Showing posts with label John H. Pulamte. Show all posts
Showing posts with label John H. Pulamte. Show all posts

HMAR KOHRAN*

No comments

April 17, 2025

~ John H. Pulamte

Thuhmatawng

Ka thusep ziek hi kum iemani zât liemtah lai a’n thawka ka lungril ngaituonaa inlanghai thei ang anga ka lo khawlkhawmhai a ni a. Milaia hang phawrsuok dingin ka pieng le seilienna, ka nu le pa ngirhmun le khawsakna ka en naw thei nawh; Pastor nau ka nia, kohran zâra hi chen tlung thei ka ni bawk si. Hun le nihai liempui dinga kan hlamzui tir titi hnung kha, tulai hnai hi thu bawk hin nasataka ka lungril ngaituona a hung hluo thar nawk tlat leiin a déng dèng déng ding le a chang chang chang dingin ka hung phawrsuok ta khawng khawng a nih. A tlângpuia ka hmu dân ka ziek suok el a nia, tu mimal le pawl khawm inkawktir le nèk bik ka nei nawh. Hi thuziek leia lo na pal le hliem pal an um a ni khawmin ngaidam inhnina ding san neiin kan hriet nawh; a pawi ka tipui chauh bâk chu! 



A thuphung

Kum 1910-a Manipur simthlanga Chanchinṭha a hung lût lei khan a biela chênghai kawng hran hranah nasatakin a dawmsang a. A hmaa pielral, mi neinung le thangsuo hai chauh chan dinga an ngai kha pasie-daikilkara mi le hmeithaihai khawmin an chang ve thei ti an hung hrietsuok bâkah an pathien biek dân le sakhuo zui le inrelbawl dânhai nasatakin a suk varzâng pha bawk. Hriselna le taksa inenkawlna a sukawlsam phaa; a hma nék deiin nuhmei ngirhmun a dawmsang bawk. Chuong lai zing chun, khristien sakhuo le inzui tak, KOHRAN sûnga buoina le inṭhena leia a ram le hnama kakhawk ṭha naw tak a nei zie hi hriet le hmu hmaih ruol a ni ta nawh.

Ei rama kohran le inzawma buoina hmasatak chu March 1912 laia Sap Tlangval a kohran memberhai Ukhrul biela rawngbawl mek, William Pettigrew in Baptists ni dinga a hung zawr chiem á¹­um kha a nih. Sienkhawm, a thulaimu tak kha doká¹­in le ringna tieng thu, a biel mipuihai la hriet le man phâk naw tieng a ni leiin nghawng a nei bèk nawh. Sap pachal e ti lovin tlung in ding a hnawng ṭêp lem a nih. 1928 bawr lai a’n thawka Sap Tlangval le Coleman inkâra buoina le NEIGM kohran sûnga iná¹­hena ruok kha chu hril le hmu hmaih ruol a ni nawh; Hmar hnam le kohran sûnga kakhawk pawi-sei tak a nei zie chu tu hun le chatuon chenin á¹­hang la hung thar peihaiin la hril ngei an tih. Sap Tlangval kha NEIGM hming phuoktu, a bul á¹­antu le neitu hmasa ni sien khawm a kohran indin le phun a’n thawk kutbentheka a suok khan Indo Burma Pioneer Mission a’n din a, Manipur tienga a rawihai ruok chu ‘Independent’ tiin a’n ko tira, a hnung sawtnawteah ICI a pieng pha.

April 20, 1969-a Sap Tlangval a thi hma char kum khan ICI sûngah inghirnghona a suok a. Ukilhai ruoia sorkar court le roreltuhai hmaah poisa sum tamtak sênga an inhêk hnungin court puo tieng inremna siem a nia chu 1973-in EFCI a pieng tho tho. 1989 khan EFCI sûngah buoina a suok nawk a; a ra chu Hmar kohran pawl dang, WMCEI hi a nih. Coleman hnung zuitu, NEIGM hnuoia Hmar á¹­awng hmanghai kohran, EAC khawmm iná¹­hena hri a’n thawkin a fihlîm bîk nawh. Pathien hming sála kuttum le kawlhnam inlek ngama sawtfe an inmelrum hnungin April 8, 1979 khan RPCNEI a pieng ve tho.

Hienghai bâkah hin ringna le doctrine thil leiin 1960 lai khan Hmar khristien á¹­henkhatin AG le UPC an lo zawm tah a. 1983 khan AG kohran a’n thawk hin Lalsungkuo kohran (Unity Church) a pienga; hi ‘unity church’ hai khom hi an ‘unite’ zing chuong nawh. An hmaá¹­huoitu puipa takin pawl dang a’n din san dei a ni awm. UPC sungah khawm hin Northeast India le Mizoram ti’n tlawmte te’n an lan á¹­hedar nawk pei. Hieng hai bâkah hin, a rûk-a-râla indin ni chie naw sien khawm tláng hriet mang lovin Hmarhai lai Douglas, Four Square, Catholics, Manna Full Gospel, Local Church hai a lo pieng tah a, tu chen hin khawlai khuo khuoa mani chu khuongte inṭéngraka vuoin an lan khawlbing zing. Hmar kohran sunga iná¹­hena tharlam tak chu 2014 kuma AG kohran sunga iná¹­hena, tu chena la chingfel lo hi a nih.

Hmar hnam sûnga kohran pawl hieng tlawta a tamna san hi sui le ngaituo tham khawp niin inlang sien khawm chuong taka sei le sawt buoipui ding a um nawh. A san iem? Hieng iná¹­hena hai hi ringna tieng thu le Bible thu lák le pawm dân inangnaw lei ni lovin, ‘hi khawvel inlalna le thuneina, sum le pâi thil le hotu inchuna lei mei mei deu vawng lei a nih’. A pui naw taluo!

Chîk taka ngaituo le buoipui tham lem chu ieng leia hieng lawm lawma Hmar-haiin mi dang le hnam danghai nêka kohran ngai thupui le inhnika a thu ei lâk ursûn am ana, ti tiengpang lem hi a nih. A mimir hmun thuma á¹­hea hmun hni deuthaw hin chu kohran thusuok a ni phawt chun ihë loa thlarau thienghlim hrietpuina anga ngaiin kawng iengkima zawma phursuok ei tum el ni takin a’n lang. Mani inlawina kohran thutlûkna chu, ‘ti ziek’ anga ngaiin sawisel thienglo le Pathien hrietpui anga ei ngai lai zingin ei kohran dang thuthlukna le hmalâkna chu a deusaw zawng le hrilhnuol zawngin á¹­hang ei lâk nawk ang lawi si!

Pathien thutak hrietna kawnga naupangte ei ni laia ‘kohran’ hran hrana iná¹­hedar ei ni leiin mani kohran chauh kha Pathienin a ko hran anga ngaiin midang kohran chu hnawl pawngchawr el hlak mi ei tam hle. Pathien hring bie le neitu ei ni zie ei nungchang le thilthawa suklang ngam mi nèkin ‘chu kohran-kha kohran’ eini zie ei kawtkhar biengah hai hawrawppuia zieka tardawk ngam khawm ei um nuol bawk. A tlângpuiin hienga ‘kohran inhnik’ mihai hi Khrismas le Kum Thar lawm ni ngawia inlang hlakhai an ni nuom nawk tlat si. Mani inlawina kohran ei hlutsak taluo lei hi’m a ni ding laihrui inzawm ngei ngei khawm kohran khata an inlawi naw chun sietni-á¹­hatni a chauh naw chu insirpaw naw tawp khawm ei um hiel.  

Chîng Dân Dangdài

Ei rama kohran mi lo phun hmasa pêktuhai khan an ringthar lâkhai kha umchilin Pathien thu le kohran ser-le-sânghai fumfétakin an inchûktir hman nawh a. Ringthar mawl té tèhai kha zuhmun-sahmuna an kir nawk a, an lung an lêng nawk an inlaupui angreng si lei ni ngei a ta, a tam theipatawp anni le anni insukhlima, Pathien thua an inpawlkhawm theina dingin chawlkar khata zan tin kha kohran prokram le inkhawm an inneitir el nisien a hawi. Hieng ang ruohmanna hi khawvel hmun le ram danga hmu le hriet ding a um meu nawh.

Chawlkar khata zân tin Biekin le kohran prokrama an mi hnawkhatpui hnungin kum khata thla sawmpahni um laia a boruok inhawi thla tak le lo sin thawna a khawm awlthawng hun, Thlaram (September) thla chu Beiruol thlaa hmangin zantin thupui neiin an mi’n khawm tir bawk. Chu bâkah chun, Titi Lengkhawm, Crusade le Bible Camp chi tum tum neiin kum 100 chuong ei lo fepui tah. Ei inkhawm rawn le Pathien thu ei hril le ngaithlak rawn anghuin Pathien thu hrietna le ringna kawng le thlarau ramah ei insâng pha am ti hi ngaituo tham ni bawk a tih.

Inkhawm a tam lei khan Pathien thu hril chu tirko le thawktu an ruoihai mawphurnaa sie sêng zozai a ni ta naw a; a nuhmei a pasalin an lo bei el hlak kha tu chen hin ei sunzawm ta pei a. Ei rama kohran hmasahai hun lai khan, Bible khawm indik taka tiem thei lo chu hrillo, ‘hming la ziek lo’ chen hai khawma chawlni zân inkhawmahai hun lo changin an nuom nuom an lo inphawtin an lo ‘gawp’ thu hril le hriet a nih. Chuong hun lai kha ni mei a tih, pa pakhatin Mathai bung 6-a ‘Lalpa Tawngá¹­aina’ kha changtlangin a hmang a; ‘I hming inza um raw se’ ti lai tak kha, “I hmingin za (hundred) um raw se’ tiin a tiem pal a; “eini rawi hi ei hmingin za a um tling naw khawmin 99 dam 98 dam annaw khawma 95 bêk ei inumtir a ngai” tiin a bei rak a niawm. Pakhat dang nawk lem chun, “a kila lung pawimaw” ti kha ‘Akiha lung’ tia tiemin, ‘Saprama um a ni thu le Sâp ram a’n thawka mi pakhatin a hung hawn chu a mit ngeia a hmu thu a hril’ pawp tie. Khang hun lai khan chu, titi sep thiem le tawngkama hausa hai kha thuhriltu ropui, thiem le inlâr an lo ni pei el hlak niawm a nih. Tulai khawm a ni met tho. Nasa chu ei nasa!

Poisa Sum le Kohran

Ieng pawl le kohran khawm poisa sum boa um le fe thei a ni nawh; rawngbawl inzauhna ding le thawktuhai hlaw ding le pawlpui nitin khawrsaw dingin sum a mamaw a, zawng a ngai. Sienkhawm, poisa sum hi a tam met phaa inkhîk-inkhalna a um nuom vieu zie a hrie naw ram ei um nawh. Hmar laia kohran iná¹­hena san laia pawimawtak chu sum a nih a; kum zabi 16-na laia Roman Catholic kohran a’n thawka Protestant hung pieng suokna san khawm kha sum tho a nih. Tulai hnaia sap á¹­awng ei hmang inlar thar, ‘city church’ khawm hi sum le inunau an ni naw khawmin inlaibung bek chu an ni el thei.

Ei rama Kohran kha a fe pei dân ding le iná¹­huoi dân ding mumal taka rèlfel a ni hmaa chawp le chila indin a nih. Kohranah ‘teacher-evangelist’ hai le ‘laymen’ hai pawimawna an ang deu phuor a; dawrkai le sumdawngmihai pawimawna a lien a, sum le paia lo hnienghnar deuhai chu kohranah an hlu ting el a nih. Chu chu gospel zabili ei lawm hiel hnungah khawm a la danglam rak nawh; khang hun laia hril khawp an la um naw leia lo inlar lo, tulai huna ei hlutsak le sie pawimaw thar em em hai chu sorkara kamdinghai le officer-hai hi ni mei an tih. Hmar kohranhai lai hin tangka sum hin sandamna èm chu inchaw thei naw sien khawm local committee member nina dàm, Pathienni zâna thuhriltu ni theina dàm, kohran inkhawmpuia thungna tha le langsar le Kohran Upa ninahai chu a’n chawk thei ta a ang. Pasiehai ta ding chun, chuong ang hamá¹­hatna le ninahai chu hrillo, kohran pawla á¹­hang thei naw hun khawm a la tlung ei thei ding ni’n an lang.

Hmar kohran pawl tinhai hin thawlawm pangngai hieng - Sawmapakhat, Bufaiá¹­ham, Thingá¹­ham, Thlaithar, Buthar, Ringna Thutiem le Building Fund hai ei dawl bâkah Nuhmeipawl, Thalaipawl le Naupangpawl le tulai hnaia ei nei thar, Pavanglai/Pavalai chenin target chi tum tum neiin ei pang inhângrakin ei dawl a; eini le eini eiin sawkda rak chu a ni tak. A hma deu khan ‘naupang chawmna’ kha ei uor a; pawl inzawrna le insawnkuolna takin ei hmang bawk. Tulai chu a mi chawmtuhai kha an varsuok ta leia an mi chawm nuom ta naw lei am, eini ei hung varsuoka naupang chawmna dinga ramdang a’n thawka poisa laklût kha a hlawk naw zie ei hrietsuok lei, a’n lar ta rak nawh. Naupang chawmna tieng fekhélin Development Program tieng ei uor thar a, hma ei sawnpui le pui naw chu a hriltu izir ni mei a tih. Hmar kohran tinhaiin ei project haia dingin rambung dawr bîk ei nei seng a; World Cup football lai khawm ei kohran inlawina a zirin ei á¹­an an ang naw nuoi hlak. Pui tak ei nih; pui tak!

