Taimak mi tiin an lawm, kawgin a theida - Hmar Thuvar
Mi taima chu inah ni sien, ramah ni sien, thaw ding boa um tawk tawk thei lo, hun awl nei loa sin thaw zing hlak mi chu a nih. Japan-hai khi hnam taimaa hriet, sin ngawlvei (workolic) an nih. An tawng thumalah khawm hunawl (leisure) hrilna an nei ve nawh an ti chu! Mak thei ngei! Saphai thumal leisure hi an lei li inhmein rajah ti’n an puk ringawt. Hi hin hnam taima an nizie a sukchieng hle. Hun awl nei lo khawpin sina an inbur tina a nih. Anni leh chu inthlau tak ei nih. Eini rawi chu um mei mei, invak mei mei, inthung mei mei, mei mei vawng ei nih. Gangtepa fiemthu ang deuh, ‘zingkar iengkhawm thaw lo, suna um mei mei, zangtienga chawl’ ei ni deuh fur. Hnam hausa hle le hlawting ni ngai naw mei nih.
Korean-hai khawm khi hnam taimaa hriet an nih. Japan-haiin kum 1910-a inthawk kum 1945 chen khan ramperin an awp a. Japan ramper rorelna chu khawvela a khir taka hriet a nih. Amiruokchu, chu chu hril ei tum nawh. Korean-haiin Japan-haia inthawka leson ropui tak pakhat an inchuk chu taimakna a nih. Kum 1997 khan Korea Foundation-in India rama mi pahni char Visiting Fellow dingin a laka. Chulaia pakhata ka thang ve khiet a. Yonsei University, Seoul-ah thla 3 ka hang um a. Korea mihai hnam taima an ni zie mit ngeiin ka hang hmuh. Kan umna pa tlangval chu zing dar 5 le zan dar 9 hnunga naw chu, a hmel hmu ding a um nawh. Zing bu le sun bu chu an sinthawna hmuna an fak el hlak. An bu fak hun sung chu an hun awl nei sun a nih. Office-a sin an thaw lai inhmupui thei an ni nawh. A hmaa telephone-in appointment lo lak lawk hmasa a tul hlak. Kan nupuinu leh Seoula kan um lai Rev Koh Hae Sung, tum khat laia Rengkaia ICI Assembly-a hung pa kha summer chawlin Seoulah hungin a mi hung zawng suok a. Nikhat pum hlum chu Seoul khawpui a mi fangpui a. A tamlem chu underground train-a kan fe a, kan sawl hle. Zanbu Kimpo Airport-a a mi fakpui a. Kan bu fak lai zingin, “Moksanim (Reverend), in ram hmasawna san tak hi iem ning a ta?” tia kan dawn chun, “Sin kan thaw nasaa, kan taimak lei a nih”, ti’n a mi dawn. Hnam taima le thawkrim hrim hrim chu hma an sawn naw thei nawh.
Ei thuring tak khawma inrim taka fak zawng le hmu dingin a mi hril a nih. Sin thaw pei naw tu chun, a fak khawm fa naw raw se a ti tawl el a nih. Tirko Paula khawm kha Pathien thuhrila invak rawlai el chu a ni nawh. “Kan kutin kan nitin fak ding a them suok hlak” a ti kha tie. Mi thawlawm ringawta innghat chu a ni naw tawp el. Ama le a rawihai khan puonin dam an thui hlak ni awm a nih. A lekhathawna hai khawm a kohran phunhai kha mani intodel dingin a zirtir hlak. Tirko Paula missionary method hi entawn ding a nih. A fena tieng tieng local kohran an din pei a. Chuong kohranhai chu taksa le thlarau tienga intodel peiin a siem hlak. Pathien thu hi thlarau thil chauh a ni nawh a, taksa khawsakna khawm a huomsa a nih. Kuta sinthawtu ni inla, ofisia ziekfung chela sinthawtu ni inla takinning taka thaw ding ei nih. Kristien ringtu intihai lem chu ieng thawna kawnga khawm mi entawn tlak (role model) ni hi ei tum tlat ding a nih. Kei chu mi’n an thaw thei chu ka thaw thei ve ti hi ka dittawk ta nawh a,”mi’n an thaw thei chun, an thaw neka tha lemin ka thaw thei” ti hi a ni lem tah. Ei khawvel chengna hi inelna khawvel (competitive world) a nih tah a, a ro no no suok a (survival of the fittest) a ni ta a. Lekha khawm a thiem thiem an dingchang el a nih.
Lo sin thawna kawnga khawm mi taima le taima naw chu an hriet thei khawp el. Rampui arasi ek kai rak el hei thet dam chu huphur um tak a nih. Amiruokchu, chuong ang ram chu tielte bu le hmarchahai thatna hmun a lo ni si. Mantik mantur senga ni tin nisa suok zuia thawtu chun kum tawpa kak zawn, silai zawn a thlo suok hlak. Mi taima chu mi inza um an nih. Mi taima chu mi tlawmngai thei an ni bawk. Ram riek ni sien, mi taimahai chu mi dang tho hma’n bu le hme an lo suong zo vawng hlak. Mi thawsa fak hi inzak um tawp a nih. Kutpar pangnga inkak seng seng mi hnung hnawt hi inzak um tawp a nih. Ei thuring tak khawmin i tu angin i sik ding a nih a ti el a nih. Chu umzie chu ei tu tlawm leh sik tlawm ei ta, ei tu rawn leh ei sik rawn ding tina a nih. Ei thuringin a theida tak hai laia pakhat chu thabona a nih. Thuvarhai bung ruknaah khan hieng hin an ziek a:
Mi thabo, ieng chen am i zal ding?
