhaiin Rom pathienhai an biek nuom nawh tia intumin a suknomna a. Chuong sà khom chun Kristienhai chun huoisen insuoin damnawhai chu maksan lovin hmangainain an enkol hlak. Khawlâi dunga thâng neng nunga um mithi ruong, ringnawtu ruong khom ni sien, mawi khâi takin an vui pèk hlak.

The Plague of Cyprian (251-266) hripui chu Egypt le Rom lalrama inlêngin Rom khawpuiah ni khatah mi 5000 dâm an thi hlak. Hi hripui inlèng hun hi “Crisis of the Third Century” - chu chuh, Rom lalram a hung tluse á¹­an, a ram lien tak a koidar mèk lai le ram á¹­huoitu an nei mumal naw hun tak leh a’n tuok a. Carthage-a Bishop, Cyprian chun “Hripui hin einiah thil mi dapsuok a tum a, chu chuh ei tisa dân amani ei thlarau dân a nih” tiin a hril. Ama chun Kristienhai ta ding chun thina hi suol le tuornaa sip, hi khawvel maksana chatuon hringna paradis lampui mi siempektu a’n leiin thina hi ei á¹­i ding an nawh tiin a hril a. A thi tah hai chu sûn zing ta lovin a damhai enkolnaa a let hnia á¹­hang la dingin a’n fui. Kum 260 Easter Sunday khan Corinth-a Bishop Dionysius chun, “Ei unau, ringtuhai chun hmangaina le ringumna insuoin, á¹­i um hle sien khom damnaw enkolna sinah hma lain an mamaw tin rèng ngaivenin Kristaah rong an bawl a. Natna hriin kai sien khom lawm takin an tuor a” tiin a lo ripawt ve a. Ama chun, “Kristienhai hi inhoitir dinga Krista’n hnuoiah a mi sie a’n naw a, i kawl le kienga um, harsatna tuok, i învèng, i ruolhai le nangma sukdudatu meu khom ni sien, i á¹­hangpui ding a nih” tiin a hril pei. Kum za khat hnung khan lal Julian chun “Galilee mihai” hin Kristien nilo damnawhai chen khom an ngaisak hlak tiin á¹­ongbau a lo nei a. Historian Pontianus khoma Kristien sûngkuo chauh ni lovin Kristienhai chun mi po po chungah á¹­hat an insuo thu a lo ziek bok.

Milim bie puithiem tam tak an hung thi a. Bishop Cyprian le Kristien rongbawltu danghai chun Kristien tukvera inthoka thlìr, hripui umzie le a chanchin hai chu mipui hrietah an puongdar zing a. Kristienhaiin damnaw an enkol dân hai chun mi lungril a hne èm êm a. Kristienhai sukdudatu ding Rom lal mumal an um ta bok nawh. Hienghai po po lei hin Rom sakhuo chu sukhningin a um a, a lalram chen khom a suk chàu phà tah a nih. Kum 251-a Rom lalrama Kristien mi nuoi 12 um chu kum 300 khan maktaduoi 6 an tling phàk a ring thu Rodney Stark chun a hril a. Ama lo hmu dânin, 100 peiah vantlâng thi zât nekin Kristien thî an tlawm lem. Hri invoi rau raua khom a dam suok Kristien an tam lem.

Plague of Justinian (541-542) Europe-ah a’n lèng khan mi maktaduoi 50 (Europe mipui 50%) an thi a. Historian Procopius chun hi hri hi Byzantine lal Justinian-I rorêl indik lo leia Pathien lungsenna ni dingin a ring a. Lal thupêk ni naw sien khom, màni nuom thuin social distancing le quarantine thawin damnaw an lo enkol hlak. Kristienhai khoma inpezo takin damnaw an lo enkol a.

Roman Plague (590) kha Pope Gregory the Great chun mihriem suolna leia Pathien hremnaah ngaiin mipuihai chu insîr le sim dingin a’n fui a. Simna dingin Rom kot thlêra hai lam hrawin Virgin Mary lim kuomah chun lunginsietna le á¹­ongá¹­aipek dinga ngenna an siem a. Mipui pungkhawm lei chun hri chu an inkâi dar zuol a. Sienkhom, kohran ser-le-sâng an zuinaah beiseina an nei tlat bok si a.

The Black Death (1346-1353) kha khawvel histawria hripui rapthlak tak la nîng a tih. Europe-ah mi maktaduoi 30 le khawvel hmun dangah mi maktaduoi 50-in an thi pui. Chanchin an hril dân chun, hi hripui la’n lêng phâk nawna rambunghai chun hri inlèngna, an á¹­henum rambunghai chu á¹­hangpui nêk hmanin va run an tum lem a. Historian Tuchman chun, “… chuong anga an thaw hman hmain hripui chun anni chu a hung nangchil a, a á¹­hen chungah thina a tlung a, a danghai chu hri á¹­i leia an tlânsietnaa chun hri an thedar phà lem a” tiin a lo ziek a. Hi hria inthok dam khawsuok pakhat, lekhaziektu Agnolo di Tura chun, “Hi hri hi a rapthlak taluo a, thuok le mita inen ringot khoma inkai thei a ang leiin pain a nau a tlân san a, chuong ang bokin nuhmeiin a pasal, unauin a unau dang. Inruolá¹­hatna le poisaa mî tlon khoma mithi vuipuitu ding hmu ding an um ta nawh. Kei ngèi khoma ka nauhai mi pangâ ka kut ngèiin ka vui liem a nih” tiin a lo hril.