Ei kohran haia poisa sum ei sie pawimawzie suklangna dang pakhat chu ei magazine haia thawlawm thawtu le an thawzat le thaw nasan sei duota ei ziekhai hi ni mei a tih. Pathien le kohran ta dinga á¹­hahnemngai rak lo khawmin mani le mani insuklar tumna (advertisement) khawma thaw thei hawina chin a um tah. Kohran ta dinga thawlawm ei duthaw taluot leiin a petu, a lamsuokna le pêkna sanhai ngaituona hun ei nei ta nawh a; sum thienghlim lo le indik lo taka lamsuok a lo ni khawma, kohran account-a a hung lût ta khan chu a thienghlim angin ei ngai hmak nghal pei nisien a ang. Hilai thu le inhnaia ama Pu L. Ruoivel Pangamte’n 1999 lai deia HSA prokrama a lekha ziek hang lasawng vak ei tih:

“Kohranin tangkasum zawng sinpui taka ei nei el ta hi, kohran hmasahai tlûksietna a lo ni hlak ti ka hrietnaw leia ka ngaimak taluo ni chuong lovin, ‘kohranin sum, a lamsuok rawn deu deu, thawlawm dinga hlèpruk le sum thienghlim naw laklût ei huoi deu deu’. Kohran thuoituhai thahnemngaina hi ka kal ni chuong lovin, ‘kohran thuoituhai thahnemngaina a’n thûk deu deu, thawlawm tamna ding a ni phawt chun, sum thienghlim naw khom tlim nawna a lien deu deu!! Kohranhai thienghlimna le huoisenna langsàrtak nia ka hriet chu, ‘a rûkna nuhmei/pasal neihai hnawtdawk’ hi a nih. Hi thila a thienghlimna le a huoisenna ang hin, thil dangah khawm huoisen sien chu, kohran hin thil a va siemtha rawn awm deh!”

Hieng tlawta kohran hmingin sum ei dawla ei hmusuok rawn lai zingin kohrana thawktuhai ngirhmun chu a’n hnuoi pangngaiin a la’n hnuoi zing tho. Sorkara Grade IV hai hlaw zat khawm ei pêk phâk naw lai an tha le zung, an lungril ngaituona le hun nei po po hmang dingin ei beisei tlat zing si.

Kohran hminga poisa sum ei dawl rawn ta èm leiin leiin hnam le khawtlang ta ding chun pêk ding meuh ei nei ta naw a; prokram hang riruong le huoihawt ding hlakin poisa sum bo chun thil theilo hulhuol a ni bawk si. Hieng hi a ni pei chun, kum sawtnawte hnungah chu ei mithihai khawm khawtlang le hnam hming ni lovin a kohran zawnga ei lan phûm el khawm a ṭûl el thei.

A pawhleua inti sakhuomi tamtak hai chun ei pi le puhai a’n thawka ei lo chîng le tu chena ei la sunzawm, mani túhai thinia puhaiin ‘Pu Zu’ an buotsai hlak khawm hi a hming an sam ngam ta nawh; chuong mihai chu kohrana an nina hum zing nuomhai le nina nei tumhai an ni tlangpui! Chuong lai zing chun, chuong tlawta Pathien thu nêka kohran inhnika pipu thurosie le nunphung le thil dang po po chu setan tirko ang tlawta ngai pawlhai hin anni ngeiin thina le mangangna an tuok pha chu pahnam, laibung le sûng le kuo le thisen inzawmpuihai hriefua zawng vel ruoi hrat hrat an ni hlak.  

Inlalna le Thuneina

Khawvel mihriem a tunga lawn taphawt hai hi varna, thiemna le insângna dit naw ei um nawh; inlal le thunei ni ei nuom seng bawk. Mani nungchang le thilpêkhai nêka a thu chauh le a hmêl mawi zawnga thuoitu ni a awlsam lem zie hrietu khawm a tamlem ni mei ei tih. Rambung le rambung khawm thuneina le ropuina inchuin an indoa, mi tamtakin an tuor pha hlak. Khawvela um le mihriem pangngai eini leiin kohran sûngah khawm Pathien ram hmangaina lei le kohran ta dinga á¹­hahnemngaina lei ni kher lovin thuneina le mimal le sungkuo pawlitiks tirdakum tak leiin buoina ei suksuok rawp hlak. Khristien sakhuo zuitu lai chauh nilovin Hindu philosophy a khawm miin kum 60 a pèl tah chun a khawvel sin le nina hai maksana Pathien thudik zawngsuok hun ni tain an ngai ve. Chuong ang chu khawvel lungril thlèk dan réng a ni lei am ani ding eini lai chu kum 50 khawm la tling tha loa ‘Kohran Upa’ ni inhawk ei tam a, tektik hran hran hmanga uolau rak loa vote zawng khawm hming suot meua hril ding hrie tamtak ei um tah. Local Committee member ni nuom lei dam le Kohran Upa tling naw leia mani inlawina Biekin insawn khawm hril ding ei um nawk bawk.

Thlarau ram annaw khawma sum le pâi tienga kohran ta dinga ṭangkai le peksuokna kawnga tlawma kut zâng deuhai chu kohrana a challang pawl an hung ni nghal a. Hi lei hin sorkar thawktu, mani sin thawna le hlaw hmunaa ngûk tak le ringumtaka thaw pei mang si loa kohran tienga taima vieu hlak Hmar kohran tinah ei um fur. Chuong mihai chu Pathien thutak hmu phâk loa, lunginnona ṭhanga keihëm awlsam bîk nuhmei ruolin an chawisangin an hlutsak nuom bik hlak.

Chuong ang mi, thieng le thieng naw kara poisa sum lamsuoktuhai le an testimawni khawm ringhla umhai chun sawtnawte kârin an thawlawm thawhai changchawiin kohran pastor le tirkohai nèka thaw hlawk lem le á¹­angkai lema inngaina an hung neia, ‘ka sawmapakhata ka chawmhai’ ti á¹­awngkam dâm an hung hmang ta mei mei hlak. Chu zár peia chun kohran ro inrêlna - Local, District/Region/Presbytery, Assembly/Synod a hai chen fulltime-a rawngbawltu hai nèka thu le rawl hung neiin kohran le Pathien ram ta dinga mi á¹­hahnemngai le thaw hlawk anga ngai an hung ni tah pei el a nih. Mani Pastor le DS hai khawm ei dit le ti zawng a ni mang naw chun a hun pangngai hmaa transfer theitu ei ni zie uolau taka hrilsuok ngam kohran member hriet ding ei um zeu zeu ta bawk.

Chuong hai vêl pei a’n thawk chun ei Pastorhai le rawngbawltuhai ngirhmun le hlutna ei sukhnuoi a; Biekina pulpit rawngbawlna hun khawm ei inchangtir tlawm pha ta pei bok. Ti thei ding dingin, ei pastor á¹­henkhat chu thlarau ram chu hril lo, nungchang le hawihera an nina phusuok lo em em; fak hmuna ding ringawta kawtkharpuia inthawk niloa tukver a’n thawka kohrana inchawmlut an um nawk ve bawk.

Hnam le Kohran

Ei ramah hin a nawlpuia thlarau le Pathien thu tienga hartharna (revival) a tlung hriet ding a um nuol tah a; a nuhnungtak chu 1993 bawr laia mi kha a nih. Kha revival hung iná¹­anna kha kohran pakhat KTP Gospel Camp el ni sien khawm, thawk le khatin Hmar kohranhai a fang suok nghal a, a hnungah ei unau hnam dang le ei kawl le kienghai a kângzap pei a ni kha; kohran pakhatin ‘a credit’ lak bîk a tum chun indiknaw nih.

Ei rama Khristienna a hung lût zabili (centenary), hnam hminga lawmna siem hmasa loa, mani kohran chita a ropui thei ang patawpa ei hmang hnunga ‘thawnaw ém chu’ ti niawmtaka a hnam hminga ei hmang kha ei hnam history-a hril la hlaw ding ni ngei a tih. Kohran jubillee a ni naw a, hnam le ramin gospel chanchiná¹­ha a hmu champha a ni kha chu ei hriet chieng hle bawk si! Thang la hung thar pei haiin khalaia kohran le hnam thuoituhai kha mawsie naw hramhai sien nuom a um ngei. An hun hmaa kohran iná¹­he pawlitiks rasuok a ni tlat si!

Ei kawl le kienga hnam danghai inthuruol zie le an hnam le Pathien ta dinga an á¹­hahnemngai zie ei hril uora; eini hlak chun anni hai a’n thawk inchûk ei tum á¹­hak bawk si nawh. “Hnam dang dàn á¹­hahai la ve’ng ei ta, An dân suol thiet lovin” ti hla khawm hi kohran dan puoa umhai sak ding deuin ei sie hrë tah nisien a hawi hle. Mani kohran seng ei ngai pawimaw hmasa leiin mithi in le puipunni a hai khawm hril sei ngailoin thina tuok sungkuohai inlawina kohran a’n hriet thei nghal hlak. 

Mani kohran sûng bak ei enkhêl thei meu naw leiin ei tleirawl/rawlthar talent ṭha tak tak le fakhmuna khawp thiemna neihai khawm an talent pholangna ding hmun a tlawma; a hriepuitu ding an tam naw tlat leiin an ni ding ang le an tlung ding chen tlung phak lovin an thâmral hlak. Ei indaidanna bang inzauh dàn ding lampui chu ei kohran le ṭhalai thuoituhai hin an la ngaituo ve phak bawk si nawh.

Mi tamtak chun mithar le hmelthar chu ei inkhawmna kohran le inlawina Biekin a’n thawk ei inzawng suok tum hmasa taa, ‘ieng kohran am i na?’ ti zawna hi ei hmang tlanglawn ta hle. Hnam pakhat, á¹­awng pakhat neia um ei ni leiin thu le hlaa ei insukhlim le suk hmasawn a ngai a. Ei hlasak thiem le lekha ziek thiem haiin kumpui linglet an buoipui thu le hla pakhat an hang tlangzar hlak dea chu an sum hmusuok le an inrimna a’n tu naw taluo.

Lekhabu pakhat copy 500 zawrsuok ding chun bei fet a ngai; a zatve deuthaw bata an pek a la ni nawk nghal hlak. Hla a ni hlakin cassette, disc zawr um ta lo, YouTube channel ah upload a ngai; sum huoilutna ding khop hlakin viewer ding ei tlawm. Hmar hla million view hmu kutpara thliek khawp chauh ei la nei. Kohran chîn le member tlawmnaa mihai ngirhmun a châu dabawl nawk. Ei literary body le artist inzawmkhawmna hai a’n thawk dam hin sum le paia inthuomna tlawma zawng bek um thei sien ni ding. Hieng zing hin chu mani tha le zung le ngaituona le sum le pai a tlawnin tu’n am a séng a séng pei ding?

Hmar kohran tinin a hran senga puitling sande skul ei nei lai khan a kohran lien deuhai khawma Hrilfiebu, copy 1000 an sut khawma chuong ther thûr hlak kha HCLF hnuoia inzawmkhawma sabjek pakhat ei hang intawm meuh chu copy 5000 ei sut hem hem el. Hi hin thu tamtak a hril a nih. Na nei chun hrie mawl raw se!

Kohran ram chauh ei hmu mawi taluotna leiin hnam le khawtlang thil le inzawma sin hrim hrim chu ei hmu khawvel a, ei nauhai khawm ei kawkhmu bawk naw leiin a’n hnik pei le ngaituo pei ei tlawm tiel tiel. Kohran pawl hming le inkungkaina neiloa thawlawm chu mi rimsi le fahrahai á¹­hangpuina ding khawm nisien ei kut ei kei a, a dawltuhai chen ei deusaw hlak. Hieng ang lungril hi ei put lei mani ding Hmar hminga pawl ei neihai á¹­huoitu ding chu ei inhnawk a; a fel le tlin ding zawng lovin an hman deu ding le pawi tawk lo deu ding mi ei zawng lem tlat. Chu bâkah chun, a kohran kim zawngin team siem a la á¹­ul nawk pei bawk. Hnam nunphung le chingdan (Hnam Danbu) chu nuhmei-pasal inneina dinga man le muol rêlna a bâk hmang dingin ei ngai ta nawh. Hnam rorel le kawmiti pha hlak inrum hmakin thu ei suktluk tho; a bawzui ruok chu thudang.  

‘Aw kan Hmar ram, inthim tlang dumduoi’ tia ei sak châng,  a hniengnar le kamdingna nei lem haiin kum iemani zât ei hluo ve ta na le khawsakna, Tuiá¹­haphai, Guwahati, Shillong, Aizawl le ‘dar ang ei sai’ New Delhi tieng ei lungril inlèn lovin Sinlung Hills (Mizoram), Ruonglevaisuo (Manipur) le Cachar le Jinam Valley (Assam) hai eiinkawktir a. ‘Aw Pathien kan ram kan pek che, kan ram lungmawl inthim hi; I varmawi chun hung sunvar la, mal mi hung sawmpek raw aw!’ tiin ei khek inruola chu, hieng ram harsa te tehai hi a kohran hming bêka suk hmasawn le a biela la umsunhai fâk le dawn zawngna kawngah hma an sawna, an intodel thei thei dân ding tieng ngaituo puina a la tam nawh; a biela cheng, a nei met le inruolin an inpêm dawk san zing bawk. 

