Responsive Ad Slot

Kohran le Hripui – Histawria Inthok Inchûk Ding

Friday, April 17, 2020

/ Published by Simon L Infimate
- Upa (Dr.) Lalsiemlien Pulamte

Hripui inlèng huna hin mihriemin beidongna, rinumna le thlaphangna tawp khawk a tuok hlak leiin khawsak dàn ding tak khom hriet a harsa a. Chun, hieng ang huna hin Kohran le a membar haiin ieng tinam thawng ei ta ti zawna an hmasuon hlak. Histawri besanin kohran hmasahaiin hripui an lo dongsawng dàn ei tarlang ding a nih. Chu chun tulaia COVID-19 boruok rik takin a del, kohran ṭhuoitu le mipui haiin ngaidàn an siem a ṭhangpui thei ei beisei a nih.



Antonine Plague (165-180) chun Asia Minor, Egypt, Greece le Italy ramhai a hung run a, mi maktaduoi 5 hringna a lâk. Rom lalram vânglai, a sipaihaiin an ràl, Parthiahai hnea râllak tam tak leh Romah an hung kìr khan hi hri hi an hung phurlut sa a. Hi hripui hin Rom lalram po po a fang suok a. An hril dàn chun an lal Lucius Verrus le a lal hmunkhatpui, Marcus Aurelius khom hi hri leiin an thi a nih. Sorkar mi-le-sa le mi hausahai chun hria inthok invènghimna dingin khawpui tlânsanin tlângram an pan tawl a. Damnaw kha zozai enkol dân ding Romhaiin an hriet naw a, hri la hmang dinga an pathienhai ko el naw chu thaw dân an hriet nawh. Rom sakhuo chun hi hi a thu fepui dàn a nih a ˗ quid pro quo: mipuiin an pathienhai chibai bûkin an kuomah inthawi an ta, chun an pathienhai chun mipui chu an enkol ding. Rom lal Aurelius chun Kristienhaiin Rom pathienhai an biek nuom nawh tia intumin a suknomna a. Chuong sà khom chun Kristienhai chun huoisen insuoin damnawhai chu maksan lovin hmangainain an enkol hlak. Khawlâi dunga thâng neng nunga um mithi ruong, ringnawtu ruong khom ni sien, mawi khâi takin an vui pèk hlak.

The Plague of Cyprian (251-266) hripui chu Egypt le Rom lalrama inlêngin Rom khawpuiah ni khatah mi 5000 dâm an thi hlak. Hi hripui inlèng hun hi “Crisis of the Third Century” - chu chuh, Rom lalram a hung tluse ṭan, a ram lien tak a koidar mèk lai le ram ṭhuoitu an nei mumal naw hun tak leh a’n tuok a. Carthage-a Bishop, Cyprian chun “Hripui hin einiah thil mi dapsuok a tum a, chu chuh ei tisa dân amani ei thlarau dân a nih” tiin a hril. Ama chun Kristienhai ta ding chun thina hi suol le tuornaa sip, hi khawvel maksana chatuon hringna paradis lampui mi siempektu a’n leiin thina hi ei ṭi ding an nawh tiin a hril a. A thi tah hai chu sûn zing ta lovin a damhai enkolnaa a let hnia ṭhang la dingin a’n fui. Kum 260 Easter Sunday khan Corinth-a Bishop Dionysius chun, “Ei unau, ringtuhai chun hmangaina le ringumna insuoin, ṭi um hle sien khom damnaw enkolna sinah hma lain an mamaw tin rèng ngaivenin Kristaah rong an bawl a. Natna hriin kai sien khom lawm takin an tuor a” tiin a lo ripawt ve a. Ama chun, “Kristienhai hi inhoitir dinga Krista’n hnuoiah a mi sie a’n naw a, i kawl le kienga um, harsatna tuok, i învèng, i ruolhai le nangma sukdudatu meu khom ni sien, i ṭhangpui ding a nih” tiin a hril pei. Kum za khat hnung khan lal Julian chun “Galilee mihai” hin Kristien nilo damnawhai chen khom an ngaisak hlak tiin ṭongbau a lo nei a. Historian Pontianus khoma Kristien sûngkuo chauh ni lovin Kristienhai chun mi po po chungah ṭhat an insuo thu a lo ziek bok.