Black Death hin inkieng zai a rêl el naw a. Kum zabi 15 khan Byzantine lalram a hung run a, chun 1527 khan Protestantism suolsuoktu, Martin Luther umna khuo, Germany-a Wittenberg le a sèvel khawpuihaiah a hung inlèng a. Mi tam tak hria inthok inhumhim tuma an tlansiet lai chun Luther le a nuhmei inrai lai, Katharina chu an in chu damnawhai enkolna dingin an inken a. Anni chun Mat. 25:41-46 thu kha an nun á¹­huoituah hmangin, “Isu’n ‘Damnaw ka niin i mi kan naw a’ a ti hi ei inzà ding a nih” tiin a hril a. August 19, 1527 a lekhathona chun “Hi hmuna hin kohran upahai le chauh kan um a, sienkhom kan khât chauh kan ni nawna dingin Krista kan kuomah a um. Ama chun hi rûl tar, tuolthattu le suol bul laka inthokin keiniah hnena chang a tih. Mi á¹­ongá¹­ai pek ro, dam takin leh” tiin a lo ziek a. “Kristienhaiin hripui hi ei tlânsan ding am?” ti lekhate a zieknaa chun Kristienin hripui a dongsawng dan ding chu: Ei rongbawlna hmunah ei thi ding a nih. Kristien daktorha’n an damdawi-in an maksan ding an naw a, Kristien roreltuha’n (governors) an biel an tlânsan ding an naw a, Kristien pastorha’n an kohran an maksan ding an nawh. Hri hin ei mawphurnaa inthok a mi suk fihlim nawh: krawsah a’n chang tir lem a, chu taka thi dingin ei inbuotsai ding a nih. Ama’n a hril pei dàn chun ei taksa hi Pathien mi pek a na, thei tawpa hria inthok ei venghim ding a nih. Ei fimkhur nawa ei inthlada chun mihai ta ding chen khoma an hringna ei suk derthawng pek thei a nih.

Hi hripui hin Catholic thuneinaah ringzo nawna a hring suok a. Anni chun hripui kha Pathien lungsenna lei a nih ti siin khawtea an puithiemhai kha mi naran hai ang bokin an thi inzing a. Puithiem ṭhenkhat chu an hlaw sukpung pek an ni naw chun hriin a nuoi nasat zuol hmuna hai an um nuom nawh. Chun, puithiem ṭhenkhatin an beram damnawhai an tlânsiet san a. Puithiem thi tah hai sin ruok hluobittu dingin tlinnaw tak tak, puithiem dingin hmaw sa rumin an lak a. Protestant Reformation phursuoktu ni naw sien khom kha hripui khan nasa takin Catholic kohran a suk chau phà a, Reformation bul ṭhut remtu poimaw tak chu a ni hrim hrim a nih.