Kum sawtnawteah chu hieng ramhai khawm hi kawrvaipui ram a ni el theina a um ve tlat ta: ei hluo luma, a ram hausakna – thing le ruo, tui le vadungte hai le ro inphumrukhai (mineral resources) hai ei humhala ei hmang á¹­angkai si naw chun. Ram bo chun hnam a ngirsuok tak tak thei nawh a; hnam besan ding umlo chun kohran khawm damkhawsuok chuong naw nih.

Lampui Inhmang

Kohran sunga activities nei rawn kha kohran ṭhuoitu ni tasa le la ni nuomhai ngaihlut der le ṭha ti zawng a ni a. Ei KTP thuoituhai hlak chun thalai inkhawm pangngai bakah hlapawl inchûk le fellowship inzing uta nei le group target sukpuitling chu Pathienin a mi ruotna san le indinna san tak niin an mi ngaipui hmak a. Kohranpui hmingin a hming ei phuok thei phawt hmanga thawlawm ei dawl ta si leiin Nuhmeipawl, KTP le PVL hai poisa zawng vena ding la umsunhai chu - thingpui dawr, lampui sira second hand zawr le kuva le kamcherek dawr hai a ni el tah a.

Thaphui sènga nipuilinglet hmang ngailo inhlawna awlsam le zangkhai deua ei neihai chu bawng sung hmepawk zawr, blanket sawpa inhlaw, machi le nepnawi mei mei an ni el tah. Ei thawlawm dawlhai le thil zawrhai hi a dawltu ta dingin vawikhatna a ni el theia chu a lo petuhai ta dingin a vawi iengzatna hlawl am a’n ta ding, ti ngaituo tham a nih. Ei KTP haiin, ‘Taksa insawizawi hi kawng tinrengah a á¹­hahnem a nih’ ti changtlangin á¹­halai sports, marathon, literary week, concert le Bible tieng topic ni chie lo hmang damin seminar an huoihawt a; chuong ang prokram hai chu Youth Club le HSA/HYA in an huoihawt pha ei deusaw nawk angreng hlak.

Ei kohran KTP member hai ngûk tak le taima taka lekha an inchûkna ding sukbahla khawpa program ei neipui laiin ei member laia mi pakhatin a lekha inchûkna le taimakna zara hlawtlingna á¹­ha a hung chang pha hlak theitawpa lo á¹­awiawmtu le á¹­hahnemngaipuitu niawmtakin ‘lawmpuina thucha’ le lawmna prokram huoihawtin certificate le thangsuopuon ei in siltir a; chu le inruol chun kohran ta dinga thawlawm pekna kawnga á¹­hahnemngai dingin ei infui zui bawk.

Kohran hran hrana iná¹­hea biel chite tea ei inlap rak rak hin ‘ram ropui a mi’n tlun naw ding’ zie ei hriet suok mèka, la hrie zuol pei ei tih. Sienkhawm, inpumkhat le inzawmkhawm hi a á¹­ha ti hle inla khawm ringna thu leia lo iná¹­he ei ni nawh a, hotu le sum thil mei meia iná¹­he kha ei ni tlat leiin chuong el chun ei hnungkir beisei a la um nawh. Kohran hi a thawktu po po chu nilo, mi iemani zat ta ding chun fak hmuna (employment avenue) a ni ve tlat.

Vawisun ang huna kohran thuphung le fepuidan sawisel chu ‘a tui luong naw zawnga inhlieu’ angna chin a la uma; sienkhawm, damte te’n la hung danglam pei ngei ngei a tih. Chuong an naw chun tuta inthawka á¹­hangkhat dang nawkah chu ei hnam kohran le ei khawtlang ngirhmun ding chu ennuom um naw hleng a tih.

AW KA THLA, NANG CHU CHU HUNA CHUN THANG VE NAW RAWH AW!

---------------------------------------------------------------

(* Hi thusep hi February 2013 laia ka ziek, ka lekhabu insuo – Sinlung Suok Zo Nauhai-a inchuon tah, tulai hnaia ka tuoinam le keitawi a nih – JP; Lamka, Tuithaphai; Thlatau/March 15, 2025)

 

DELIMITATION 2025

No comments

April 08, 2025

- John H. Pulamte

Tulaia Manipur phairuom le ‘outer Manipur’ (tlangram) pumpuia thulum hlawt hlawt le abiktakin Meiteihaiin indo thu le hla neka an ngaiven le sopui chu ‘delimitation’ a nih. Delimitation ti hi ei awngin a tlukpui chie a um naw leiin ‘MLA le MP biel siemruolna’ ti inla awm tak a tih. Kum 1947-a India’n zalenna tluontling a hmua, ama le ama ro a’n rela inthawkin a ram pumpui huopin delimitation hi um 4 – 1951, 1962, 1972 le 2002 a hai khan a lo um tah.



A nuhnungtaka mi hi kum 2001 intiempui (census) besana nei a ni a; remchang nawna henkhat khat leiin India Hmarsak state 4 – Assam, Arunachal Pradesh, Nagaland le Manipur le Jammu & Kashmir ti lo State le UT danghai poa nei vawng a nih. Kum 20 deuthaw hnungah Assamin 2001 intiempui (census) tho besanin a nei a; J&K a ruok chu 2011 intiempui besana nei a ni thung.

Manipura Delimitation 2002 fethlengpui a ni nawna san lientak chu 2001 intiempuia mihriem pung dana inthawka sutin phairama MLA biel 3 (pathum) chu tlangrama fe dinga a um leiin state sorkar thahrui po po hmanga Meiteihaiin an dodal lei a nih. Hi á¹­uma delimitation hin MLA le MP (Lok Shaba) seat umzat sukpung thei hlak a ni si nawh a.

Ti thei ding dingin 2001 intiempui khan Senapati district-a Sub-division 3 (pathum), Mao-Maram, Paomata le Purul haia kum sawm sunga za peia mihriem pungna chu Manipur pumpui chawkruola zaah 30.02 chauh (India lem chu 21.54%) a ni laiin hieng biel pathuma hai chu 160 chen dama a pung lei a nih. Hienga awm lo baksaka pung (abnormal growth) a um lei hin a thara ‘head count’ thaw dinga sorkar mihai a khuo khuoa an fe nawk le hlak khawsungah pitar-putar tlawmte ti lo chu a dang po an lo inbi hmang vawng si. A hnungah sorkarin hi biel pathum haia kum 10 sunga mihriem pungna chu zaah 39-in a namdet ta ringawt a nih. Hieng lai hun hi ‘Naga Political Movement’ leia Meitei-hai an phawkleka Naga hrim hrim an thinhrik lai a lo ni kher bawk.

Hi hun lai thoa a pangngai neka mihriem pungna biel, Chandel district-a Chakpikarong Sub-Division (100.08%) ruok chu a ni nia inumtir a ni nawk anglawi si. 2002 Delimitation fethlengpui thei lona state laia a langsar zuol pahni – Assam le J&K haiin kum 2020 tung laia an nei ta tho leiin a la bangkhai state pathum - Arunachal Pradesh, Nagaland le Manipur (an pathum inkawpa Lok Shabaa MP 5 chauh nei) hai chu India pumpuia delimitation nawk ding (2026 hnung) an nghak ta law law el ding niin mi tamtakin an ring ta a. Sienkhawm, nei a ni ve ngei theina dinga a nawrtuhai nawr hratna leiin March 17, 2025 khan Supreme Court chun hieng state pathum hai delimitation process chu sukfel dinga central sorkar inhriettirna pein July 21, 2025 phaa hearing nei nawka thuthlukna siem a ni ding thu a’n suo ta tlat a nih.

Delimitation hi inthlang (vote) thu le hla a ni lai zingin a biel ramri rinna chu ‘vote nei’ (voter) umzata innghat lovin kha biel sunga mihriem umzat (census)-a innghat a ni lem. Ei hrietthiem thei dan dingin: Kum 2001 khan Churachandpur district (Pherzawl a la pieng hma) pumpuiah mihriem 2,23,886 an um a; MLA biel 6 (paruk) a um bawk. Biel pakhata mihriem umzat a’n ang naw nasa em leiin siemruol a ul a nih. Chuleiin, disrict pumpuia mihriem umzat chu MLA biel parukah a’n khuongruol dan thei ang takin le, biel pakhata mihriem 35000 bawr a’n thawka 40000 inkara semruol a tum a nih. A vote umzat zawnga tiem chun 25000 a’n thawka 30000 inkar vel ni thei a tih. 2025 a ngat lem chu voter 2.18 lakh a um taa, biel pakhata khawm a tlawm taka vote 35,000 a um ding.

Kum 2004 laia ECI in ‘ruongam’ a siem sinna chun Constituency number le a hming hlui - 55-Tipaimukh, 56-Thanlon, 57-Henglep, 58-CCPur, 59-Saikot le 60-Singhat hai khawm 37-Parbung, 38-Singhat, 39-Henglep, 40-CCPur East, 41-CCPur North le 42-CCP West tia thleng a tum bawk.

Mihriem tam dan ena MLA biel pakhat ramri he hawpna a hin a thei chinah khuorel ramri (natural boundary) umsa vadung le ruom a hmang naw tawp khawmin lamlienpui (highway) a hmang tlangpui.

Sorkar inrelbawlnaa Sub-division ramri a kán khawmin District ramri chu a kán zen zen nawh. A kán hak nawh ti lem chu a ni nawh. Tu khawm hin Senapati (a hnunga Kangpokpi) district huopsunga um tlang.huta khuo 25 zet chu Imphal East le Thoubal huopsunga um MLA bielin a huop tho.

A hmaa hril ta angin 2002 delimitation kha Manipur neitu bika insal Meiteihaiin ‘thil indiklo a um’ suonlamin thiphuhaka an lo kal hlawtling a; 2025 a khawm chu suonlam bawk chu an la hmang bakah May 2023 hnunga an khekpui thar – NRC, Illegal migrants, etc hai an hril uor nawk bawk.

A’ndik, 2001 intiempui khan biel henkhatah dan pangngai let tama insang mihriem an pung a, zuk tiem hat el thei hlak a ni ta nawh. Chu lei tak chun, sorkarin a pungna zat ding awmtawk a ‘fixed’ tawp kha a nih. Chu dungzui chun sorkar ruohmanna le ram le mihriem hmasawnna ding iengkim a fepui. Chu khelah, 2011 intiempui buoina um lovin a zo a; Covid leiin 2021 intiempui nei thei lo a ni chauh a nih. 

Chuonga 2001 intiempui kha hrilchier a um leia 2002 delimitation mei thei a ni chun 2025 a chu sorkar thlungpuiin 2011-a mi hmang hung rawt dei sien chu ‘zawng mang sie’ chu nepte an ni el thei.

Meiteihaiin delimitation 2025 dodalna san, 2002 laia an hmang si ni lo, tuta buoi hnunga an hmang thar chauh chu NRC a nih. NRC (National Registry of Citizen) hi Bangladesh a’nthawka dan loa Assam-a hung luthai dang le a hung lut tasahai tirkir an ni theina dinga ruohmanna a nih. Assama 2002 delimitation nei thei a ni nawna san khawm NRC thu le hla lei niin 1980 lai deia an lo sopui ta, an inchuklai pawl lien (AASU) le regional party pakhat, AGP hung piengsuokna san khawm a ni bawk.

Chuonga dan loa hung inpemhai zawngsuokna chu a maka makin an buoipuia mihriem nuoi sawmpakuo (19 lakh) chuong zet ‘ringhlaum’ an hmusuo ka chu tu chen hin pakhat khawm an la thawnkir nawh. Assama hman NRC a hlawtling naw laia Meiteihaiin Manipura thaw dinga NRC a khekpui rak hi khekpui ding dang an nei naw lei mei mei a ang. A hrim hrim thuah, NRC hi sorkar thlungpuiin Manipura thaw dingin lo remti pal sien khawm iengzat chie am an mandawkin an thawnkir ding ti hi anni khawmin ringthua hril ding khawm an hriet nawh.

1953 a’n thawka tiemin anni Meitei nekin Kuki pungna chu a’n sang lem ngeia chu chuong taka ibaium a tling nawa, a sukchiengna le ringhlana ding ‘data’ an nei der nawh. A mihriem pung si loa a khuo (village) le vote nei (voter) pung mei mei a ni thei am, ti khawm an ngaituo nawh. Kuki let tamin Muslim an pung lem dei.


A tawpna din, NRC le Hmar-hai:

1911 intiempui khan Manipurah Hmar 2234 an um a, 1921 khan 4555 le 1931 khan 5643 an um. 1941 khan Indopui leiin intiempui a um naw a, 1951 khan 9762 an um. 1911 anthawka tiemin kum 100 sungin Hmar mia tiem mihirem 48,375 an um tah.

1951 a’n thawka Manipura kum 10 dana za peia Hmar pung dan chu:  

- 1961 in 51.72%  

- 1971 in 49.71%  

- 1981 in 25.33%  

- 2001 in 22.43%  

- 2011 in 20.4% chauh a nih.


Churachandpur district bika decadal growth chu:  

- 1961 in 33.08%  

- 1971 in 56.41%  

- 1981 in 37.37%  

- 1991 in 30.73%  

- 2001 lem chun 27.08% chauh a nih.

1961 le 1971 haia a’n sang deuna san khawm hi a tiemtuhaiin a hmun a hmun chiea fe loa ralkang anthawka an zuk ringthu ziek lei a ni el thei.

