- John H. Pulamte
Tulaia Manipur phairuom le ‘outer Manipur’ (tlangram) pumpuia thulum hlawt hlawt le abiktakin Meiteihaiin indo thu le hla neka an ngaiven le sopui chu ‘delimitation’ a nih. Delimitation ti hi ei awngin a tlukpui chie a um naw leiin ‘MLA le MP biel siemruolna’ ti inla awm tak a tih. Kum 1947-a India’n zalenna tluontling a hmua, ama le ama ro a’n rela inthawkin a ram pumpui huopin delimitation hi um 4 – 1951, 1962, 1972 le 2002 a hai khan a lo um tah.
A nuhnungtaka mi hi kum 2001 intiempui (census) besana nei a ni a; remchang nawna henkhat khat leiin India Hmarsak state 4 – Assam, Arunachal Pradesh, Nagaland le Manipur le Jammu & Kashmir ti lo State le UT danghai poa nei vawng a nih. Kum 20 deuthaw hnungah Assamin 2001 intiempui (census) tho besanin a nei a; J&K a ruok chu 2011 intiempui besana nei a ni thung.
Manipura Delimitation 2002 fethlengpui a ni nawna san lientak chu 2001 intiempuia mihriem pung dana inthawka sutin phairama MLA biel 3 (pathum) chu tlangrama fe dinga a um leiin state sorkar thahrui po po hmanga Meiteihaiin an dodal lei a nih. Hi á¹uma delimitation hin MLA le MP (Lok Shaba) seat umzat sukpung thei hlak a ni si nawh a.
Ti thei ding dingin 2001 intiempui khan Senapati district-a Sub-division 3 (pathum), Mao-Maram, Paomata le Purul haia kum sawm sunga za peia mihriem pungna chu Manipur pumpui chawkruola zaah 30.02 chauh (India lem chu 21.54%) a ni laiin hieng biel pathuma hai chu 160 chen dama a pung lei a nih. Hienga awm lo baksaka pung (abnormal growth) a um lei hin a thara ‘head count’ thaw dinga sorkar mihai a khuo khuoa an fe nawk le hlak khawsungah pitar-putar tlawmte ti lo chu a dang po an lo inbi hmang vawng si. A hnungah sorkarin hi biel pathum haia kum 10 sunga mihriem pungna chu zaah 39-in a namdet ta ringawt a nih. Hieng lai hun hi ‘Naga Political Movement’ leia Meitei-hai an phawkleka Naga hrim hrim an thinhrik lai a lo ni kher bawk.
Hi hun lai thoa a pangngai neka mihriem pungna biel, Chandel district-a Chakpikarong Sub-Division (100.08%) ruok chu a ni nia inumtir a ni nawk anglawi si. 2002 Delimitation fethlengpui thei lona state laia a langsar zuol pahni – Assam le J&K haiin kum 2020 tung laia an nei ta tho leiin a la bangkhai state pathum - Arunachal Pradesh, Nagaland le Manipur (an pathum inkawpa Lok Shabaa MP 5 chauh nei) hai chu India pumpuia delimitation nawk ding (2026 hnung) an nghak ta law law el ding niin mi tamtakin an ring ta a. Sienkhawm, nei a ni ve ngei theina dinga a nawrtuhai nawr hratna leiin March 17, 2025 khan Supreme Court chun hieng state pathum hai delimitation process chu sukfel dinga central sorkar inhriettirna pein July 21, 2025 phaa hearing nei nawka thuthlukna siem a ni ding thu a’n suo ta tlat a nih.
Delimitation hi inthlang (vote) thu le hla a ni lai zingin a biel ramri rinna chu ‘vote nei’ (voter) umzata innghat lovin kha biel sunga mihriem umzat (census)-a innghat a ni lem. Ei hrietthiem thei dan dingin: Kum 2001 khan Churachandpur district (Pherzawl a la pieng hma) pumpuiah mihriem 2,23,886 an um a; MLA biel 6 (paruk) a um bawk. Biel pakhata mihriem umzat a’n ang naw nasa em leiin siemruol a ul a nih. Chuleiin, disrict pumpuia mihriem umzat chu MLA biel parukah a’n khuongruol dan thei ang takin le, biel pakhata mihriem 35000 bawr a’n thawka 40000 inkara semruol a tum a nih. A vote umzat zawnga tiem chun 25000 a’n thawka 30000 inkar vel ni thei a tih. 2025 a ngat lem chu voter 2.18 lakh a um taa, biel pakhata khawm a tlawm taka vote 35,000 a um ding.
Kum 2004 laia ECI in ‘ruongam’ a siem sinna chun Constituency number le a hming hlui - 55-Tipaimukh, 56-Thanlon, 57-Henglep, 58-CCPur, 59-Saikot le 60-Singhat hai khawm 37-Parbung, 38-Singhat, 39-Henglep, 40-CCPur East, 41-CCPur North le 42-CCP West tia thleng a tum bawk.