Third Cholera Pandemic (1852-1860) khan Asia, Europe, North America le Africa khawmuolpuihai a fang suok a, mi maktaduoi khat chuong an thi. Hi hri an lèng lai hin Charles Spurgeon chun hmun hrang hranga Pathien thu hrila an zin hlak chu chawlsanin Londona damnaw le thi mêkhai chu a kan hlak a. Miin natna, beidongna le thina a tak ngèia a hei tuok meu chun an lungril khom Pathien tieng a’n hong nuom vieu a. Chu hun chu Chanchin Ṭha hrilna dinga hun poimaw tak a ni leiin remchângna lak vat a á¹­ulzie thu Spurgeon chun a hriet a. Mi tam takin damnawhai insûnga lut an inthîm laiin ama chun damnaw khum panin a á¹­ongá¹­ai pek hlak a, sandamna thu hai hrilin Pathien thuin a thlamuong hlak. Sûn le zànin, a châng chun zan khawvar zak dàmin, chawl lovin damnaw a kan hlak. Mi thlier bik a nei naw a, ko a ni phot chun a rethei a pasie le sakhuo dang zuitu khom ni sien, a kan hlak. Thawk khat chu ama khom taksa le lungril takah chau ngawi ngawiin a’n hriet tah a. Ni khat chu mithi vûi zoah lungril rik taka in tieng a’n lawi lai chun Pathien rem ruot ruota siemin, pheikhok siemtu tukvera thuziek intâr chu pan hnaiin a va ngaiven a. Hi thu hi a lo inziek a: “Nang chun Lalpa chu ka kulpuiah i siem a, a Chunghnung Tak khom i chêngna inah; thil á¹­ha lo chu i chungah tlung naw ni a, ieng hri khomin i chêngna in chu hung hnai naw nih”. Ama chun “Hi thu hin ka lungrilah sin a thaw nghàl a. A mi thlamuong sotin ka hriet a, a mi siem thar a, thi theilo nun nei ka nizie inhrietchiengna’n a mi khit de a. Thi ṭêphai ka kan hlak chu lungril thlamuong takin ka sunzom thei a. Thil á¹­ha lo ka á¹­i naw a, siet ieng khom ka tuok nawh” tiin a hril. Spurgeon chun a nuna inthokin pastorhai chu an beramhai bula um zing ding an ni thu dàm, natna tuorhai an enkol ding thu dâm, ringum taka Chanchin Ṭha an hril ding thu dâm le hieng hun po poa khom Pathienah ringna innghat entirtu (model) an ni thu dàm a’n chûktir a nih. 1866-a cholera hri a hung inlèng thar nawk khan Spurgeon chun pastor le Kristien danghai chu hieng hin a’n fui a: “Tu hi rongbawltu hun, thlarau hmangaitu po po hai ta dingin hun á¹­ha a tlung nawk tah. An ta dinga thil á¹­ha in thaw thei hun a nih. An hliemnaa khan Gilead thinghnai damdawi in chawi kha tât pek unla. Mi suolhai sandam dingin Isu kha krawsah khai kâng a ni thu hril ro. Isu’n thi ṭêp tah suomhmang kuomah ‘Voisun hin ka kuomah Paradisah i um tah’ a ti angin thi ṭêphai kuomah khan Isu’n a la sandam thei a ni thu hril ro”.

Flu Pandemic (1889-1890) kha Turkestan, Canada le Greenland ah a’n lèng a, mi maktaduoi khat chuongin an thi phà. Sorkarin mipui pungkhawm a khap thuah, ‘keini in mi khap pêk chun anni khom khap ve ro’ ti lungril put an lo um ve a. New Orleans-ah biek-in an khâr peka, dawr hong an phal pek ruok khan, Roman Catholics puithiem pakhat chun, “Dawr lien hai saw zingkâra inthoka zan chen a dawrtuin an sip zing a, anni saw khâr ve ding an ni naw am a nih. Hri inlêng dangna dingin Sorkar hmalak a chau si leiin mihaiin biek-inah fea Pathien á¹­hangpuina an hni chu a awm hlie hlie naw maw?” tiin a dodalna thu a hril a. Ni khatah mithi ruong 400-500 vui ding a um hlak a. Invui dân kalhmang suk olsam (simplified) a ni a. Hun pângngaia mithi ruong inkhumna puonhai biek-in bangah an târ hlak chu bànin vuina prokram a tawi thei ang takin an thaw a, chuongchun hri inkai khom an tlawm phà a nih.

Flu Pandemic (1918), Spanish Flu ti khoma hriet lâr khan khawvel pumpui a dâp suok a. Mi maktaduoi 20-50 an thi phà a nih. Kha huna khan mipui pungkhawm khapna leiin kohran inkhawm a suk buoi phâk a. Sienkhom, Washington DC-ah Protestant rongbawltu inzomkhawm pawl khatin khawpuia biekinhai khâr ding sorkar thupek chu zawm dingin an rengin lungruol takin vote an pèk. Chuong lai zing chun Kentucky-a Baptist pastor pakhat ruok chun sorkar thusuok poisa lovin a kohran hai a’n khawm pui a, pulpita a ngir lai tak police-in an va man a. St. Louis-a Catholic puithiem pakhat chun “kohran membar 200 lo hung inkhawm hai hi biek-in tukvera inthok lo hung lut an ni hmel a, chu chu ka lo hmu nawh” tiin police hai hmaah a’n phah hiel a.

HIV/AIDS Pandemic (a nasat vang lai, 2005-2012)khawvel huopah inlêngin mi maktaduoi 36 an thi tah. 2018 sûng ringot khan HIV invoi thar mi nuoi 17 um dinga ring a nih. Kum 2018 chena khan HIV invoi mi maktaduoi 38 vèl an um tah. Madagascar-a Kristien sakhuo ṭhuoituhai AIDS chungchanga survey an thawnaa chun hi hih an hmusuok: AIDS hri indar nawna dingin hma la nuom hai sien khom an thuchahai chu kohran doktrin bâk a khêl naw thu dàm, condom hmang dinga infuina a tlawmzie thu dàm, AIDS chungchanga an hrietna sukzau a ṭulzie thu dàm, hri invoihai leh inlaichinna siem ṭhat le inbiekpaw pui an ṭulzie thu dàm a nih.