Hieng ang sorkar data besan chun eini rawi ta ding hin ieng ang NCR khawm umsien lungphangna ding a um nawh. Sienkhawm, Meiteihai lungril put hmang le ‘manipulation’ an thiem zie en chun ringzo an um nawh. Central tieng eini nekin an tlatlum a, sum le pai le thluokbur ha an hau lem a. Khelmuhlum khawm inching mata hril an rin naw a; an pawisa naw bawk si!


Tribal Nina le Meitei Hnam (Scheduled Tribe Status & Meiteis)

No comments

December 09, 2022


~ Dr. John H Pulamte

 Thuhmatawng:

Tulaia Manipur phairuoma phaimi le tlángmihai laia titina le insêlna suktamtu le trongki insáng chen inhmang khumna chu Meitei haiin traibal nina (scheduled tribe status) an ngênna thu a nih. Hi thu hi ‘a tirin thu a um’ a’nthok êma tran naw khomin a bul deu meta tran trûla a’nlang leiin hang pur inthûk met ei tih.

An hnam chanchin hluihai a’nthoka hriet dân chun Meiteihai hi pahnam 7 (pasari) – Mangang, Luwang, Khuman, Angom, Moirang, Chenglei/Sarangleisangthem le Kha-Nganba haia inthoka hung suok le, Isu pieng hma deia tuta an umna ram lo del tah an nih. An chanchin hluihai inziekna ‘royal chronicle’, anni’n ‘Cheitharol Kumbaba’ an ti a chun mumal taka lal, lalram le a roreltu neia an um tranna chu AD 33 kum ni’n an ziek a; an lalram ‘Ningthouja dynasty’ indin hmasataktu khom Pakhangba niin chu lalram chun an 1955 chen a aw.

Mihriem nunphung pangngai zuia lalram nei chauh nilovin khawvel hnam ropui hmasahai angin anni hawrop ngei nei an nia, kum zabi 6-na laia an poisa thir, anni hawrop ngeia insut le an lungdaw hai tulai hnaia hmusuok a nih. An hawrop (Meitei Mayek) hi hawrop danghai laka a danglam bîk rieuna chu a thumal tinhai hi mihriem taksa pêng/bung hming an ni tlat hi a nih. Hriet mei mei din; an hawrop hmasatak parukhai chu – ‘kok’ (lu), ‘sam’ (sam), ‘lai’ (bawk), ‘mit’ (mit), ‘pa’ (mithmul), ‘na’ (nakawr) an nih. 1992 khan Meitei trong (Manipuri) chu India danpui Schedule 8 naa hnam le trong lien le inlâr 22 sorkarin a hrietpuihai laia inthrangtir niin a ram pumpuia sorkar sin insangtak le mitin inhnar, ‘IAS exam’ khom Meitei tronga pêk thei a ni phaa, hmathrana chuongchuong a nih. Tuhin, Meitei trong hi India poisa note-a inchuon dinga buoipui mêk niin a hmalatu ding bîk khom sorkarin mi dande a nei nia hril a nih.

An hnam làm threnkhat, Khamba-Thoibi dance, Rasleela, Pung Cholon hai hi khawvel hrieta inlár le mi hlutsak an tling a; lemchang (drama) khawvelah mi hmakhal niin an ‘Shumang Leela’ ngat lem hi chu khawvel ngainat niin an trong khom trong hlui le hlú laia tiem mêk a ni bok. Inkhêlna tieng India chauh ni lovin khawvel an déng phâk a, Manipur hi ‘sports powerhouse’ ti hiel a nih. Sakor chungchuonga milien-milalhai inkhêlna ‘Polo’ hi an tienlai Meitei lalhai tran le hmusuok a ni bok. India sorkar laipuiin a ram pumpuia ‘Sports Univesity’ hmasatak Manipur-a a’ndin le ‘Cultural University’ a pêk hi thil awm hlie hlie a nih.

Manipur phairuom hi eini rawiin, ‘bawngnene le khuoizu luongna ram’ tia ei hriet nêkin a hnienghnar lem hiel naw di’m a nih. Anni khomin ‘sanaleibak’ (rangkachak ram) an ti ve tho a ni uo. A ram hi a hnuoi a thraa, bu le balah a hnienghnar hle. Sakhuo la ursun le inhnikmi tak an ni bok lei mani ding inser le kût (festival) an hau èm ém a; thina lusûn an tuok le, nuhmei-pasal an innei pha hlak thla chenve deuthaw an nitin sin pangngai maksanin umni an khâm hlak. Hindu sakhuo le inkungkai ni le hunpui po po an inser a, an ni nêk hman hmanin an uor lem ti thei di’n a um. Rong an intheni, ‘holi’ dâm hi a neitu hmasahaiin ni khat ngawi an inser lai anni chun ‘yaoshang’ tia kovin ni 5 sung veng vong an inser. An ‘Laiharaoba’ lem hi chu a thla tèl a aw hlak. Hi hin a hril chu - sin thaw ngailoa bu le hme fâk ding an tlasam naw zie a suklang. Eini chu a teuin a hnai nawh; khristien ei ni hma lem khan chu Pathienni (chawlni) a um nawh; nitin ku kha sinthawni vong niin mani inluma um loa an lo haia an riek zân a tam. Sikpui Ruoi takngiel khom bu le bâl an hnienghnar kum naw chun an hmang ngai nawh.

Manipur le Meitei chanchin hril nikhuoa hmai ruollo chu anni laia chêng le an trong inangpui Pangal (Muslim) hai hi an nih. A hming hi ‘Bangla/Bangal’ ti a’nthoka suok a ni awm. Annihai hi kum zabi sawmpasarina bul laia Meitei lalnau (prince) pakhatin Cachar lal kuoma inthoka a unaupa lalthungphaa inthrung lai zing phetthlakpuitu dinga a hnisuok le Manipur phairuoma a thruoi luthai thlasawng peihai an nih. Tulai hnaia hunghai ruok hi chu Bangladesh tieng a’nthoka damte tea a rûk-a-râla hung intawllût nia hriet an ni tak. 2011 intiempui khan mihriem 2,39,886 bawr an ni phak a, Manipur pumpuiah zaah pariet chuong niin hnam inthrethrawpnaah OBC hnuoia umin, Manipur-a sorkar le sorkar hrietpui ofis haia sin lâkna le inchûkna hmunpuia ‘admission’ a hai, zaah pali pei chu an chan dinga sie a nih.

Kum 1717 chawhma lai khan tuta Bangladesh ni tah, Sylhet Hindu puithiem Shantidas Gosai chun Meitei reng (lal) Pamheiba chu a sakhuo hlui (Sanmahi) inhnawltirin Hindu sakhuoah a’nlet tir thruoi. A dawihla pakhat a chun Manipur chu Mahabharata ram niin Arjuna naupa Babruvahana chu Meitei lal hmasatak Pakhangba pa niin a hril pêk a; ama, Pamheiba khom chu hming thar, Garib Niwas (pasie le riengvanghai sandamtu) a phuok pèk nghe nghe. A khuo le tui, a sakhuo thar zawm nuom nawhai chu hnam chom le inthiengnawa puongin khuo a’nthok a hnotsuok tawl a; a hnungah Meitei hnam lai ‘scheduled caste’ an hung um pha.

Shantidas chun an simbudawi peia, a sakhuo thar inthranglien le ama mimal ropui zuol peina ding sukthruonawptu lientak chu an Meitei sakhuo hlui lekhabu le hawrop nia intumin an hnam le an lalhai inthlasawng pei dân chanchin inziekna, thiemna le varna le hriselnahai inziekna lekhabu hai a dawlkhawma meiin a raw hawp vong nghe nghe. Chu thil poi tlung ni, Changer (October) 5, 1732 chu ‘puya mei thaba’ tia kovin tu chen hin ursun le lungsi taka inser pawl an um. An hawrop hlui hnawlin Bengali hawrop a hmangpui a; chu hawrop chu upa tieng deuhaiin ‘sari aw, sari a; kaw khaw gaw’ ti’n hrieng an tih. Kum 2006 khan mipui norna leiin Bengali hawrop chu bânin an hawrop hlui ma, ‘Meitei Mayek’ chu skul naupang pawl 3-hai a’nthoka tranin an inchûk tran nawk chauh a nih. Puitling ta hnunghaiin zuk inchuk ve nawk nghal a thei naw leiin ‘local newspaper’ hai lem chu tu chen hin ‘Bengalee Script’ hmanga insuo an la ni a; 2023 a’nthok chu anni hawrop ngei hi an hmang ve ta el thei.

Hindua sa an phuna inthok chun lalsungkuo le an thlahai chu Raj Kumar hming an put tran a, puithiem hnamhai lai ‘sharma’ tia inko pawl an um tran bok. Chu hun lai vek a’nthok chun pasal hmingah ‘Singh’ an bel a; an nuhmeihai hmingah ‘Devi’ an bel bok. An sakhuo hlui, la ngaina le zuihai ruok chun hi hming hi an hmang ve nawh a; pasalhaiin an hming khelah ‘Meitei’ an sie el naw khoma an pahnam hming an sie a; nuhmeihaiin ‘Chanu’ an sie tlangpui. A hmaa an mithihai phûm hlakhai khan an hung inraw tran a. Lal Garibniwaz lem chun a piengna pa le a thlatu hmasahai thlàna an luru le a dang lâk theihai chu phûm anni a’nthoka kum 16 hnungah cho dokin Ningthi (Chindwin) vadung pangah Hindu sakhuo ser-le-sang zuiin ursûn mangkhengin meiin a la raw ngat a nih. An fâk le dawn siem dânhai le fâk ser chen an hung thlàk danglam a. Hindu danghai angin bawngsa fâk an hung khap a; a faluihai nataka hrem an ni pei.

Hi hun a’nthok hin Meitei lai chi le chi inthlierhranna lientak a pieng a, Hinduhai angin ‘caste system’ um hung nei ve a; thumal thar, ‘amang-asheng’ (a thienghlim le porche) a um pha bok. An pathien in (Temple) a chun puithiem hnam Brahmin (Bamon) naw lut a thieng ta nawh a; an sakhuo puithiem thar a tamlemhai hlak chu anni mi le a ram mi rèng ni lovin, puo tieng a’nthoka hunga Meitei saphun dàm an la ni nawk nghal. Chuong lai zing chun Meitei le Bengali kara hnam chethla, Bishnupriya hai Assam, Tripura le Bangladesh tieng a’nthok a honpui deuin an hung chimthla ve nawk bok leiin an inziet naw nuoi tah. A hma po tlangmi, abikin Tangkhul le Mirawng hnamhai le insirpawa nuhmei-pasal chen innneipaw hlakhai kha daidanna lientak a hung um a, an sunzom ta meu nawh. Meitei (phaimi) pasalin tlangmi nuhmeia a nei chun, insukthiengna khir le buoithlak em em a thaw a ngai tah. Chu ser le sang laia pakhat chu bawng zun le a êk tui le chokpol dawn annaw khoma puithiem pasal ke sawpna tuithli dawn a nih. A turu.

Manipur histawria hun inchikthlak nawk em em chu 1819 - 1826 sûnga tlung, anni tronga ‘Chahi Taret Khunthakpa’ (kum sari sûng rinumna) a nih. Hi hun hi Burma lal Bagbidaw in lalthrungpha a hluo kuma Manipur hung rûna a hneban leia kum 7 sûng zet a opde lài hun a nih. Hril ruolloin a suk rimsi a, mihriem nuoi 5 chuong suotramin nuoi 3 chuong an ram tieng sala a thruoi thu hril a nih. Chuong hun laia an lal, Marjit chu baklengin Cachar tieng a tlanhmang hman hrâm. Chu laia Cachar lal chu a piengpui, a sangpa Gambhir Singh a lo ni hlauh leiin British hai an inpun a, Saphai hlakin harsa lo te’n an Burmese-hai chu an hnotdok ang loi si. Inremna thuthlung, ‘Treaty of Yandabo 1826’ le 1833-a East India Company le Manipur inremna chun Jiribam biel le a sak tienga Zonauhai chengna ram lientak chu a mi chenghai remtina laa rawn der hran lovin Manipur-ah a rînlut a nih.

Hieng lai hun a’nthok hin British roreltu le sipaihai chu Manipur renghai inlalna le rorelna a hai damte te’n anni tranghma siel pumin an inrol tran a. Zonauhai chanchina mellung poimaw, 1871-72 kuma thil tlung, ‘Lushai Expedition’ hmasalem khom khan Manipur sim-sak tienga Kamhau-Sukte lalhai tukdawl dingin British sipai hotu WF Nuthall inrawina hnuoiah Manipur reng Chandrakirti Singh khom sipai 2000 ruol thruoiin Burma ramri bul chen a tlung a ni kha. Hi truma rengpa ramsuok hin ‘chuhai-khahai a hne’n a tukdawl’ ti hril ding a um nawh; a kîr tieng Guite lalropui Gokhothang chu zaihlemna thrangin a man thu le Imphal chen khaidiet inbuntira a thruoi thu le a thi chen lunginah a khum thu ruok chun hril a hlaw vieu. Tulai hnaia Manipur sorkarin Chandrakirti sulhnung hmutheia a lo la umna, Chivu (chituikhur) hmuna rengpa hming chawia ‘park’ a siem chu unau Paite-Zomi hnam lai a lawmnaw pawl an um.

