KRISTIEN HA'N NGAIDAMNA EI FEPUI DÀN HI (H)

~ Je El Hmar

Ei nitin hun hmangna a hin a châng chun, mi'n ei pawi an tawk amani an hril châng dam a um hlak; chun khawtlâng inrelbawlna le Dàn hai bawsietu ei mihriem chanpui hai a um hlak bawk. Ngaidam an inhni chu, Chu huna chun, Isu ringtu ei ni angin le ei thatna zar khawmin hrethiemin ei ngaidam hlak. Sienkhawn, hienga ei thatna ei inlangtir hin, ei nitin nun le khawtlang kalphung a suk chirie mei mei lem a ni ti hi ei ngaituo hlak am.?

ISU'N Uirenu a ngaidam tum khan, a ngaidamtu Isu ropuina nekin, ngaidamna changtu Uirenu thiemchangna le Uire ta lo dinga nun inthlakthleng kha Isu'n a tum tak le a nuna a thupui a nih.

Isu nuna inthawk khan ngaidamna indiktak chu ei hmu thei a, chu chu, ngaidamna changtunu hringnun hmang pei na dingah, mi tha le mi danglam a ni theina dingin a ngaituoin, an vawi hle a nih.

Tu huna Isu ringtu hai hin midang ei ngaidam dàn ve thung chu, kristien ei nina leiin le mitha pangngai ei nina zar damin midang ei ngaidam hlak; chu ei ngaidam theina chu ei lawm a, chuongchun, 'midang ngaidam thei dingin imi thangpuia Lalpa ka lawm e,' ei ti a. Sienkhawm, ei mihriem chanpui, ei ngaidam hai khan pawi them zawm ta loin, mitha le nun danglam nei an ni zawm pei am? ti tieng chu ei ngaituo zui ta ngai meu nawh.

Chuongang ngaidamna a chun, a ngaidamtu felna suklangsar a ni a, ngaidamna changhai chu ngaidam theitu ropuina suklangtu chau an ni hlak. Isu'n, nun thlakthlenga, mi tha le fel ni dinga a ngaidamna lungril ang lungril nei hran loin mi ei ngaidam a, chuong anga midang hai ngaidam thei ei nina chu ei lawm èm ém hlak. Hi ngaidamna hi Isu ngaidamna ang kha a tling phak naw a nih.

Mi I ngaidam chun, nun danglam an nei thei na dingin ni hlak raw seh. Mani hmingthatna dinga midang ngaidamna hi, ngaidamna indiktak, Isu nunpui kha a tlingzo naw a nih.

DAMDAWI ȚIUM METHAMPHETAMINE (METH/ W.Y)

~Je El Hmar Darngawn

1. METHMPHETAMINE CHU IEM?
Mi țhenkhat le ei doctor hai chun an hriet tawl deu fur ring a um. Methamphetamines (a hming dang- methylamphetamine,
desoxyephedrine, Crystal Meth or meth/W.Y) tiin hriet lar a ni a; chun, Amphetamines ei hriet di'm chu.!? Methamphetamines le Amphetamines hi an inang naw hret a, METHAMPHETAMINES hi mihriem suonga a kawidar le 'metabolised' a hung niin AMPHETAMINES-a an let hlak a nih. Chun, methamphetamines, amphetamines le DOPAMINE hi molecule inang deu el, structure in ang nei an nih. Methamphetamine hi thluok le thazâm chawktho (psycho stimulants) theitu a ni a; hmang suol chun damdawi țium tak a nih. Chun, damdawi hmangsuol thei hai lai a țium le ngawlvei awl tak pawla ngai le nghei intak tak pawla ngai a ni bawk. Chuleiin ei thu incha nuom tak chu khawvela Methamphetamine chungchanga an khêk hla tak ‘Not even once’ - ‘Vawikhat chauh khawm thaw sin naw rawh’ ti hi a nih.