Southern African Bishops ruol chun “AIDS hi Pathien mi hremnaah ngai ding an nawh. Ama chun ei dam ding a dit a, AIDS leia ei thì ding a dit nawh. Hi hin mihaiah sûngril inthlâkthlengna intlungtirin sukdamna, lunginsietna le hmangaina rongbawlnaah mi á¹­huoi lut lem sien” tiin chieng deuvin an ngirhmun an suklang a. Chuongchun, AIDS dona dingin a hrana inzomkhawm pawl indinin, thawlawm dâm dawlin, infuina rongbawlna dâm hongin, hi hri leia nau fahrahai enkolna dàm le damnawhai enkolna sin dâm an thaw tah a.

1986 khan HIV hi India ram-ah an hmusuok á¹­an a. Arles Nalini (Acta Theologica, Dec, 2011) chun India-a kohranin HIV a dongsawng dàn a sui a. Ama hril dân chun Kristienhaia inthok lainatna le á¹­hangpuina Tsunami-in a ko suok ang tluk khan HIV hin a ko suok hne nawh. Kohranin mission lungril ei putdân le ei phursuok dàn kalhmang hai ei en á¹­hat á¹­ul dingin a hril a. Kohran membar á¹­henkhat chu an kohran hrietpui kher lo khoma an ning ningin HIV/AIDS-a sinthawtu pawl thlop khom an um a. July 2, 2010 khan Synod of the Church of South India chun HIV indar suktawp dingin policy a zam tah a. Chuleiin, hi hri invoihai hi kohranin lungawi taka an pom a, an khawsak thei dan dingah hma an lakpui beisei a nih. India-a hin hi hri 85% inkaina chu nuhmei-pasal thilah a’n leiin hi natna invoihai hin mi thîm le muolphona an hlaw hlak. Hri invoi mithi phum thua chen khom a châng chun harsatna tuok a nih. Sienkhom, hun fe peiin Kohran le Kristien pawl hrang hrang chun HIV thua inhrilhrietna (awareness/education), suirilna (research), infuina (counselling), inenkolna (care) le kong dang dangah hma an hung lak ta pei a.

Ei hei suklang tâk angin hripui inlèng hunah Kohran hai chun an hringna ta dinga á¹­itum tlung ding khom ni sien damnawhai chu tlânsan el lovin, thei ang angin an á¹­hangpui a. Huoisen le enton tlak Kohran á¹­huoitu’n hma an á¹­huoi thu khom ei hmuh. Hienghai po po zârin mi tam takin thlamuongna le taksa le thlarauah damna an chang a. Kristien sakhuoin hlutsak a hung hlaw phá bok a, a zuitu khom an pung hrat. Hi thuziek hin ei hrietna a suk zâu el ni lovin kohran á¹­huoituhai, pastorhai le kohran mipuiin hripui inlèng huna a mamawhai chunga ei mawphurna mi’n hrietsuok tir sien ei nuom a nih.

Dated New Delhi, 17 April, 2020

Martin Luther le Hripui Inlêng

No comments

April 13, 2020

COVID-19 le Kristien Sakhuo Series
Series III: “Martin Luther le Hripui Inlêng”

~ Upa (Dr.) Lalsiemlien Pulamte

China ram, Wuhan-a COVID-19 hripui hung suok le inlêng leia sorkârin lockdown a puong le vântlâng thilthaw po po sukchawl a ni khan Wuhan-a Kristienhai chun Chinese New Year hmang dinga an sung-le-kuo hai kuomah fè ding am, mi tam tak hi natna invoi le thi mêk an um laia a biel kha tlânsan ding am ti le Pathienni inkhawm sunzom pei ding am ti, zuk don el harsa tak tak zawnahai an lungrilah an khang rum el a.



Kum zabi 16 lâi khan German Kristienhai chun hieng ang zawna hi theologian ropui, Martin Luther kha an lo indon ta rêng a. Hripui rapthlâk tak el, ‘Black Death’ leia Europe mipui 60% vêl an thi phà hnung, kum 200 khom a la’n voi hma, 1527 khan kha hripui kha hung indar nawkin Luther hai umna khuo, German rama Wittenberg le a sevêla khawpuihai chu a hung nuoi a.

“Thi theina hripuia inthokin ei tlansie ding am?” ti thupuia hmanga a lekhathona chun Martin Lutherin hieng ang ngirhmuna um vantlâng mawphurna a bûk ton a. Rongbawltu chun a mawphurnaa inthok tlansie lova damnaw le thi mêkhai ta dinga berampu á¹­ha, thlamuongna thu hriltu le sakramen buotsaitu ni dingin a hril a. Sorkâra thuneituhai, rorêltuhai, police officerhai le dâktorhai khom chat lak lova an mawphurna sunzom pei dingin a dit a. Nu-le-pa le anni sika ngîrtuhai (guardians) khoma an nauhai chungah an mawphurna phursuok dingin an fui bok. Luther chun hieng ang hun khir taka hin Kristienhaiin damnawhai enkol chu Krista enkol tluka (Mt 25:41-46) inngai dingin a’n fui a nih.