1890-91 khan rêng sungkuo laia lalthrungpha inchuna leiin buoina lien a suok a; a threthrawp dinga Assam a’nthoka hung British sorkar hotu lien nunrawng taka that a nih. Kumpinu sorkar le Manipur an indo pha a, April 23, 1891 in Khongjom indonaah Meitei lal a tlawm a, Manipur pumpui chu British opdena hnuoiah a um ta khong khong. 1947-a India an suoksan hnung sawtnawteah thawluina thrangin Manipur reng nuhnungtak le India sorkar aiaw chun Shillong hmunah ‘Merger Agreement’ an ziek a, chu dungzui chun Changer (October) 15, 1949 a'nthok Manipur chu India Union hnuoiah a lût. Hi inremna hi pom loa ‘independent’ la suol pawl le Changer 15 hi kum tin ‘Black Day’ tia inser pawl tu chen hin an la um.

British haiin Manipur an op lai khan phairam chu state Durbar hnuoia enkai niin tlangram chu a hran lieuin sap pachal (Political Agent) ngeiin dairekin a enkai bik a nih. Phairam le tlangram angkhata ro relpek le enkai a ni ngai nawh. 1949 a’nthoka 1972-a full statehood a hmu hma po le Union Territory anga a um lai khom khan Hill Minister reng bakah Commissioner pangngai neka insang, ‘Hill Commissioner’ in a enkai. Statehood a hmu tawmin Parliament meuin Manipur Autonomous District Council hi a rel a ni a; Manipur tlangram bîk lieu lieua dingin a ram danpui (Constitution)-ah Article hran, 371(C) inchuon khom a nih.

Traibal nina chu:

India’n zalenna tluontling a hmu hlim laia danpui (constitution) thar an buoipuia an hmang hlim lai khan Meitei hai hin traibal (scheduled tribe) ni lo thlanghai sien chu ni ngei ding ngirhmuna um an nih. Manipur ang thoa ‘princely state’ Hindu sakhuoa insunglût ve tho le anni neka pil inthûk, Tripuraa mihai hman an ni chun. An lo ni naw kha tuta nihai vangneina a ni’l. Chuong ang ‘golden chance’ chu 1981 lai khom khan an hmu nawk; chu khom chu hnam chunghnung an nina hrie kurin le an hmusit le siehnuoi traibal, hmusitna trongbaua,‘Hao’ an tihai le thuhmun hang ni nawk chu thi rina an rin lei ni mei a ta, an hnawl nawk. 1990 tung lai khan Mandal Commission rotna dungzuiin ‘Other Backward Classes (OBC)’ anga central le state-a zieklut chu an nih. OBC hai hin ‘All India level’ (India pumpui-ah) ‘27 percent’ le Manipur-ah ‘17 percent reservation’ an nei a; Manipur bîka ‘17 percent’ an’thoka ‘23 percent’ nawk (hril dàn dangah, zaah 17 a’nthoka 4 pei) chu Meitei-Pangal (Muslim) hai chan dinga hlepthlak pêk nawk a nih. ST haiin India pumpui-ah ‘7.5 percent’ le Manipur-ah ‘31 percent reservation’ ei nei a; SC hai India pumpui-ah ‘15 percent’ le Manipur-ah ‘2 percent’ sie pek an ni ve thung. OBC a hin ‘creamy layer’ tiin an nu le pahai kumkhat sum lamsuok cheng nuoi 8 a tling chun inhuomtir thei an ni naw leiin Manipur-a Meitei chu a thren ‘General’, a thren ‘OBC’, a thren ‘SC’-ah an um.

Traibal lo ni ta lo, Meitei, traibal ni thar dinga langchang taka norna hi 2012 khan Scheduled Tribe Demand Committee (STDCM) hming chawia hma lak thar a ni a. A tir chun sorkar thuneitu le khawpui mihaiin an nuisaw titia chu a hnungthuoltu le kong iengkima an kaiza vengtuhai zàrin hma an sawn hrât hle. Kum 2015-a Manipur phairama ‘ILP movement’ le tlangram, abîkin Churachandpur-a ‘3 Bills buoina’ kha hi thil le intringmata ngai thei a nih. India Prime Minister kuoma hnina an siem fepeiin Union Tribal Affairs Ministry chun Manipur chu, ‘Meitei hnamhai khawtlang nun, fak le dawn ngirhmun’ ripawt kimchang pe dingin a hung ngêna chu tu chen hin a la don lêt nawh. Tuta STDCM hai ngên le phût tak chu ‘hi donna hi Manipur-in pe phot raw se’ ti a nih. A khêl tienga an hmalak sunzom pei dàn ding hrietna ding ni bokin.

Meiteihai hi hnam pui, a mi le rama sorkar kuthnung lo tamna, sum le paia mani tawka intodel tak le anni trong le hawrop ngeia lekha lo inchûk an ni lei ni ngei a ta, thiemna le varna tieng tlangmihai le tekhi ruol an ni nawh. Sierkop, hrietnavar, kut themthiemna le hriselna tieng hi an chemfena zawng nisien a ang. Tulai hnaia MBBS/BDS inchûk thei dinghai (NEET-UG) exama khan Manipur bîka ‘top 100’ ah tlangmi pakhat khom an um nawh; 200 chena 8 an uma; 300 chena 24 an um trawk. India hmarsaka tlangmi ‘Superspecialist Doctor’ um po po hi Meiteihai zatve-zatve tling kher nawng ei tih. Hi hin thil tamtak a hril. Tlawmin ‘social sciences’ le ‘civil service’ tieng an bàksam meta chu hma an sawn hrât hle; kum tin All India Services ekzam-a inziekkai pahni-pathum bêk an um zie tah. An lo tam tham deu ta leia inkeibum mumal thei ta lo an ni lei mani ding a hnam pum huopa pawl lien bîk ti thei ruok chu an nei nawh. Manipur pumpui huopa Inchuklai Pawl anga insâl pali-panga an um a; thralaipawl le ‘youth club’ po po inzomkhawmna anga ngai kutpara tiem khop an nei. STDCM hmalakna khom a hman hmanin pawl hming ropui tak tak phuokin an thlop thu an puong insawk a ni tak.


A kakhawk thei ding:

State puitling neitu le chalaitu an ni meu leiin ditsaktu le thrangpui nuomtu an um ngei ding baka thuhne thei ding an nei ngei ding a chieng sa; an beisei le duthusam hi hung hmu thut elhai sien a kakhawk ding hi buoipui tham a ni ding. Manipur state sunga ‘recruitment’ le ‘admission’ haiah chu Assam thaw dan angin ST (plain) le ST (hills) zawnga thre thei nîng a ta; a buoi taluo naw el thei. Anachu, India pumpui thil a ni pha chu tuta traibal ni lai zinghai ta dingin nuizat um kher naw nia; trapna bang zût el thei an tih. General/OBC an ni hmana hnam lien le chunghnunghai le inela hieng chen an tlung thei chun, ST chanvo le hamthratna (concession) thrang chun duoi naw nihai. Tutaka ST hai laia chunghnung le ST chan ding po po lai a zatve deuthaw hluotu Rajasthana Meena hnamhai nèkin an insang lem ring a um. Meiteihai ST an hung ni ve chun Manipura lo ni tasahai chauhin thawhla lovin India ram pumpuia ST haiin an thawhla ding tina a ni chu.

Meitei traibal an ni theina dinga phusa le hmalatu haiin a tira an ip trit tret, tu tieng tienga hung inlang tran pheu pheu ruok chu sorkar sin le inchûkna hmun insânga traibal chanvo ni lovin hmun le ram (land) dei a nih. Manipur pumpui zaah-sawmkuo hi tlangrama tlangmihai ta a ni a; zaah sawm chauh chu a ram neitu anga inngaihai ram a nih; chutaka chun Tuibangpui (Loktak Lake) le dûm le tui hmun danghai, tlángbawk nek nek le sorkar hmunpui lienhai hang pei chun ieng ruol rak chu a ni ta naw hrim a nih. Tlangmihaiin phairmaah hmun ei dit le neiin a zo ang ang neia ei hluo thei lai anni’n tlangramah an nei ve thei nawh. Traibal an hung ni chun chu indaidanna chu damte tea thriek a ni ding a nih. A chu a ni mi’n an hril.

Chuong lai zing chun, nitin a za têla state dang a’nthoka vai hung lûthai hi hawphurum tham an ni nawk a. Rêl lampui bawl zo mék a ni taa, zo a nia a hung lût tak tak pha chu puotieng a’nthok mihriem a hung phurlût sa ngei awm si a. Inner Line Permit (ILP) hin umzie a nei tak tak nawh a; nei thut chuong naw nih. Delhia roreltuhai dit khom a ni nawh. Hnam khat, nunphung khat khêlah ‘sakhuo pakhat’ changchawi nuomtuhai duoimadim an ni nawh.

Traibal ni tuma thapui takmeu insuo le hlawtling ngei tuma beipui an thlàk zing laia an lungkham rûk le ngaituosa lo theilo chu ‘ST ni chie ding nihai sien’, tuta an Meitei SC hai ngirhmun ding, an thruoilut ve ding am an umna ngaiah an um ding ti a nih. An hnawl le hnotsuokhai hnuoia an um nawk dàn a um tlat. An lalsungkuo hnam, ‘Raj Kumar’ le Bramin (Bamon) khom ST an hung ni chie chun India rampuma Hindu sakhuo zuituhai inthrethrawp dan le ‘caste system’ a hung nghong ngei bok ding. Anni Meitei chu thuhran a la nih; Meitei-Pangalhai ngirhmun ding mol hi a nih ngaituo um ding. Tuta OBC-a an um khawm hman hin an chan siet bîk taluo thu inzawta nuorinpheng zing an ni nakalai an chunga um, Meiteihai ST hung nia anni OBC an ni sunzom chun khawsaknaa harsa le domsang hmasa trulhai hrietfuklo le maksan an ni ding niawm a na leh!

A ieng po khom nisien, dân pangngai anga hi thua thuneina insáng nei chu New Delhia ‘Ministry of Home Affairs’, ‘Registrar General of India’ le ‘National Commision for ST’ hai an nih. A hmasa pahnihai nèkin a nuhnungtak hi ST hai ta dinga thrangkhaw bîk dinga ngai a ni leiin palthleng chu a khir met el thei. Sienkhom, iengkim hi pawlitiks vong a nih; tulai taka India insorkarnaa thuneitu tak le thuneitu tak dothai kutpar voikhat hmetpuokin thu a hril rawnin a hril naw thei taluo. ST ni theina ding ‘dân le dûn’ induonga um hieng - hnam hnufuolhai zie nei; nunphung danglam bik rieu nei; hmun khawlbinga um; mi dang le insirpaw lo le, taksa khawsakna le fak le dawn zongna tieng hnufuol tihai hi chu a zieka um dang a um naw leia um zing mei mei an nina chin a um. Inhumhimna bang ngheta ngai chi ni naw nih. A hrilfietu le hril dan izir khom a ni thei a, a detindo nawh. Mak danglam deuin Meitei pahnam hminghai hi an lalsungkuo hnam RK (Raj Kumar) ti lo chu ‘M’ in a tawp deu vong chu tie. Entirna tlawmte chauh - Athokpam, Brachaspatimayum, Chongtham, Elangbam, Ngangom, Irengbam, Moirangthem, Nongthombam, Okram, Paonam, Sapam, Thangjam, Utam, Wahengbam, Yumnam le a dang dang. Hi hi ST ni theina dinga kraiteria (criteria) pakhat sukdikna chun hmang naw awm tak an nih.

National Games Village, Imphal

December 5, 2022

(Hi thusep ziek hi thil inhoi chie chu a ni nawh; mi poi hrilna thei a nih. Poimaw tina rieu ka nei leiin ka hung pu ve chot el a nih. Vantirkohai fe ngam nawnaah miinvethai an lengpar ang chu ni awm naw tak ka na - JP)

PHERZAWL DIARY

No comments

August 28, 2020

~ John H Pulamte

Mimal sin trulna leiin Aug 20, 2020 zingkar khan Pherzawl district-a khuo pakhat pan din ruol pahni leh Imphal anthok kan suok a, thuomhnaw phur ding le thil trul neu neuhai kan buoipui zovin zan dar 6 hnungin Tuithaphai a’n thok kan suok nawk a. Kan chuongna motor a’n trumintrak rak naw leiin a zingah zantieng sawl phitin kan tum ram kan tlung hram. Covid-19 le inzawma an khuo inkeihruoi dan angin khawsunga ka mansapui bangna hlak pan lovin khawhnawm tieng taka in ruok pakhat panin ka hluo a, thuka mei kan sem chok fawma chu thlai em chu kan insuong nawh. Buktea um pakhatte kan zom a, a poimaw taka kan ngai midang le inhnai lo kha kan kengkaw hram hram tho leiin dan bawsie taluoin kan inngai nawh.



Khawtlang le sorkar dan hi theitawpa zawm ding ti chu ka thu fepui tak a ni lai zingin tu ang huna dan le dunhai hi chu mihriem a tunga lawn taphot intrawm nisien thra nawkzuol dinga ngai pawla mi ka nih. Coronavirus hin hausa le pasie a thlier hran nawh a, natna benvon lo neihai ruok chun an thawhla deu ti thu chauh a nih. Tuithaphai tieng anthoka lut seng seng, a thren ‘VIP treatment’ pein khawtlang thruoituhaiin thlaithleng chen an siem pek lai mi naranhai chu CQC-a kuarantin top an nih. Kohran pakhat bieltu pastor thar ding, a nuhmei le nauhai le hmelhrietlo ram anthoka hung khom ‘a khuo dan’ angin CQC-ah chawlkar khat kuarantin dingin an puonthuo hai le hnawlut top an nih. Sorkar thlungpui le state sorkar SOP dungzui chun an umna dinga an kohranin a lo riruong sa (Pastor quarter) ah midang le inpaw lovin ni sawmpali (home isolation in) an um el ding a na. Tu lem hin chu Covid-19 positive hai khom mani ina inenkol dinga thurawn chen pek an ni tah. 