Mihriem tam dan ena MLA biel pakhat ramri he hawpna a hin a thei chinah khuorel ramri (natural boundary) umsa vadung le ruom a hmang naw tawp khawmin lamlienpui (highway) a hmang tlangpui.
Sorkar inrelbawlnaa Sub-division ramri a kán khawmin District ramri chu a kán zen zen nawh. A kán hak nawh ti lem chu a ni nawh. Tu khawm hin Senapati (a hnunga Kangpokpi) district huopsunga um tlang.huta khuo 25 zet chu Imphal East le Thoubal huopsunga um MLA bielin a huop tho.
A hmaa hril ta angin 2002 delimitation kha Manipur neitu bika insal Meiteihaiin ‘thil indiklo a um’ suonlamin thiphuhaka an lo kal hlawtling a; 2025 a khawm chu suonlam bawk chu an la hmang bakah May 2023 hnunga an khekpui thar – NRC, Illegal migrants, etc hai an hril uor nawk bawk.
A’ndik, 2001 intiempui khan biel henkhatah dan pangngai let tama insang mihriem an pung a, zuk tiem hat el thei hlak a ni ta nawh. Chu lei tak chun, sorkarin a pungna zat ding awmtawk a ‘fixed’ tawp kha a nih. Chu dungzui chun sorkar ruohmanna le ram le mihriem hmasawnna ding iengkim a fepui. Chu khelah, 2011 intiempui buoina um lovin a zo a; Covid leiin 2021 intiempui nei thei lo a ni chauh a nih.
Chuonga 2001 intiempui kha hrilchier a um leia 2002 delimitation mei thei a ni chun 2025 a chu sorkar thlungpuiin 2011-a mi hmang hung rawt dei sien chu ‘zawng mang sie’ chu nepte an ni el thei.
Meiteihaiin delimitation 2025 dodalna san, 2002 laia an hmang si ni lo, tuta buoi hnunga an hmang thar chauh chu NRC a nih. NRC (National Registry of Citizen) hi Bangladesh a’nthawka dan loa Assam-a hung luthai dang le a hung lut tasahai tirkir an ni theina dinga ruohmanna a nih. Assama 2002 delimitation nei thei a ni nawna san khawm NRC thu le hla lei niin 1980 lai deia an lo sopui ta, an inchuklai pawl lien (AASU) le regional party pakhat, AGP hung piengsuokna san khawm a ni bawk.
Chuonga dan loa hung inpemhai zawngsuokna chu a maka makin an buoipuia mihriem nuoi sawmpakuo (19 lakh) chuong zet ‘ringhlaum’ an hmusuo ka chu tu chen hin pakhat khawm an la thawnkir nawh. Assama hman NRC a hlawtling naw laia Meiteihaiin Manipura thaw dinga NRC a khekpui rak hi khekpui ding dang an nei naw lei mei mei a ang. A hrim hrim thuah, NRC hi sorkar thlungpuiin Manipura thaw dingin lo remti pal sien khawm iengzat chie am an mandawkin an thawnkir ding ti hi anni khawmin ringthua hril ding khawm an hriet nawh.
1953 a’n thawka tiemin anni Meitei nekin Kuki pungna chu a’n sang lem ngeia chu chuong taka ibaium a tling nawa, a sukchiengna le ringhlana ding ‘data’ an nei der nawh. A mihriem pung si loa a khuo (village) le vote nei (voter) pung mei mei a ni thei am, ti khawm an ngaituo nawh. Kuki let tamin Muslim an pung lem dei.
A tawpna din, NRC le Hmar-hai:
1911 intiempui khan Manipurah Hmar 2234 an um a, 1921 khan 4555 le 1931 khan 5643 an um. 1941 khan Indopui leiin intiempui a um naw a, 1951 khan 9762 an um. 1911 anthawka tiemin kum 100 sungin Hmar mia tiem mihirem 48,375 an um tah.
1951 a’n thawka Manipura kum 10 dana za peia Hmar pung dan chu:
- 1961 in 51.72%
- 1971 in 49.71%
- 1981 in 25.33%
- 2001 in 22.43%
- 2011 in 20.4% chauh a nih.
Churachandpur district bika decadal growth chu:
- 1961 in 33.08%
- 1971 in 56.41%
- 1981 in 37.37%
- 1991 in 30.73%
- 2001 lem chun 27.08% chauh a nih.
1961 le 1971 haia a’n sang deuna san khawm hi a tiemtuhaiin a hmun a hmun chiea fe loa ralkang anthawka an zuk ringthu ziek lei a ni el thei.
Hieng ang sorkar data besan chun eini rawi ta ding hin ieng ang NCR khawm umsien lungphangna ding a um nawh. Sienkhawm, Meiteihai lungril put hmang le ‘manipulation’ an thiem zie en chun ringzo an um nawh. Central tieng eini nekin an tlatlum a, sum le pai le thluokbur ha an hau lem a. Khelmuhlum khawm inching mata hril an rin naw a; an pawisa naw bawk si!