Chun, invêt thlâk taka natna hrik lakah mani taksa inthlada lova fimkhur dingin Luther chun a’n fuisa bok. Thil pahnih a’n chà a – (i) mani hringna sie hlut ding le (ii) á¹­hangpui ngaihai hringna ngai hlut ding. Ama chun Pathienin ei taksa hi ei enkol dinga a mi pêk a ni leiin hi hria inthoka ei thei tawpa invêng chu ei mawphurna a nih tiin a hril. Hieng ang huna damnaw siehrang (quarantines) le damdawia inenkol hi a pom zawng tak a ni thu khom a hril a. A ngaidân chun Pathienin mihriemhai kuomah ei taksa hi thilthlawnpêk a mi pêk a ni ang bokin damdawihai khom a ni ve a. Hripui inlêng laia á¹­henkhatin Pathienah ringna insanglem nei inentir tum ni awm fahrana damnawhaia inthok invêng fimkhur tum lo le damdawi chen khom fa nuom lo hai umdan chu Pathienah ringna innghat ni lovin Pathien fie tumna a tling lem hman niin a ngai.

‘Kristienin hripui tlanhmangsan la nuom rop sien, ieng tinam nîng a ta?’ ti zawna a donnaa chun a invêngin ama a mawmaw hle naw a, damnaw enkoltu ding, a aiawtu (substitute) a buotsai thei khoma á¹­ongá¹­aina le Pathien Thu chîk taka a ngaituo hnungin amain thuthlûkna siem el raw se tiin a hril. Damnaw enkol sina á¹­hang hi bat (obligation) lei ni lovin lunginsietna leia thaw ding ni raw seh a tih. Hripui hin Kristienhai hmangaina le ringna a mi fie hun niin a ngai a. Inthlada leia hri lo kai pal le midang kaisawngtu hai khom tuolthattu ang hielin a ngai a. Midang kaia dam nawk el dinga inngai lei le lungril suol hrim hrim leia an hri invoi puongsuok lova inthuphai khom a dem hle a, chuonghai chu mi khaihlumtu (hangman) kuomah thon nghâl chiin a ngai bok.

Khâng anga hripuiin an umna ram a nuoi lai khoma Luther chun a á¹­i hrim hrim nawh a. University-a a ruolhai infuina poisa chuong lovin Wittenburg-a an in khom a nuhmei leh damnaw enkolna hmuna inchangtirin damnaw le a thi mêkhai lai taksa le thlarau rongbawlna a nei pei a. “Khuoihlite ang deu á¹­itna leiin ka invênghai rong ka bawl pèk ding mi hluo naw raw seh” tiin mi a’n fui a nih.

A tak ngèia tuorna tuok thei ding ngirhmunah um inla khom thina le tuorna hin ei chungah thutawp an nei nawzie chu Luther hin a hriet chieng hle. Hripui inlêng huna a tonhriethai le Sam 46 bèsanin, “Ei Pathien chu kul nghet a nih” ti hla a phuok khom kha a hring êm êm a, German protestanthai hlapui a’n chang hiel a nih. Ei hringna sanhimna dingin theitawp ei insuo chu ei mawphurna a nih. Ringtuhai chu taksa thina lo tuok pal inla khom ei hringna chu tu khom tawk buoi phàk ta lo dingin Pathien kuomah Kristaa thupin a um tah. Chu Pathien thu ringsantu, innghattu le thlamuongtu i ni vè ta’m?

Aigupta Lockdown laia Israel hai Damna - Beramte Thisen

No comments

April 10, 2020

COVID-19 le Kristien Sakhuo Series
Series V: “Aigupta Lockdown laia Israel hai Damna - Beramte Thisen”

~ Upa (Dr.) Lalsiemlien Pulamte

Pathien hnam thlang Israel hai chu Aigupta ramah sal an intâng a. An rinum ti inrûm ri chu Pathienin a lo hriet a, anni sansuok dingin Mosie a tir a. Sienkhom, Faraw chun lulul insuoin a’n suok tir phal nawh. Chuongchun, Pathienin Israel hai sansuokna dingin Aiguptaah hripui sawm lai a’n lêng tir a. Chuhai chu thisen hripui, uá¹­ok intàm, hrik intâm, tho intâm, ran pul hri inlèng, khuoihlipui, riela hremna, khau intâm, thim inzir le nau lutîr thina hai an nih. Thimpuiin a tuom lai lem khan chu tu khom an inhmu thei naw a, màni umna hmuna inthokin ni thum sûng chu an invak suok thei bok nawh. An thu le hla ni lo, Faraw thupêk lei khom ni bok lovin ni thum sûng an in-lockdown el kha a lo ni a.  Nau lutîr thina kha Aigupta hai chunga Pathien hremna vor tawp, a nuhnung tak le thina chen intlun thei a nih. Kha huna lem khan chu, “Tu khom in ina inthokin zingkâr chen suok dèr naw ro” (Exo. 12:22b) tiin Israel hai chunga meu khom lockdown thu Mosie-in a puong a ni khah.