Motor threnkhat a khawsunga chawl takngiel khom khap bur a ni lai motor threnkhat le a khaltu (driver) hai chu an nuomna naa chawl le an nuom in ina fa, dawn le riek thei. Motor threnkhat le a khaltu khawsunga an lut khap pek an ni leiin a khuoa midang pakhatin an motor khalpekin an thuohnaw phurhai an va thak peka, an phur kir ding an dawl khawm pek. Trongthusie lovin Tuithaphai anthawka darkar 10 chuong motor hung khal pa kha, corona hrik lo pai nisien chu a motor steering wheel a khan natna hrik a kop thei ring a um. A motor sung le puo sukfai (sanitize) hmaa lo va khalpektu ta ding khan danger thret. 


A khaw hnunga ka lungrila ka zuk ngaituo mei mei chu - vangduoia khom vangduoi nawksawngin Pherzawl district a hin Covid-19 positive pakhat hmu ni pal thut el sien chu leh! A biela ‘health care system & facility’ hlak chu hril uor deu inla chu ‘zero’ khom ni phak lo, ‘c’ ni phak hram hram a nih. ‘Zero’ chu a la’n biela, ‘c’ chu inbiel zo lo a nih. Contact tracing hlak Imphal le Tuithaphai anthoka thaw seng ni naw top a ta. A damnaw chu inrik deu meta Imphal chen phur ngai dam hung ni nawk pei sien chu a va buoithlak awm de aw, ti tiengpang a nih. Chuong ang hun rapthlak le tribaium chu tlung naw hram raw seh!


A soisel le dem thu ni kher lovin la zuk hap sa met lang. Sorkar thlungpuiin a khuoletuihai him tlang theina ding nia a hriet leia Biekin inkhawm le puipunna lien dang khom a la khap lai zinga lo inkhawmlui hin ringna rama insangduokna le kohran kalchawi sukhrattu a ni ka ring thei nawh. Bau le hmur tuom a poimaw zie hrie zinga khuongpui le khuongte vuoa hla lo sak dup dup khom hi trul ka ti naw el ni lovin trium ka tih. Khawtlang thruoitu le Nu le Pa lai, “Kohran inkhawm ei thaw ta si si chun ei naupanghai khom skul kai ve el ta raw hai se” tia rotna siem an la um naw lei mani ding sorkar le mission skul umhai a la re thlok thlok. Khawpui tienga skulhai khom an la chawla chu tamtak chun ‘online class’ an thawna a sawt tah. Private tutor iemani zat khomin an thaw bok. Phairam le tlangrama skul naupanghai hi nakie chu ‘board’ pakhat hnuoia question inangchar hmua ekzam dinghai an ni a na tie. Inchukna (education) hi taksa le thlaraua mimal le hnam damkhawsuokna dinga poimaw bek bek a ni leiin nu le pahaiin ei hriet chauh ni loa ei ngai poimaw a va hun ta de aw.


Hmarrama Covid-19 dona konga hmalak dan hi nuizatum le ho tieng deuin ka zuk ngai trep hmana chu India ram pumpuia sorkar le kar naw inbuotsaina le a natna dona tienga hmalakna a thra huntawk nawh tia ngaidan nei pawl ei tam. Delhia hotupa tak hlakin ni 19 sunga sukchimit tumin thlengbel le darbenthek bena vauh zam a mi tumpui thuol. A hnung meta Minute 9 sunga a ram mipui hai sarmonin mi thlak khumin zan dar 9 chara minute 9 sung electric var hmethlumin sathau khawnvar a mi sitpui thuol. Hripui dona le inzawma ral hmatawnga um Daktor, Nurse le Health Workers hai thlamuongna le sukthathona ding ti’n indona vuongna hai poisa sum tamtak sengin an vuong kuol nawk; ieng chen am an hlawkpui kei chun ka hriet nawh. Tu’m a hrie? A rawi machek le amaa hming thra nuom threnkhat hlakin Bawng zun le ek an lo hrilmawi. A Corona damdawi hmusuoka insal le Hindu ringna le inzawma thusam threnkhat lo hrilmawi pawl leh. A poi taluo, siel le salam!


Manipur sorkar khom a hamhai tho. Lockdown a hung zalen met le inruola mani in lum pana Rel (train) le Bus-a hung inlawihai fimkhur taluo mangkhenga lo dongsawnga an district-a sorkar skul le building remchang changa an fak le dawn ding chu hrillo, an zun le ek thakhmangna ding takngiel khom a um le um mumal naw ngaituo hmasa lovin a khum khawm tawl. Sorkar tiengha’n QC-a umhai chu ‘social distancing’ le discipline naran kengkaw lovin a’n tuma, anni hlak bang bing der lo. Chuong lai zing chun Vuongna a hung vuong lut VIP le chi le kuong neithra deuhai chu a ri dei zatin in an inlawi tir nawk ang loi si. Tulaia ‘community spread’ angdeua um khom ku Rel le Bus-a hunghai hung phurlut ni lovin Vuongnaa hunghai hung phurlut khom a ni thei a ni uo. Tu hlaka a finfiena nei lo. 


Hmarhaiin Covid-19 ei tri le hmu dan hi a mak danglam bek bek nawh. Imphala Meiteihai khom ‘a sipai’ taka pom Covid Care Centre le Hospitala Doctor, Nurse, le Technician le Grade IV hai an thinhrik a, sawl taka an duty shift an zo hnunga QC haia ni 7 an inkhum zonawk hnunga RT-PCR an fethleng zoa in an inlawi ding chen lo phal naw khom an um nuol. Lockdown intran hlim lai khan Tuithaphaia khuo tin deuthaw chun mani kotsuohai dai sakin ambulance lut le suok ding chen an sukbuoi; khuo pakhat a lem chu silai le an duty. Ei nasa thret!  


Pherzawl district a khuo National Highway in a hraw tleng threnkhat nawk thung chun an khuo mi le sa le an khuo ta ding thuomhnaw phur a ni naw chun motor hrim hrim chawl an phal nawh. An khuo tlan thleng motorin an Ar le Varakhai hrawthlum sienkhom a motor kha chawl an phal tlat si naw chun an ka hak el ding niawm a nih. Manipura khuo National Highway hrula um threnkhathai Ar le Varakpui motorin a hrawthlum pha chu a tui nei ding le a tehai te neisawng nawk ding zathai chen bithliekin ‘bill’ an siem an tih. Chu lei chu mani ding, truck tlan tamna deua ‘Highway-a’ poultry farm, a in le huondai umloa siem nuom an um.  


Thei ang anga ni 3/4 sung thei ang anga ‘sawsial distensing’ kengkawin kan insiehrana chu kan suok tawma Tinhmun khom ni phak lo, khuo tontira in pakhat tuola darkar 3 deuthaw insingsat malama kan innghakkhawmna a chu Covid vit naw kan dondai nawk ta si nawh. ‘Social Distant Singh’ an tipa ku hi tu’m a na kan hriet nawa, kan uksak ta lo zen. ‘Face mask’ khom khak tuomna beka hmang pei le tum khom kan um nawh. Pakhat bek khom kan um nawh. Daktor le damdawi tieng thu hrie deuhai hril dan chun Corona hrik hi a puo tienga inlang thrak lovin mihriem taksaa umin taksa bung dang dang suk sie zing siin ni tamtak a um theia, chu hun sung chun amaa natna hrik um chun midang a kaisawng thei nawk, ti a nih. 


Khuo pakhata darkar 90 chuong hret ka um hma le ka um lai khan chu keimaah iengkhom inringhlana le insoiselna ka nei naw leiin TrueNat e nat naw e hmangin ka’n ‘test’ naw top. In ‘test’ lo na na na chu ‘zaah za ka fihlim’ ka ti thei nawh. Chawlkar hni deuthaw kei le kei inhrie lovin a hrik chu lo pai zing pal lang chu khang thlawta ka fimkhur sa khom khan ka fe le hungpuihai tiem lovin a khuo mi pakhat-pahni bek chu ka kaisawng ve el tho naw di’m a nih. Anni hai chun, midang dang lo kaisawng ve thei bok. A buoithlak ie. Hril sei ta da’l ka tih. Tuta truma ka khuol inzin lem hi chu ni dang po po nekin ‘ka doctor’ in a mi fimkhur puia; nitina ka fak hlak zunthlum damdawi le khawsik, hritlang, phingna damdawi pangngai ka chawi baka tu chena Covid-19 damdawi taka an hmang, damdawi mum 2 a mi’n pai tir kek. Thosilen, bedsheet, blanket, add leh!


Kum 2020 hi Covid-19 leiin kum siet kum le kum vangduoi angin mi tamtakin ei ngaia chu kong threnkhata en chun ‘kum thrat kum’, Mimtukthla ni 5-a Sikpui Ruoi hmang hielna thlak kum a ni ve tlat. A san iem? Van ruotui a thla thraa, lo le ram a thra pha. Kum 2019-a Tuithaphai biel Imphal phairuoma lo nei theinawna leilet po poah thra takin an nei theia, tu chena an bukuonghai enin thafan a um. Tlangram a khom kum dang nek deiin an lohai a hlawtling ding a ang. Fanghma le thlai danghai khom a suok thra. Fanghma kher lem chu veng tieng phur inla khom truck te chu a tlawna mi pe nuom an um ding. Fanghma Kut buotsaina khop lem chu a ni naw el thei. 


Hripui leiin sorkar khomin theitawp a suoa, a hmelhmang hmu ding a um nuol. Scheme hran hran bufai bakah a hranpa lieua ‘kawvit bufai’ a tlawn lieu lieua milukipa an sem khom a um. Mi threnkhat lem chun fiemthu-titakin, ‘lockdown’ ku hi um zing sien an nuom thu an hril. Theitawpin sin an thaw theia, kum dang po poa an lungkhampui, bufai hlak fak seng lo an hmu lei a ni tak. Tlangrama lem chu khawpui tienga hai angin ‘private sector’ tienga sin nei, Covid leia an sin thaw chawl top; sin dang la hmu si lo, hlaw mumal hmu loa a thla tel um tah an um meu si nawh. A um sunhai chu, ‘singgul praivet, parsawnal, indivijual alawn takmeua’ mani lo sin thawhai an nih. An buoi nawh.  


Kum dang nekin Hmar biela Aithing man a thraa, tu tak lem hin chu serah sawmli in khuoah an zor hem hem. Chuong lai zing chun, mipui aiaw dinga thlangtling MLA le MDC hai mong zang le biek inhoi lai tak a ni nawk tie. A san a um. Tukum kum tawp tieng MDC inthlang ding a ni a, a ni lai le ni tumhai tiktlai le bengvar lai tak a nih. MLA inthlangna ding hun hlak thla 16 vel chauh a bak tah. Cher cher!  


Pherzawl district ka sir nuhnungtak chu May 2019 thla tawp khan a nih. Khang lai khan ei lamlien hi Pherzawl chen chu siem thrain ‘blacktop’ ni tain a khel tieng khom sukruol phuor a ni tah. Kha trum khan kan inhmaw bok leiin Thanlon anthok Parbung kha darkar 3 pel met chauh kan aw. Kum khat sungin Hmarram sunga po chu alkatara inkhuma siem zo phuor a nia chu fur ruotui voikhat tlak khom dawl zo lovin hmun tam taka a’n khok pher phur nawk hman tah. Hi hin NHIDCL hnuoia lam siema umin ‘quality’ an kontrawl naw zie a sukchieng. A hmasataka thawtu BRTF, a threnin ‘painar’ (pioneer) ei tihai ma ma kha an sin a thra el di’m. State PWD hai neka lung an sukmuong metna sun chu hmun threnkhat khatah ‘camp’ neiin an umgha a, motor intang, mim kei le eksiden um thut pal khoma a hnai taka umhaiin an thangpui vat vat thei. An la hung burip tung pei beisei phot ei tih. Painar hai lai khan ‘Hmar makpa’ an um hman nuola chu tuta mihai lai chu an um hang beisei naw phot ei tih; kum sawm tel an um pha ruok chu ei hriet nawh.  


Patling thrangkin thawkhatin Motor sung le sung nawa Sai Hla ngai rauh rauh ding chun Fam Paulsiemlien a hlahai ma ma in lung a kuoi tak ti thu la zuk hril belsa zauh ka tih. 


Natonal Games Village, Imphal

August 28, 2020

INDIANISATION

No comments

July 28, 2020

- Dr. John H. Pulamte

July 22, 2020 (Nilaini) chawhnung tienga Manipur-a chanchin thar lum hlok chu State Cabinet in Manipur pumpuia ding chawlkar 2 dang ‘Lockdown’ a puong thar nawk thu ‘WhatsApp’ group hran hrana thedara um kha a nih. Covid-19 in China le Europe khawmuolpuia rambung threnkhat a sawi hlim lai khan ei lo lunginsietin ei tuorpuina thu ei hril a, zaipu threnkhatin hlaa inawiin thlamuongna thu ei thon bok. Hun sawtnawtea eini lai bu a hung khuor ve meu hlak chun a mi ngaiven pui ding tukhom an um ta nawh; inhnemtuo bik ding dan a um ta naw hrim a.