Milim bie puithiem tam tak an hung thi a. Bishop Cyprian le Kristien rongbawltu danghai chun Kristien tukvera inthoka thlìr, hripui umzie le a chanchin hai chu mipui hrietah an puongdar zing a. Kristienhaiin damnaw an enkol dân hai chun mi lungril a hne èm êm a. Kristienhai sukdudatu ding Rom lal mumal an um ta bok nawh. Hienghai po po lei hin Rom sakhuo chu sukhningin a um a, a lalram chen khom a suk chàu phà tah a nih. Kum 251-a Rom lalrama Kristien mi nuoi 12 um chu kum 300 khan maktaduoi 6 an tling phàk a ring thu Rodney Stark chun a hril a. Ama lo hmu dânin, 100 peiah vantlâng thi zât nekin Kristien thî an tlawm lem. Hri invoi rau raua khom a dam suok Kristien an tam lem.

Plague of Justinian (541-542) Europe-ah a’n lèng khan mi maktaduoi 50 (Europe mipui 50%) an thi a. Historian Procopius chun hi hri hi Byzantine lal Justinian-I rorêl indik lo leia Pathien lungsenna ni dingin a ring a. Lal thupêk ni naw sien khom, màni nuom thuin social distancing le quarantine thawin damnaw an lo enkol hlak. Kristienhai khoma inpezo takin damnaw an lo enkol a.

Roman Plague (590) kha Pope Gregory the Great chun mihriem suolna leia Pathien hremnaah ngaiin mipuihai chu insîr le sim dingin a’n fui a. Simna dingin Rom kot thlêra hai lam hrawin Virgin Mary lim kuomah chun lunginsietna le ṭongṭaipek dinga ngenna an siem a. Mipui pungkhawm lei chun hri chu an inkâi dar zuol a. Sienkhom, kohran ser-le-sâng an zuinaah beiseina an nei tlat bok si a.

The Black Death (1346-1353) kha khawvel histawria hripui rapthlak tak la nîng a tih. Europe-ah mi maktaduoi 30 le khawvel hmun dangah mi maktaduoi 50-in an thi pui. Chanchin an hril dân chun, hi hripui la’n lêng phâk nawna rambunghai chun hri inlèngna, an ṭhenum rambunghai chu ṭhangpui nêk hmanin va run an tum lem a. Historian Tuchman chun, “… chuong anga an thaw hman hmain hripui chun anni chu a hung nangchil a, a ṭhen chungah thina a tlung a, a danghai chu hri ṭi leia an tlânsietnaa chun hri an thedar phà lem a” tiin a lo ziek a. Hi hria inthok dam khawsuok pakhat, lekhaziektu Agnolo di Tura chun, “Hi hri hi a rapthlak taluo a, thuok le mita inen ringot khoma inkai thei a ang leiin pain a nau a tlân san a, chuong ang bokin nuhmeiin a pasal, unauin a unau dang. Inruolṭhatna le poisaa mî tlon khoma mithi vuipuitu ding hmu ding an um ta nawh. Kei ngèi khoma ka nauhai mi pangâ ka kut ngèiin ka vui liem a nih” tiin a lo hril.