Mosie’n Israel hai thu a pèk, ‘Tu khom in ina inthokin zingkâr chen suok dèr naw ro’ ti le ‘In kot bieng chung le sîr ve veah Fekân beramte thisen tât ro’ ti an zawmzie thu chu Exo. 12:28-ah “LALPAN Mosie le Aron kuoma thu a pèk ang char chun Israelhai chun an thaw a” ei hmuh. Israel hai chun an in sengah umin beramte thisen an kotah tâtin Lalpa sansuokna chu an nghak el a nih. LALPA thu ang ngèiin a thu zawm Israel hai chun sandamna an chang a. Israel hai ngirhmun hi tulaia ei lockdown khawvel le khom hin inangna rieu a neiin a’n lang. Lockdown huna Covid-19 hria inthoka ei damna chu thuawina an naw? Hria inthok ei insanhimna dingin ei ram á¹­huoitu hai thu awiin ei in-lockdown a, daktorhaiin ei himna ding guidelines an siemhai thuawi takin ei zawm a ni hih. Chuonga ei thaw lei le Pathien zârin hria inthoka himin ei hringna keisei pêk ei nih. Hnuoia khom hin ram á¹­huoituhai thuawi hi Pathienin mal a sawm hlak a nih.

Ei khawvel histawri-ah la hei chêng zom met ei tih. Kum sang hni liem tah sûng khan khawvelah hripui sawm le pakhat vêl a’n lêng tah a. Hripui inlêng hi a’n zing deu deu a, kum 170 chauh liem tah sûng ringot hin khawvelin hripui pariet lai a lo tuok tah. Aigupta rama nau lutîr thina kha Pathienin Israelhai Aiguptaa inthok a sansuok tawma hripui nuhnungtak a’n tlung tir a ni angin tuta á¹­uma COVID-19 khom hi Isu Krista’n a mi thienghlimhai a lawr hmaa hripui nuhnungtak a ni thei el awm de ti ngaituona a mi pèk a. Khawvela hripui tlung inzingzie dâm, tuta COVID-19 hri inkài ol dan dâm, inenkolna ding damdawi an la hmu suok naw thu dàm le khawmuolpui (continent) po po a dàp suok thu dàm enin hun tawp ei hnai tâkzie ring hla a um nawh.

Aigupta chunga Pathien hremna hripui nuhnung tak kha Israel hnam ni sien, Aigupta hnam ni sien, a tu tu chungah tlung thei ding ngirhmuna um chu a hoi khop el. Asan chu Israel hai damna dingin an in suok san lo ding le an kothaiah beramte thisen tât dingin Mosie le Aron fethlengin Pathienin thu a pêk tlat a. Israel insùng khom lo ni sien, hi thupêk an zawm naw chun an him bìk chuong naw ding a nih. Hi taka hin thlarau thinain mi po po a fang suok a (thina vantirkoin Aigupta ram po po a fang suok kha hre zing ei tiu), Pathiena inthoka thu chauh naw chun a mi sanhim thei nawzie  thu hriet theiin a um. Israel haiin Fekan Kùt an hmang a beramte thisen an kot bieng le sir ve veah an tât khan thinaa inthokin sandamin an um a ni khah. Kha khan ei ta dingin inentirna poimaw tak a nei a. I Kor 5:7-a “… Krista, ei Fekan kùtna ding Beramte chu inhlanin a um ta si a” a ti hin Fekan Kùt tak tak chu Good Friday nia ei suol intlanna dinga Kalvari kawsa Isu Krista thina kha a lo nih. Pathien thu ang takin Isu Krista thisena naw chuh suola inthoka intlanna le sandamna a um á¹­hak nawh. Beramte thisenin nau lutîr thinaa inthok a sansuok khêlah Aigupta saltangnaa inthoka suokin ram tiem, Kanan ram hluo dinga an pan theina lampui a lo ni tah. Chuong ang bokin Krista thisen hi Setan bawia inthok a mi’n tlansuokna le vanram lampui a mi hong pekna a nih.

Hripui le taksa thinaa inthok Pathien mi venghimna chu a hlu taluo. Sien khom unau, taksa damna chauh i dit tawk el ding maw? Mihriem hi taksa le thlarau neia Pathienin a mi siem ei nih. Ei thi hnung hin ei thlarau hi khaw lai hmunah (vanram amanih hrem hmun) fe sien khom chatuon dai, chatuon thil le chatuon chena um zing ta ding a ni tlat si a. Khuolzintu chun a’n zin sûnga ding chauh thuomhnaw le thil a ngaituo a, a khawsa hlak. Chuongang bokin eini khom, chatuon mia Pathienin a mi’n dinhai hin chatuon thil ngaituoin, thlirin, beisei ei tiuva, chun hnot bok ei tiu.