January 30, 2020 khan Wuhan, China anthoka hung lut ngei nia ngai Covid-19 hripui chu Indiaa hmusuok a ni a; March 12 in a hmasataka din mi pakhatin a thipui a, March 19 lem khan chu a hri invoi mi 500 ei chuong hman nghal. March 22, 2020 (Pathienni) zing dar 7:00 anthoka zan dar 9 chen PM Modi rotna angin ‘Janata Curfew’ ei hmang a, March 24 zanril anthok ni 21 sung inkharkhip puong a nia; ni 19 dang keiseiin May 3, 2020 chen ei hmang. Ei ram roreltu le pawlisi zamtu mithiemhai khan Covid-19 hi ei zuom suol deu chu ni mei a tih, ni 19 sunga sukchimit ei inring a; a haw haw zawng le risie siema kut le darbenthek bena benhlum ei tum thuok a, zan dar 9 ah minit 9 sung elektrik meivar pangngai hmethluma sathau khawnvar sita sukhlum ei tum thuol bok. A uor nawkzuol threnkhatin bawng ek le bawng zun hmanga insukfihlim an lo tum bok. Ei thei naw thret. Ei zuom suol mani ei phu naw hrim hrim hriet a harsa.

Lockdown intran hlim lai Manipur le Mizoram-in case pakhat ve ve ei neia, midang tukhom an kaizap hman hmain damdawia enkol dam an nih a; Meghalaya ah vangduoithlaktakin doctor pakhatin a thipuia, a sung le kuo a kaizaphai ruok chu an damsuok nawk. Ni 40 le zan 40 rimsitaka ei inkharkhip hnungin sorkar thlungpui le state sorkarhai ruohmanna le sengsoin tangkhanghai inthlasuokin mani in tieng seng Bus, Rel (train) le Vuongnaa mihriem a sang tel in an hung inlawi zo sawtnawteah eini rawi khom Covid-19 chun a mi hung chenchil ve chat nghal a; thla hni hnungah Mizoram chu a zie a um met taa, Manipur le state danghai a ruok chu thrat tieng nekin siet tieng a la pan pei.

Khanga mihriem a nuoi tel in inlawi tir ding rau rau chun, ‘lockdown’ puong le hmang tranna kar ku kha ni 4/5 bek um sien ni ding bah. Chu sung chun sorkarin special train, bus le vuongnahai buotsai sien chu in inlawi nuom mi zaah sawmli-sawmnga bek chu anni le anni intumin an inlawi hman ding a na. Khang lai huna khan a natna hrik tak hlak hril khop a la um nawa, a hung inlawihai lo dongsawng le lo buoipui khom a hau intak bek lo ding. Ei ram roreltuhaiin Covid-19 hripui ku kha Hindu thuring threnkhat besana inhuolkhum thuta sukrem an tum a ni ruok chun thudang!

A hrilmawi thiem haiin, ‘khang ni 40 sung kha inbuotsaina hun a nih’ an tia chu ieng ang chie in am ei state sorkarhai an lo inbuotsai ti hriet a harsa. Inlawina runpui um mek laia kuarantin (quarantine) hmun dinghai khom zongfawm le a enkai dan ding ngaituo fawm an ni a; ‘social distancing’ kengkaw dan ding takngiel khom ei lan hrilhriet hman chuong nawh. Mizoram lem chun a natna hrik hmusuokna khawl khom vaihnu rama a nei chauh a nih. India anthok Myanmar tieng hmaikawr (facemask) a vaibelsie tel a ruka tawlsuokna hun chu a um chieng.

Covid-19 chun July chawlkar nuhnung taka chu tritram um khopin Manipurah bu a khuor ta a; India ram pumpuiah khom ni 4 sungin mihriem nuoi 2 in a hri invoi hmusuok a nih. A ram khawpui tak New Delhi-ah kiem tieng a pana chu hmun thar dangah rapthlaktakin a’n dar dei. Hieng anga chawlkar hni dang ei la fe pei chun a ram pumpui ‘health care system’ in a phur zo naw khom thil ni thei a nih. Hawphur a um trei. Chuong sa khom chun ei union HM le a natna hrik dodalna khonga hmalatu lulok threnkhat chun thaw tha inti em emin thu ramtin an saksuok a; a ram population le enkhi in a hrik pai ei tlawm, a hrik pai tam anghuin a thi ei tlawm, tin mani le mani inpak ei bo nawh. A hrik invoi zongsuokna khawl (RAT, R-PCR, TrueNat) hmanga test hlak chu USA ah maktaduoi khata nuoi 15 (15.5%) an thaw ta lai India a chu sing khat chuong (1.1%) a la nih. India neka test (per million population) thaw tlawm chu Mexico, Pakistan le Bangladesh an nih. Test ei thaw tam naw leia a hri invoi ei tlawm khom a ni el thei.

Ei hril tumtak ei hril hman ei trong invet vang; Covid hin chu a mi suk kaw vit chu a ni tak - to san ei tih. Manipur state cabinet in lockdown zam thar nawk dinga thuthlukna a siemna thu WhatsApp vela ka hmu laia mi khei zoktu le ka mit la nal chu a thu ni lovin Manipur CM cabinet room-a thlalak intharhai a nih. Ka hmu le hriet china chu Governor, CM, CS, etc office haia thlalak tar hlak hai chu - ‘father of the nation’ Mahatma Gandhi le ‘President of India’ nilai zinghai an nih. Tutaka Manipur CM Cabinet room-a thlalak tara umhai ruok chu BJP PM hlui, AB Vajpayee, PM Narendra Modi le awm lo basaktakin Home Minister Amit Shah thlalak a ni dei. President a president naw chieng.
BJP State le Central Minister le MLA hai official letter head po po ah ‘Ashoka Chakra’ bakah a sir voitiengah ‘Golden Khaini’ bur lim niawmtak hmu hlak i tih; hi hi tu dang lim ni lovin BJP hming hmasa, Bharatiya Jan Sangh indintu laia mi Pandit Deendayal Upadhyaya (1916-1968) lim a nih. Hienga an thaw hi a CM le Ministers/MLA hai awmthusuok a ni ring a um nawh. Chung tieng anthoka thusuok a nih. Thil tamtak a hril.

BJP hi political party danghai le an inangnawna lientak pakhat chu a pawl le thruoituhai thuring innghatna le keihruoitu chu a party inopdan (constitution) ah ni lovin Thlaram (Sept) 27, 1925-a indin, Hindu kulmut pawl, RSS (Rashtriya Swayamsevak Sangh) ah a nih. BJP President, PM, Central Minister, State CM le Ministers, Political Appointees le inthlangna tum tuma BJP tiket hmutu ding le, policy decision poimawah RSS thu le hla thrangnawna a um meu nawh; an thu hi a fe hle ringot a nih. RSS thiltum laia lientak chu India ram pumpui hi Hindu lalrama thuroilut a nih a; a hming khom ‘India’ ni lovin ‘Bharat’ ti kher ding a ni bok. India histawri hi Hindu awn zawnga siem thar tumin nasatakin hma an lak a; school le college-a subject hai a lang a changin an siem danglam mek zing bok.
Tuta truma Manipur Rajya Sabha MP dinga Manipur reng, Leishemba Sanajaoba thlang suok nal a ni dam khan hril lientak a nei; a state CM le BJP mi le sahai rotna le ditthlangna a um nawa, rawn lawkna a um naw bok. ‘A nih’ ti ieng anghai sienkhom awi a um chuong nawh. Khanga an thaw khan - Manipur hi India ah a bo a bang um loa insunglut a ni zie an sukchieng bakah Oct 15, 1949 Merger Agreement pom loa tharuma Independent la suoltu, an ramhnuoimihai a thua hnebanna poimaw taluo ringot a nih.

British anthoka zalenna a rampumin a suol lai khan Indian National Congress hming anlar hle a; chu pawl ma chun tuta Gandhi sungkuohai keihruoi Congress hin a hung rochung nawk chie bok leiin BJP hai thang a tlawm a; tu hin ‘Congress um lo India’ siem tumin beipui an thlak a nih. Chu thila dinga poimaw hmasatak nia an hriet chu Sonia Gandhi le a nauhai thrumhnuoi nia an ngai leiin anni sungkuo bei ding chun an tha an za zok zok zing a nih. Mahatma Gandhi kaphlumtupa chen a pawlpui hming ni chie lovin a sir anthoka hung chawi lar dinghai mong an hol pek zeuh zeuh zing bok.

Sakhuona hi damdawi inruithei le tekhi hlak khom a ni a, mani tranghma ngai pum zinga fepui thei khom a nih. Mosolman le Khristien sakhuo zuituhai lai invetchil pawl an tam a; Hindu lai khom an pung hrat mek. Hienga RSS keihruoinaa BJP in hma a sawn pei chun eini lai khom ‘ghar wapsi’ an ti ang chi khom hi ‘um naw hrim hrim a tih’ ti thei khom a ni le. Iengangin ditnaw in nuom naw inla khom ei hmasuon mek a nih. India anthok independent hlak chu thil liem hnung a ni tah. Khawvel a hung inthlakdanglam thuta Zo nauhai thuring le ngaidan a hung inlet thup a ni ngot naw chun Mizoram a chu BJP in BJP ang takin ram a lak dekduoka state sorkarna chen a chel chu ring a um nawh. Sienkhom, ar that dan chi khat chauh a um naw zie chu eini hriet ang thoin anni khomin an hriet tie.
Ka thuziek ka suktawp ding laia ka lungrila thu hung inlang chu - CCPur le Pherzawl district mi le sa Covid hripui leia mani thu le hla loa in hung inlawi hi mi 6000 bawr ni dinga hril a nih. Chuonghai laia zaah sawmsari panga vel chu private company le dawrhaia a sin chite te thawa mani le mani intodel khela chun in tienga an sung le kuohai hung thrangpui an ni nit awl. Kutbengthek deuthawin an hung kir a, a um ang ang ei fakin ei dawn tlang phot ta chu a nih. Ieng tik am pangngai ei aw nawk ding hlak hriet ni lo. Chulai zing chun, ei rama private sector laia direct & indirect employment pe rawn tak chu ‘private school’ a nih. Chu khom chu a tlu sie letder chu a la ni nawa chu a chau a, zirtirtu le thoktu danghai le a zara fak lo hmu – transporters, dawrte, add ei chiai mek. Damkhawsuokna ding ei dap inhmaw a ngai.

Functional President Pu, Dr. John H. Pulamte thuhril

No comments

February 07, 2020

Saidan, Churachandpur a Hmar Youth Association, Tuiá¹­haphai Joint Headquarters a Kum 35-na (Coral Jubilee) lawmna le Hmar Cultural Festival, January 23, 2020 zantieng dar 6:00 a Functional President Pu, Dr. John H. Pulamte, Member, ST Commission, Govt. of Manipur thuhril, a ni ang angin:-

CHIBAI
Hmar Youth Association in kum 35-na hmel a hmu lawmna le Cultural Festival, Tuithaphai Joint Headquarters in a huoihota ditsakna insangtak pek ka ni ve leiin ka lawm hle. Organising Committee le Pathien kuomah lawmthu ka hril.

1991 - 1993 khan HYA Tuithaphai Jt. Hqrs Secretary sin ka lo chel ve a, October 1993 Muolvaipheiah Conference kan huoihot kha ka hriet suok a, lunghlui an leng tum el a. Kha hun tak kha Mizoram tienga Hmar boruok lum thrat lai le a hung inruol hlauh leiin ‘hnam revival’ a tlung a; “Aw kan Hmar Ram” hlapui taka hmangin nunghak-tlangval, nupui-papui ei lam dup dup el chu a ni kha. Kha inkhawmpuia Branch tinhai hlapawla inruolsiekna dinga hla kha choplechilin Fam Pu James Songrolal khan a hung buotsai a, chu hla chu tuta ‘HYA Hlapui’ taka ei hmang ta hi a ni nghe nghe. Ka ngaituona mitthlaa la cham zing chu - Val-Upa le Defence tienga inrawitu (Famtah) Pu Ruolngulsang kha a tir chun strict deuin mi a control dea chu ansum zo ta ngang chu ni ngei a ta, a tawp tieng chu ‘defence party’ lukhum a khum kha a hlip vaka, ban pharin mipui lai a lam ve duoi duoi lai kha a nih. Ama le khang laia ruol hlui tamtakin chung tieng an mi lo inlawi san ta a, ngai an umin khawsawt an suk um ngei. An thlarau hadamtakin chawl vong vong mol raw seh. Chuong lai zing chun, kum 27 liemtaa HYA-a a kulataia ka lo inthloppui, Saidan tlangval Pu HK Tlanglawm a la active zing ka hmu hin a mu suklawm hle a, inzana salaam ka buk a, HYA in Centenary a lawm chen bek dam dingin ka ditsakna kan hlan. Sap trong zuk hmang vak lang, May His Tribe Increase!