Black Death hin inkieng zai a rêl el naw a. Kum zabi 15 khan Byzantine lalram a hung run a, chun 1527 khan Protestantism suolsuoktu, Martin Luther umna khuo, Germany-a Wittenberg le a sèvel khawpuihaiah a hung inlèng a. Mi tam tak hria inthok inhumhim tuma an tlansiet lai chun Luther le a nuhmei inrai lai, Katharina chu an in chu damnawhai enkolna dingin an inken a. Anni chun Mat. 25:41-46 thu kha an nun ṭhuoituah hmangin, “Isu’n ‘Damnaw ka niin i mi kan naw a’ a ti hi ei inzà ding a nih” tiin a hril a. August 19, 1527 a lekhathona chun “Hi hmuna hin kohran upahai le chauh kan um a, sienkhom kan khât chauh kan ni nawna dingin Krista kan kuomah a um. Ama chun hi rûl tar, tuolthattu le suol bul laka inthokin keiniah hnena chang a tih. Mi ṭongṭai pek ro, dam takin leh” tiin a lo ziek a. “Kristienhaiin hripui hi ei tlânsan ding am?” ti lekhate a zieknaa chun Kristienin hripui a dongsawng dan ding chu: Ei rongbawlna hmunah ei thi ding a nih. Kristien daktorha’n an damdawi-in an maksan ding an naw a, Kristien roreltuha’n (governors) an biel an tlânsan ding an naw a, Kristien pastorha’n an kohran an maksan ding an nawh. Hri hin ei mawphurnaa inthok a mi suk fihlim nawh: krawsah a’n chang tir lem a, chu taka thi dingin ei inbuotsai ding a nih. Ama’n a hril pei dàn chun ei taksa hi Pathien mi pek a na, thei tawpa hria inthok ei venghim ding a nih. Ei fimkhur nawa ei inthlada chun mihai ta ding chen khoma an hringna ei suk derthawng pek thei a nih.

Hi hripui hin Catholic thuneinaah ringzo nawna a hring suok a. Anni chun hripui kha Pathien lungsenna lei a nih ti siin khawtea an puithiemhai kha mi naran hai ang bokin an thi inzing a. Puithiem ṭhenkhat chu an hlaw sukpung pek an ni naw chun hriin a nuoi nasat zuol hmuna hai an um nuom nawh. Chun, puithiem ṭhenkhatin an beram damnawhai an tlânsiet san a. Puithiem thi tah hai sin ruok hluobittu dingin tlinnaw tak tak, puithiem dingin hmaw sa rumin an lak a. Protestant Reformation phursuoktu ni naw sien khom kha hripui khan nasa takin Catholic kohran a suk chau phà a, Reformation bul ṭhut remtu poimaw tak chu a ni hrim hrim a nih.