Tulaia COVID-19 hri leia inkhuokhirna, ṭitna le thinaa inthok ei zalên theina ding a ni phot chun a damdawi (vaccine) lo um sien chu, poisa tam tak sèng huoma inchawa fàk/inkâp nuom seng nîng ei tih. Voisun hin Coronavirus hrî nêka ṭibaium, Eden natna inthoka Isu Krista mi sandamna thu ringnawna suolah i la um zing am? Chu ringnawna chun thiemnaw an chàng tir zing tah che a nih.

Hripui inlèng kâra khom hin Lalpa Pathien zangaina zârin i hringna hlà le sukseiin a la um a. A thlawnin hun in liem tir ta naw rawh. Pathien mi lunginsietna zâra a thlawna ei hmu, Isu Krista thisena chauh sandamna a um hi ringin, voisun ngèi hin Lalpa tieng pan dingin tiemtuhai ka fiel cheu. Fekan Kùt umzie inthûktak hrea Good Friday lawmna thuruk chang seng dingin Lalpa’n malsawm cheu raw seh.
New Delhi, 10 April, 2020

COVID-19 hrì inlêng laia ‘Hosana - Mi Sandam Rawh’ tia khèk

No comments

April 05, 2020

COVID-19 le Kristien Sakhuo Series
Series IV: “COVID-19 hrì inlêng laia ‘Hosana - Mi Sandam Rawh’ tia khèk”

- Upa (Dr.) Lalsiemlien Pulamte



Kum dang chu Palm Sunday ni hin lampui hrawin Naupang Department hai “Hosana” tiin ei lo khèkpui vè hlak a. Kum 2020-a ruok hin chu COVID-19 hrilêng lockdown leiin chuong ang chun ei thaw thei naw ding a na, sienkhom ei umna hmun sengah,

“Hosana! Lalpa hminga hung chu, A hamá¹­ha;
Ram hung tlung ding, Ei Pa Davida ram chu, a hamá¹­ha;
Chunghnung taka khin Hosana”,
tiin Isu Krista hun laia Jerusalem lut ding mèk, mipuihai chu lungrilah siein hei khêkpui ve hrim hrim ei tiu.

Khi taka ei thu khêkpui khi Marka 11:9-10 ah a’n ziek a. Hi taka Isu’n Jerusalem a lût hma, kum 500 vêl liem taha zawlnei Zekaria lo hrillawk (Zek 9:9) Isu Kristain a sukpuitlingna a nih. Zekaria chun Jerusalema chênghai chu nasa taka hlima khêk rak dingin a’n fui a. Asan chu an Lal, mi fel le Sandamtu chu an kuom tieng a hung lei a nih. Setan chânga awk tahai, mània insansuok thei ta lohai, mâni khâta Pathien panna châng khom hre ta lohai, Thlarau Thienghlim inhriettir loa suol ei nizie khom hre thei ta lohai chu mi sandam dingin ei Lalpa ei kuom tieng a hung a nih. Mâni harsatna thu intlun ding le chu taka inthoka mi sansuok dingin lal le roreltu hai miin a pan hlak a. Ei Lalpa Isu ruok chun ei mamaw a hriet a, ei ngirhmun a mi lunginsiet a, mi sansuok dingin ei kuom tieng a mi hung pan lem a nih. A va thlamuong thlâkin a va lawmum de aw!

Isu Krista hi lal dangdâi tak chu a ni ngèi el! Lal ropui, mi po po sandamtu, lal po po thawthei lo ding thawtu ni siin a’n ngaitlawm èm êm sì. Zekaria-in, “Sienkhom inngaitlawm takin sabengtung chungah a chuong” tia a hril hin Isu mi sandam theina dingin inngaitlawmna hi a hmangruo poimaw tak el a nih ti a suklang a. Tirlo Paula’n, “Ama chu niphung hrimah Pathien ni sien khom, Pathien tluka um chu tum tlat dingah a ngai naw a, iengmalo anga insiein, siehlaw angin a’n siem a, mihriema hung piengin mihriem angin a hung um a, a’n ngaitlawm a, thi chena thu zawmin, krawsah a hung thi a” (Fil 2:6-8) tiin a lo hril a. A Pain thil thaw ding (ei sandamna) mission a pèk chu thuawi tak le inngaitlawm takin a hlen a nih.

Lal ni siin sakora hung lovin sabengtung chunga chuongin a hung a. Lalhai chun sakor hi indonaah an hmang a, sebengtung ruok chu inremna huna an hmang ve thung. Debora le a rawihaiin an râlhai hnea ralmuongna an ramah a hung tlung khan sabengtung vâr chunga chuonghai chu hnèna hla sakpui dingin an fiel a (Ror 5:10). Isu Krista kha Lal ni sien khom, râl do dingin a hung nawh. Pathien leh ei inremna ding zonga hung a nih. Hnuoi le vân inrem ta lo ei inrem theina dingin Isu Krista chu ei saui tanah á¹­hangin a hringna chen khom a’n hlân a nih. Luka chun “. . a zuitu mipui tam tak chun Pathien an inpâk a, ‘Lalpa hminga lal hung chu a hamá¹­ha, Vanah inremna thu inlêng sien’ (Lk 19:38) an ta” tiin a ziek bok a. Pathien le mihriem kâra inremna chu ran le parva thisen hmanga siem el thei a’n ta nawh. A lampui umsun, Judahai Fekan Kut nia kalvari krawsa inhlan dingin Pathien beramte (Isu Krista) chu sabengtung chunga chuongin Jerusalemah a lut tah a nih. Eini misuolhai damna ding a ni phot chun ei Lal hin a hringna khom a pèk phal a nih. A va ropui lawm lawm de! Chatuonin a hming inpâkin um raw seh.