HYA
Manipur a khom Tuithraphai hi Hmar hminga pawl le kohran po po deuthawin headquarters chauh dittawk lovin ‘General Headquarters’ in ei hmang a. A pawla thuoitu lu takah ‘General President’ ti thumal chen ei serh pha a hoi. Hilai biel hi Hmarhai bubitna le iengkima ei hnienghnarna lemna a ni meu leiin a awm nawna a um nawh. A biela cheng hai hin, Kohran ram chu hrillo, hnam nunphung suklangna chi tum tumah ei mawphurna ei hlen chie am tia ei hang inen pha ruok chu lung a kim nawh; thrahnem ngai taluo luot lei am ani chu ka hriet nawh. HYA hi kum 35 zeta upa a ni ve tah; mihriem kum 35 mi chu nuhmei le nau neia insung khawsak rela, ram, hnam, khawtlang le kohran thruoi thei, mi puitling thawkhat a ni tah. India President ni thei ding chun kum 35 le a chung ni a ngai. YMA le YPA hai chu a kum ringota en khomin ei phak ruol an la ni naw lai zingin puitling thawkhat ni ta chun mani le mani inbichienga mani baksamna tieng thlur bik met a hun thawkhat ta hle.

Ei unau, abikin Mizo le Paite hai chu ‘an HYA’ hi an chawisang a, an inzaa, an ngaihlu em em ringot el a nih. A headquarters chu hrillo, a Branch levela thruoitu el khom inditsakna takmeua ngaiin an hlutsak a, sorkar le kohrana mi challang tak takhai khom thruoitu ni inhawkin an inlap zak el a nih. YPA thusuok chu thutawp a nia; YMA a trong ta chun midang an trong nawk thieng ta lo ang tluk a nih. Ei HYA ve ruok chu a thruoitu ding khawm ei inhnawk titia, a pau zonaw deuhaiin inhawk lei khom ni kher lovin, tlawmngai insuo takmeua an thruoi hram hram nitakin anlang. Hi hi ‘iem a san’ tia zawna ei siem chun, hril ding tamtak um laia a langsartak nia ka hmu chu ‘HYA le Val-Upa’ ramri buoi lei a nih. Hi lai ‘thuruk’ hi fimkhur le thiemtaka ei chingfel a hun ta takzet nin ka hriet. HYA hi a hlut ding angin a hlu naw a; khuo threnkhata lem chu a ruk taka ‘HYA lo do le er kak pawl’ khom an um kek a ni uo.

English poet, Alexander Pope chun ‘Vantirkohai fe ngam nawnaah mi inthlawhai an lengpar’ a lo ti a, a deng deng deng sien, a theida dain lo theida ro, zuk pal inthuk met ka tih. Val Upa hi tienlai huna inthok, khuo khata institution poimaw tak a ni a, ei inzaa ei hlutsak a poimaw a nih. Sienkhom, khawvel hmasawn le ei kawl le kienga boruok inlumlet dan en zing puma ei thu fepui dan le pom dan ei sukdanglam met met a ngai a nih; chu chu hnam changkang le hmasawn hmasa lemhai thaw dan khom a nih. Kohran Upa ei nei anga khawtlanga ei Val Upa hai damsunga dinga ei nei khom hi a hrisel chie am ti en thar (revisit) a hun ta hle. Ei sorkarna cheltu dinghai khom kum 5 sunga dingin ei thlang tho a, khawtlang le kohrana ei Upahai khom hi damsunga ding ni lovin a ‘term’ um ni sien a thratna a tam lem el thei a ni aw. An chakvak pei ta naw hun le milai-salaia an inrol thei ta naw hun khom a um theia, taksa borsawmna in a thlakbuok theia, insung khawsak relna le rokhawlna dang leia milaia an inzel rawn thei naw hun khom a um thei bok. Chuong sa saa, an fak hmuna khom ni barloa anni ei la beisei zing hi a ‘fair’ nawna chin a um a nih. Mawphurna insem diet diet khom a tha tho annawm. A fel ti lei ela kawng kawi raka insor iem a trulna? A hming le nina nei nuom hrim hrimna tieng a ni chun thu dang. Mani ‘kuong lo ding nor’ anga mi ngai in um khomin in ngaidan dan ni raw se!

Hmar khuo tina ‘Val Upa sukboa HYA chauh inumtir ding’ ka tina ruok chu a ni der nawh. HYA le ke khata lawna kal an pen khawm thei dan ruohmanna siem thei nisien tia duthu ka samna lem a nih. An mawphurna le inrawihai inang phuor char sia Val Upa le HYA a hran ve vea ei nei hin ‘power centre’ pahni umin inkawkal thei ngai a nih. Olsam deua ngaidan hrilrika um hlak, a taka thil thei ni mang lo chu – khawsunga sietni thratnia mawphurtu ding Val Upa, khuo puo tieng a ni pha HYA, ti hi a nih. Val Upa le HYA intringmat theina dinga ruohmanna um thei laia pakhat chu HYA Branch (khuo) President hi Val Upa laia pakhat takin chel insawk hai sien, ti hi a ni el thei bok. Pi le puhai hunlaia ei lo fepui dan lakvung raka a kip a kawia zawm kher hi a khuo nghat naw tlak anga ngai thei khom a nih. Titak ema chu tienlai huna khuoa mithi um phaa dan anga an lo nei tulaia ei zui ta lo tamtak a um ve tho. Thlankhar siem le khawsawt ina tlangval riekhai khom ei thaw chuong ta naw a; mithi ruong khom a zawna zawn ta lovin ‘thela gari’ in ei tawl ta tho a; tlawmngaina tieng ei thlahnuoi tina a ni chuong nawh.

Zuk belsa zauh lang; mithi ruong mengpui zan a, khawvar zaka khuong intan loa lengkhawm ei tum phet phet khom hi a zienaw tiengpang deu ta naw maw? Lengpuituhai ei sawl chu thuhran, a inneituhai, a thren lem chu sun le zan tamtak damnaw bawisawma sawl taka lo um tah, zinga hunser a hlak an insiekieng thei der lo dinghai ei suksawl hle a nih. Zan dar 12 chen lengkhawm hi matheiloin ngai inla, chu hnung tieng chu intrinsan si loin lengpui le lengpuituhai hadam dan met ngaituo thei ni em em a tih. Hieng ang hi, ‘Ei pi le puhai anthoka ei lo thaw dan a ni leiin ei sunzom zing ding a nih’ ti inla hlak a nawlpuia Khristien sakhuoa ei hung zawma, Independent Hlabu le Hlathar Bu ei nei hma khan zan khawvara sak ding hla hlui 50 khom ei nei ngut di’m chu.
Chuong lai zing chun, sietni-thratni, a bikin mithi ruong mengpui zana tlawmngaina insuo thei le pei, nunghak-tlangval ei tlawm deu deu – khuo lien le mihriem tamna khuo haiah harsa ei ti lem hman hman mani ti thei dingin a um. Khawsawt hla sak ding ei hau em em vei le a sak thei le hrie ei tlawm deu deu bok – a hrie lo hi insukchangkangnaa ei ngai khom a hoi vang vang. A zienaw thret. HYA hi ei tuoithara, ei sukhrat naw chu ei khawtlang inthruoi dan le fe danhai hi nakie siemthrat ruolloin a la hung kakhawk thei ding a nih. Ei hlasiemtu’n “Hnam dang dan thrahai la veng ei ta, an dan suol thiet lovin” a lo ti kha hrie zingin hmathlir hla tak neia hma ei pu thar a trul a nih.

HNAM NUNPHUNG (CULTURE)
Sap tronga ‘culture’ ti hi Hmar trongin ‘nunphung’ tiin ei zuk inlet ela chu a famkim zo naw deu nisien a hoi. Ei nitin khawsak dan, fak le dawn zong dan le suong dan chen khom hi ‘culture’ hin a huomsa vong tlat si a nih. Hmarhaiin a nawlpuia sakhuo thar ei hung zui hlim laia mi thruoitu hmasahai khan a pawng a puiin ei sakhuo hlui le inzomna nei ei nunphung hrim hrimhai, a pawng a puia mi hnawl pekin titiri enin an mi lo en pek a, Biekina khuong takngiel khom iemani chen hnunga ei vuok chauh a nih. Chu thil chu a lo indik chie naw zie vaihnu ramah ei hung hriet suoka chu hnam anga ei hmasawnna le kalchawinaah iemani chen chu a mi suk bahla pha ni’n anlang. Chu nak sapah, ei hnam nunphung le zierang suk hringna le sukhmasawnna dingah ‘support system & resource’ ei nei chau nawk bok leiin ei hnam lam, thu le hla le thluk, puon, le rothil danghai a hlut ding angin ei sukhlu zo naw ni takin anlang.
A khawseng hri hri’n, ei kawl le kienga mi haiin a hnam zawnga inkeibumna tienga hma laa mani hnam nunphunghai nasataka an sukvul thar lai eini rawi hlak a pahnam le laibung zawnga inzomkhawm tumna tieng hma ei lo pu thar nawk nghal, a zienaw ngei. A Pathienthu hrietna le zawmna tienga insang mang lovin hnam nunphung le inkungkaina nei hrim hrim anthok insiekieng ei inruolsiek a; chawibang hnunga hnam lam (cultural dance) inchuka milaia va suklang lem chu vanram kailo el theina ni din ei ngai hiel bok. Hnam lam le hla hlui, Kut le chongchenna tum tum ei lo nei le hmanghai khom ei phum hmang hman trep bok. Fam Pu Damkung khan ama thrahnemngaina le inhnikna leiin Hmar hnam lam le hlahlui tamtak suk hring hram hram tumin theitawp a suo hram hrama chu a zawmtu ding le a thu le a taka a kaiza vengtu ding a hmu meu naw leiin a liem vuoi vuoi el chu a ni ta kha. A dam laia ‘ka ui ka ar’ titu ding hmu mang lo pa kha a thi phingin chawimawina nopui ei indom tir a, inpam a um thu hrilin ei la sun vieu nawk nghal. Poi lem chu a poi nawh.

Sap trongin, “Lost of culture is lost of identity” ti a um a; ei hnam nunphung hi ei sukhring zing naw chun ei niphung (identity) anhmang chauh ni lovin a bo top ding a nih. Hmarhai hin hnam hming puipunna le tha insuona ei nei tam naw a, kohran thil le inzoma ‘activities’ le pungkhawmna ruok chu a ni le dar indeinaw rakin ei nei ve thung. Thrangthar, rimawi le hla sak tienga talent thra le hlutsak tlak neihai inpholangna khom ‘kohran pawl’ sungah chauh a ni pei a, chu taka hlak chun ‘gospel’ chauhin hmun a chang bok si. A Pathien ngeng sunphak mang si loa Pathien thuawi uma uma, kohran ngainatu tam ei ni leiin Pathien hla le a saktuhai khom ei inlawina kohrana mi an ni naw chun, ‘thiem’ ti nuom derlo hai ei ni nawk bok si a nih. A zienaw thret.

Kohran prokram le inkhawmpui a hai thafan em ema sengso mani le mani intuma ei thlan dawr dawr lai hnam hminga mi a ni pha ‘ui khop ko’ an hril ang hlol. Hnam hminga thruoitu hai inhawmthaw zie hrie kuk a ‘ni tha’ phut pawl ei um bok. Nakie chu HYA inkhawmpuia thrang ding khomin ‘a kohran KTP’ ang zawngin ei lan phut el khom thil um thei a nih. Chuong lai zing chun, hnam hminga inkhawmpui le puipunna um zata ‘a kohran KTP/KNP’ angzawnga sum lo dawng pawl ei um zie nawk tlat bok. Ei bul hnaia hnam danghaiin an hnam hminga puipunna le hunser a hai phur le thafantaka mipui an inzi nuoi nuoi ei hmu pha inhnarum ei tia chu thaw ve tumna ei nei nawh. Annihai chu sum le pai le thruoitu fel le ringum an nei lei ni din ei suongtuo fawma ei thla ei suk muong a ni el thei. HYA/HA inkhawmpui ti vel chu ‘khawvel thil’ hlea hmuna ei nei a, ei nau nunghak-tlangvalhai thrangna din ei ditsak naw lai zingin iemani keka mimal le sungkuo thil deua buoina chite ei tuok pha ‘hnam thruoituhai’ ei zong inhmaw nawk angloi si hlak.

Hnam hminga hunser ei nei vehai ngaipawmawna leiin 2016 Hmar Inpui Assembly khan kum khata Hmar hnam ta dinga ni poimaw zuol pahni, May 16 (Martyrs’ Day) le December 5 (Sikpui Ruoi) hai hi ursun le uor nawkzuola inser le hmang din a rela chu tu chena chu kongro a la deng meu naw nisien a hoi. Ei Martyrs’ Day inser hlak khom hi ‘football’ um naw sien chu a dan a dang vieu el thei. Hnam hla, saihla le hla lenglawnghai hi ei hnam zierang suklangtu an ni a, a suklangna hmun le hun remchang tak chu hnam hminga puipunna hi a nih. Mani hnam nunphung, hla hlui, tienami, lam le khawsak danhai hai hriet naw hi thil inzakum a ni zie thrangtharhai lai ei inhrilhriet uor nuom a um hle.

Tuta truma hnam prokrama hin Hmar Art & Cultural Society (HACS) khomin kut an hung rol ve niin ka hrieta lawmum ka tih. An thaw ding tak an thaw khom a nih. Hmar hnam hminga pawlpui ei nei abikin, HYA le thrangruola ei Hmar culture sukhring, sukhmasawn le chawisangna dinga hma hung thruoi nasa nawk zuola hmadom taka hung nei din ka ditsakna insang kan hlan nghal.
HYA dam zing chau ni lovin hrat nawk zuolin fe pei raw se!
Don't Miss
© all rights reserved
made with by Simon L Infimate