Third Cholera Pandemic (1852-1860) khan Asia, Europe, North America le Africa khawmuolpuihai a fang suok a, mi maktaduoi khat chuong an thi. Hi hri an lèng lai hin Charles Spurgeon chun hmun hrang hranga Pathien thu hrila an zin hlak chu chawlsanin Londona damnaw le thi mêkhai chu a kan hlak a. Miin natna, beidongna le thina a tak ngèia a hei tuok meu chun an lungril khom Pathien tieng a’n hong nuom vieu a. Chu hun chu Chanchin Ṭha hrilna dinga hun poimaw tak a ni leiin remchângna lak vat a ṭulzie thu Spurgeon chun a hriet a. Mi tam takin damnawhai insûnga lut an inthîm laiin ama chun damnaw khum panin a ṭongṭai pek hlak a, sandamna thu hai hrilin Pathien thuin a thlamuong hlak. Sûn le zànin, a châng chun zan khawvar zak dàmin, chawl lovin damnaw a kan hlak. Mi thlier bik a nei naw a, ko a ni phot chun a rethei a pasie le sakhuo dang zuitu khom ni sien, a kan hlak. Thawk khat chu ama khom taksa le lungril takah chau ngawi ngawiin a’n hriet tah a. Ni khat chu mithi vûi zoah lungril rik taka in tieng a’n lawi lai chun Pathien rem ruot ruota siemin, pheikhok siemtu tukvera thuziek intâr chu pan hnaiin a va ngaiven a. Hi thu hi a lo inziek a: “Nang chun Lalpa chu ka kulpuiah i siem a, a Chunghnung Tak khom i chêngna inah; thil ṭha lo chu i chungah tlung naw ni a, ieng hri khomin i chêngna in chu hung hnai naw nih”. Ama chun “Hi thu hin ka lungrilah sin a thaw nghàl a. A mi thlamuong sotin ka hriet a, a mi siem thar a, thi theilo nun nei ka nizie inhrietchiengna’n a mi khit de a. Thi ṭêphai ka kan hlak chu lungril thlamuong takin ka sunzom thei a. Thil ṭha lo ka ṭi naw a, siet ieng khom ka tuok nawh” tiin a hril. Spurgeon chun a nuna inthokin pastorhai chu an beramhai bula um zing ding an ni thu dàm, natna tuorhai an enkol ding thu dâm, ringum taka Chanchin Ṭha an hril ding thu dâm le hieng hun po poa khom Pathienah ringna innghat entirtu (model) an ni thu dàm a’n chûktir a nih. 1866-a cholera hri a hung inlèng thar nawk khan Spurgeon chun pastor le Kristien danghai chu hieng hin a’n fui a: “Tu hi rongbawltu hun, thlarau hmangaitu po po hai ta dingin hun ṭha a tlung nawk tah. An ta dinga thil ṭha in thaw thei hun a nih. An hliemnaa khan Gilead thinghnai damdawi in chawi kha tât pek unla. Mi suolhai sandam dingin Isu kha krawsah khai kâng a ni thu hril ro. Isu’n thi ṭêp tah suomhmang kuomah ‘Voisun hin ka kuomah Paradisah i um tah’ a ti angin thi ṭêphai kuomah khan Isu’n a la sandam thei a ni thu hril ro”.

Flu Pandemic (1889-1890) kha Turkestan, Canada le Greenland ah a’n lèng a, mi maktaduoi khat chuongin an thi phà. Sorkarin mipui pungkhawm a khap thuah, ‘keini in mi khap pêk chun anni khom khap ve ro’ ti lungril put an lo um ve a. New Orleans-ah biek-in an khâr peka, dawr hong an phal pek ruok khan, Roman Catholics puithiem pakhat chun, “Dawr lien hai saw zingkâra inthoka zan chen a dawrtuin an sip zing a, anni saw khâr ve ding an ni naw am a nih. Hri inlêng dangna dingin Sorkar hmalak a chau si leiin mihaiin biek-inah fea Pathien ṭhangpuina an hni chu a awm hlie hlie naw maw?” tiin a dodalna thu a hril a. Ni khatah mithi ruong 400-500 vui ding a um hlak a. Invui dân kalhmang suk olsam (simplified) a ni a. Hun pângngaia mithi ruong inkhumna puonhai biek-in bangah an târ hlak chu bànin vuina prokram a tawi thei ang takin an thaw a, chuongchun hri inkai khom an tlawm phà a nih.

Flu Pandemic (1918), Spanish Flu ti khoma hriet lâr khan khawvel pumpui a dâp suok a. Mi maktaduoi 20-50 an thi phà a nih. Kha huna khan mipui pungkhawm khapna leiin kohran inkhawm a suk buoi phâk a. Sienkhom, Washington DC-ah Protestant rongbawltu inzomkhawm pawl khatin khawpuia biekinhai khâr ding sorkar thupek chu zawm dingin an rengin lungruol takin vote an pèk. Chuong lai zing chun Kentucky-a Baptist pastor pakhat ruok chun sorkar thusuok poisa lovin a kohran hai a’n khawm pui a, pulpita a ngir lai tak police-in an va man a. St. Louis-a Catholic puithiem pakhat chun “kohran membar 200 lo hung inkhawm hai hi biek-in tukvera inthok lo hung lut an ni hmel a, chu chu ka lo hmu nawh” tiin police hai hmaah a’n phah hiel a.