Josefa le Mari hai kha Lal Davida thlaa mi an ni leiin taksa ram taka thlìr khoma Isu kha lal thlaa mi a ni a, Davida lalá¹­hungpha hluo thei a nih. Judahai kha an chunga Rom sorkar rorêlna le khuokhirna ning intel an na. Chun, Isu Krista’n thilmak a thawhai an hrietna le zawlneihaiin Mesia thu an lo hrillawkna po po an inngaituo chun Isu Krista’n Rom sorkar chu tukdola an thuneinaa inthok a sansuok ding a nih ti beiseina insâng tak neiin,
“Ram hung tlung ding, Ei Pa Davida ram chu, a hamá¹­ha”,

tiin an khêk dur dur a. Sienkhom, ni tlawmte hnungah an beisei anga thil a tlung naw phingin anni vèkin, “Hemde rawh” tiin ha rawt le an lungrila á¹­ongsie inphur pumin an khêk a. Eini hai khom hin Kristaa taksa thil ei beiseihai ei hmu naw pha hin Isu hemde dingin rawl ei insuo el hlak am le? Hotu lâkna dinga interview-a hung Kristien candidatehai kuomah, “I ta dinga Isu Krista’n thil a thawpêk che ropui tak iem a na?” tia kan don châng hin, a tam lemhai chun taksa thil an inzawt kuol á¹­eu hlak. An taksa le an thlarau Isu Krista’n a sandam thu hrilna châng an hriet ta ngai nawh. Isu Kristaa ei beiseihai hi taksa khawsakna thil chauh, thil kum hlun lo ding a tam hlak ngèi maw? Kristaah thlarau thil beiseitu tam inla chu eini lai thlarau mi tam rawi naw mani’m. Tulai chu prosperity gospel (Kristienhai chu taksa malsawmna le thil á¹­ha tieng chauh nei dinga) inchûktirna a tam taluo tah. Ei taksa mamawhaiin ei chatuon mamaw an hlie tlat hlak hi a poi èm êm a nih.

Tienlaia lalram ropui tak tak, hieng Babulon, Medo Persia, Grik, Rome le British hai hi chanchin hlui ziekna (history) nawa chuh hmu ding an um ta nawh. Isu Kristaa lalram indina um hi hnuoi lalram ang an naw a, chatuon chena dai ding a nih. Isu ngèiin Pilat kuomah “Ka ram chu hi khawvela mi hi a ni nawh” tiin a don khah. Kristaa chun Pathienin lalram se thei ta lo ding chu a’n din a, chu ram chu hnam danghai hnuoiah sie ni ngai naw nih. Lalram danghai po po chu tukdolin suktawp vong a ta, kumkhuoin ngîr zing a tih (Dan 2:44). Chu lalrama chun inremna, ngilneina, á¹­hatna, felna, inpâkna, hlimna le thil á¹­ha dang po po chatuonin um tâng a ta. Ṭâm hai, lungngaina hai, natna hai, á¹­apna hai, suol le thil á¹­ha lo hrim hrim hai ruok chu hmu ding um naw nih. Chu lalrama chêng dingin Isu Krista’n lampui a buotsai pèk ta che. Chu khuo-le-tui nina neihai chu an hamá¹­ha bèk bêk a nih.

Tulai, hripui inlêng leia ei hringna der thawng èm êm huna hin Lal Isu mi fielna ngaisaka a chatuon lalrama a khuo-le- tui ni dingin “Hosana, Lalpa mi sandam rawh” tiin a kuom tieng nghain khêk ei tiu. Mipui hal khom poisa lova beisei taka “Davida Naupa, mi lunginsiet rawh” tia mitdel pahni khêk haiin Isu sukdamna an chang ang khan nang khoma Lalpa Isu i bêl chun a sukdam thei zing che a nih. Chuong chun, ‘Hosana’ tia sandam dinga ngênna chu hnena le inpâkna hla, ‘Hosana-in’ zui tàng a tih. Hun khir ei tong zing laia Isu Kristaah thlarau beiseina neia sandam inhrietchiengna mi tuel khomin a lo chang hlauh chun lockdown-in a khuokhirhai laia mi hamá¹­ha tak nîng a tih. Chu ding chun Lalpa’n malsawm cheu raw seh.

New Delhi, 5 April, 2020.
Don't Miss
© all rights reserved
made with by Simon L Infimate