Hi inruithei hi ice, speed, crystal, crank, party drug etc. ti dam in an hril bawk a. Ei rama chun 'Meth' ti amani 'W.Y' tiin an lar deu tak a. Ama hi Pseudoephedrine le thil dang țium tak tak hai le chawkpawla siemsuok a nih. A mum, a phit le darthlalang ang a fim(crystal) dâmin a um hlak a. Ei rama hung lût hi chu a tlángpuiin a mum a ni a; a mum khawm hi an ang naw nuol a, a țhena chun ‘w.y’ (the world is yours-khawvel hi i ta a nih) ti ziek a um hlak.

2. A SINTHAW DÂN
Ei thluok hi hrietna thazâm (nerve) tam tak inzawmkhawm a ni a. Nerve pakhat hin a zawmpui nerve dang khuomah neurotransmitters an ti hmangin chanchin a hril sawng hlak a. Hieng neurotransmitters hi chi dang dang, sinthaw chi dang dang nei an ni a. Nerve le nerve inkara hin hmunawl chite a um a, chu chu 'Synaptic Cleft' an ti a. Chulai hmunawl a chun 'neurotransmitters' hai chu an hung suok hlak a, chuong hai chu alo dawngsawngtu (receptors) an um a, chuong (receptors) hai chu nerve hmawrah tam tak an um a nih. Neurotransmitters hi a um ding hrim nêka tam amani tlawm taluo le receptors ha'n sin anthaw ding anga an thaw thei naw pha, taksa ah harsatna le buoina chi dang dang a hung um hlak a; chuong ang mi chu an ngui a, an zawmthaw a, iengkhawm an ngaisak/ngaituo țha pei ngai naw a nih (hi hi ka 'mood a fuk nawh' ei ti nasan a nih).

Methamphetamine hin ei thluoka
neurotransmitters chi dang dang Dopamine, Serotonine, Adrenaline (epinephrine) le Nor-Adrenaline (Nor-eponephrine) hai hi a chawktho hlak a; a bîkin chuong hai lai chun Dopamine hmangin sin a thaw nasa zuol a nih.

3. DOPAMINE CHU IEM?
Dopamine hi mihriem lungril har vékvawka min umtirtu a ni a, chun inhawi min ti tirtu, hlimna min hriet tirtu, ei thluoka area pakhat 'prefrontal lobe' hmanga ei hrietzing theina țhangpuitu a ni a, chun țha le țha naw ei thlir hran thei na le ei taksa chet dàn min thunun tirtu a nih. Hril ta angin, Meth sinthawna chi dang dang- Cortisol bâka emergency hormone pahni Adrenaline le Nor-Adrenaline hai hi ei lungsen laiin an hung suok a, blood vessels an sukchîn (constrict) a; blood vessels a chîn chun a hung mawrtu (pressure) a hung insâng a (pipe a tui inkhaw lai a hmawr ei hmet chîn chun nasa takin a mawrtu (pressure) an sâng ang hin), taksa a thisen insemdar chu a nasa zuol a, lungphu a hung inrang a chuongchun, mihriem chu tharum hmang dingin an buotsai ta hlak a nih. Dopamine ruok chu a sinthaw a danglam bîk hle a, ei lung a sen hle amani inzak leia ei hmel a danglam lai hun a "inkei dei rawh" mi hung ti hlak tu hi a nih. Hi Dopamine bâka hin happpiness hormone an ti, Serotonin, Endorphines, Ghrelin le Phenethylamine hai hi hlim taka min umtirtu, mood fuk taka mi siemtu an nih.

Mithiem haiin an inchûk chiengna a chun, zu ei dawn amani ziel ei hawp hin ei dopamine hi a let 100-200 velin an sang a, Cocain-a chun 350 velin an sang a, Meth a chun a let 1250 velin an sang a nih. Dopamine an sang taluo chun Hypersocial, hypersexual baka psychosis & schizophrenia hai a um thei a nih. Meth in ei dopamine a suk insang leia an hawi em leiin, Meth sinthaw a bo hnung khawmin a chakna a na em em a, tuor thei loin thaw nawk vat vat an nuom hlak a nih.