HIV/AIDS Pandemic (a nasat vang lai, 2005-2012)khawvel huopah inlêngin mi maktaduoi 36 an thi tah. 2018 sûng ringot khan HIV invoi thar mi nuoi 17 um dinga ring a nih. Kum 2018 chena khan HIV invoi mi maktaduoi 38 vèl an um tah. Madagascar-a Kristien sakhuo ṭhuoituhai AIDS chungchanga survey an thawnaa chun hi hih an hmusuok: AIDS hri indar nawna dingin hma la nuom hai sien khom an thuchahai chu kohran doktrin bâk a khêl naw thu dàm, condom hmang dinga infuina a tlawmzie thu dàm, AIDS chungchanga an hrietna sukzau a ṭulzie thu dàm, hri invoihai leh inlaichinna siem ṭhat le inbiekpaw pui an ṭulzie thu dàm a nih.

Southern African Bishops ruol chun “AIDS hi Pathien mi hremnaah ngai ding an nawh. Ama chun ei dam ding a dit a, AIDS leia ei thì ding a dit nawh. Hi hin mihaiah sûngril inthlâkthlengna intlungtirin sukdamna, lunginsietna le hmangaina rongbawlnaah mi ṭhuoi lut lem sien” tiin chieng deuvin an ngirhmun an suklang a. Chuongchun, AIDS dona dingin a hrana inzomkhawm pawl indinin, thawlawm dâm dawlin, infuina rongbawlna dâm hongin, hi hri leia nau fahrahai enkolna dàm le damnawhai enkolna sin dâm an thaw tah a.

1986 khan HIV hi India ram-ah an hmusuok ṭan a. Arles Nalini (Acta Theologica, Dec, 2011) chun India-a kohranin HIV a dongsawng dàn a sui a. Ama hril dân chun Kristienhaia inthok lainatna le ṭhangpuina Tsunami-in a ko suok ang tluk khan HIV hin a ko suok hne nawh. Kohranin mission lungril ei putdân le ei phursuok dàn kalhmang hai ei en ṭhat ṭul dingin a hril a. Kohran membar ṭhenkhat chu an kohran hrietpui kher lo khoma an ning ningin HIV/AIDS-a sinthawtu pawl thlop khom an um a. July 2, 2010 khan Synod of the Church of South India chun HIV indar suktawp dingin policy a zam tah a. Chuleiin, hi hri invoihai hi kohranin lungawi taka an pom a, an khawsak thei dan dingah hma an lakpui beisei a nih. India-a hin hi hri 85% inkaina chu nuhmei-pasal thilah a’n leiin hi natna invoihai hin mi thîm le muolphona an hlaw hlak. Hri invoi mithi phum thua chen khom a châng chun harsatna tuok a nih. Sienkhom, hun fe peiin Kohran le Kristien pawl hrang hrang chun HIV thua inhrilhrietna (awareness/education), suirilna (research), infuina (counselling), inenkolna (care) le kong dang dangah hma an hung lak ta pei a.

Ei hei suklang tâk angin hripui inlèng hunah Kohran hai chun an hringna ta dinga ṭitum tlung ding khom ni sien damnawhai chu tlânsan el lovin, thei ang angin an ṭhangpui a. Huoisen le enton tlak Kohran ṭhuoitu’n hma an ṭhuoi thu khom ei hmuh. Hienghai po po zârin mi tam takin thlamuongna le taksa le thlarauah damna an chang a. Kristien sakhuoin hlutsak a hung hlaw phá bok a, a zuitu khom an pung hrat. Hi thuziek hin ei hrietna a suk zâu el ni lovin kohran ṭhuoituhai, pastorhai le kohran mipuiin hripui inlèng huna a mamawhai chunga ei mawphurna mi’n hrietsuok tir sien ei nuom a nih.

Dated New Delhi, 17 April, 2020
Don't Miss
© all rights reserved
made with by Simon L Infimate