I zal chu ieng tik am i tho ding?
‘La hang zal met ka tih,
La hang inhnar met ka tih,
Kut hmasuiin, hadam takin,
La’n zammet ka tih’ i ti sung khan,
Pasietna chun rukru angin,
Hung nang thut a ti che a,
Tlaksamna khawm ral angin,
Hung nangching thut a ti che.
Pasietna le tlaksamna chu hmun hlaa um an ni nawh, i kawl hnai ela um an ni chu. Chuong ang bawkin, hausakna le hnienghnarna khawm hla taka zawng ding an ni bawk nawh. I thaw dinga um kha tha takin thaw la, chu taka chun chawimawina a um a nih.
Ziektu hmingthang hai chun vangneina an naw leh hlawtlingna ei ti hai hi ieng dang khawm ni lovin, thawkrimna le taimakna hming dang an nih an tih chu. Hlawtlingna hin kawitan lampui dang a nei nawh, taimakna ku hi a nih el. Abikin, eini tulaia inchuktuhai lem hi chu ei pi le puhai pielrala khawsa vawng ei ni tah. Upa tawng ang deuhin, keini hun lai hei ti ve khang lang inla. Kei lem chu matric candidate ka kai khan, pheikhawk (puon pheihawk) ka bun chauh. Pherzawl mahajon Muona dawrah ka pheikhawk ding kan zawng a, “Ieng number am i bun hlak a?” ti’n an mi’n dawn chun, “Ka pieng ka pata pheikhawk la bun ngai lo ka ni leiin, ieng number am ka bun ti ka hriet nawh” ti’n ka dawn. Hnathiel pheikhawk chawhma chauh daih bun hlakpa khan snicker dam ruoltha le studenthai mi pek ringawt khawm bun seng lo ka nei tah hi, Pathien hi chu a va tha de aw. Ublei uba ba (God is good).
Tulaia ei student-hai chu Vairamapur metropolitan city-haia mi neinunghai kaina college le university dam a ni tah. Amiruokchu, tu tieng tieng hin competitive ekzamna le university ekzamna haia hming inlang phak ei tlawm tah. Ei thluok hi Vaihai thluok neka hnuoi hnunga Pathienin a siem an nawh. Ui sa fa hlak hai ei ni a, ei thisen le ei thil hriet theina khawm an sang bik. Chubaka ui sa fa chu an tha khawm a hrat bik an tih. Korea mi inkhel mihai khi ui sa deuh vawng ni’n an hril. Ei thluokhai hi ei hmang thiem naw lei chauh a nih.
Eini lekha inchuktuhai hi puonthuo le ei inthawk suok ta rauh rauh si hin chu ngho var lu ei hawn naw khawma, sahki lu bek hawn dingin thang lang ei tiu. Ei mipuihai hlak chun:
En tum mihrang pasal tha,
An Sinlung ram maksanin;
Thlang tieng kawlrawnah an liem a,
Ei ram sinin rinum an do-
tiin Tlumte thlirin an mi lo thlir el si. Ei in lum, ei Sinlung ram maksana ei suok dawk ta si hin chu, ei hun hlu hai khawral mei mei ta nawng ei tiu. Ziektu H. Lalrinfela chun, “Eini inchukhai ta ding chun ei ziekfung hi ei chem le ei tuthlaw a nih a. Ei thluok hi ei lohma a nih a. Ei zirtirtuhai mi’n chuktirna hi hnuoi tha (fertilizer) a nih a. Ei inchuklai bu hi thlaichi a nih a. Ei thlan far hi ei thlai ching hai ta dinga ruotui chawmtu tha tak an nih; fak khawp ei thawsuok ngeina dingin, ‘ka tum ram an ru, sa ru’ tiin bei tang tang ei tiu” tiin. Ei thlaichi (inchuklai bu) hi Paite leipui angin, thlaichi dang dang ei ching rawn chun, ei thlai tak kha thlai dangin dip hlum rawi an tih. Chuleichun, ei thlai tak ei sapzek bu chauh thlur bing ei ta, par ding le ra ngei dingin enkawl ei tiu.
Nitin hun thar peka ei um hi ngai hlung ei tiu. Napoleon Bonaparte chun ni khata darkar 18 sin a thaw hlak a; “Thaw ding ka nei naw lai khawmin, ka um tawk trawk hman nawh”, a la ti tho tho. Nitin dar 18 lekha tiem inla, ieng ekzama khawm ei hlawsamna ding san a um nawh. Pahom-in, “an hour to suffer, a life time to live” a ti angin kampeta thang tang tang ding ei nih. I hlawtlingnaah nang chauh i lawm nawh a, i nu le pahai chauh khawm an lawm nawh a, hnam pumpui khawm an lawm a nih ti hre zing rawh.
Hlawtlingna lampui hi an thir a, lam suk lam tung hraw a tul. James Dokhuma lem chun hlawtlingna thuhmahruoi chu thawkrimna le rinumna a ni a, a bung le chang khawm tuorna vawng a nih a lo ti hiel. Thabo ei um chun, thaw ro, tho ei ta, phaivanghai kuomah fein taimakna lesson va’n chuk thar ei tiu. (Saikhawpui 09-03-2017).