4. DAMDAWI INRUI HI IENGLEIA INHAWI AM?
Hril ta angin, ei Dopamine hi ei thluoka inthawk a driving force, motivation, sexual stimulation in umtirtu a ni a. Chu baka nupa nun (sex) hmang laia hlimna mi petu, lungril hlimna baka DAMDAWI INRUI INHAWI MIN TI TIRTU a nih. Chun, Dopamine hi ei nun dan ding min thunun tirtu a ni leiin, ei Dopamine level an sang po leh ei active ding a nih. Ei Dopamine level an sang chun mihriem hin hlimna le inhawi tina danglam tak el a nei thei a, chu chu puotienga inthawka ei laklut DRUGS (Damdawi) hmanga ei suk insang charin inhawi tina ei hung nei a, an hawina thlakhla lei chun sawtnawte a Drug Addicton a hung um hlak a nih.

5. TOLERANCE LE OVERDOSE
Mi'n drugs a thaw reng reng chun a tira a dose zat kha a hnunga a ditkhawp ta ngai naw a, a san chu, taksain kha damdawi effect resistance a lo siem ve pei lei a nih. A thaw hlim laia kha damdawi a lo respond tha em em kha, taksa in resistance a siem lei chun a dose pangngai khan a taksa a sukdanglam thei ta naw a, a hung mamaw tam tiel tiel hlak a nih. Hi hi medical term a chun 'Tolrance' an ti a nih.

Chuongchun, mi'n Methamphetamine hmanga a Dopamine a suk insang taluo leiin receptors hai kha an sie tiel tiel a, an thaw ding ang an thaw thei ta naw leiin Dopamine khawm thluoka a tlawm tiel tiel a, chu leiin Meth in a bula inhawina a siempek ang kha a siem thei ta naw a, a hmaa inhawi tina kha nei nuom leiin a thaw sa pei a, a tawpa a taksa in a hung tuor zo ta naw leiin a hung OD ta hlak a nih.

6. DOSE AN SANG PEI
Miin meth an inrui ta chun, a vawikhatna khawmin inhawi a ti hle hlak a; an hawi em
lei chun vawi 1/2 chauin a hung addict ta nghal a. A thaw pei a, a tolerance range a hung insang a, a mamaw tam tiel tiel a, a sawt hnunga lem chun an rui hlei thei ta naw a. Meth tam tak a laklut zing lei chun a thluoka dopamine receptors hai kha an hung sie a, chu chun mihriem chu ngaituona fim hmang thei lo, thluok buoiin a siem thei a nih. An taksa inrui naw sienkhom, an thluok ruok chu Meth amani, Meth kawidar, amphetamines a inchang a insekkhawl hai chun dopamine a ko suok a, a taksaa dopamine tam taluo chun a thluok chu emergency hormones, Adrenaline le norAdrenaline suksuok dingin ava activate ta a, a blood pressure a hung insang a, a lungphu a hung inrang a, chu mihriem chu a um tawk2 thei naw a, a lung dam a sen em em a, tharum hmang a hung chak ta hlak a nih.

Meth hi taksaa a hung tam taluo chun brain chemistry a them danglam vawng a, hieng thluok tieng natna-Parkinson's disease, Alzheimer's disease, invetna chikhat paranoi le Schizophrenia hai hi an tlun thei bawk. Thenkhat chun an taksaah rannung(insect) invak nuoi nuoi angin an hriet a, an inhuot sat sat hlak a nih.
Methamphetamine hi stimulant a ni leiin ama khat khomin thluok hi adrenaline suksuok dingin thu a pek thei a, hi baka hin ei happiness hormone serotonin pe suoktu neurons hai kha a them siet sa thei bawk a
nih. Hienga meth-in dopamine receptors le
serotonin pesuoktu neurons hai a va suksiet hi kum sawt fet hnunga naw chun an in repair thei naw a, pangngai ang lem chun iengtika khawm an ni nawk thei ta ngai naw a nih. National Institute of Drug Addiction-a an Director, Dr Nora Volkow-in an chuk chieng na a chun, hieng receptors-hai hi thla 14 vel sungin an hung inthang tha nawk thei a, sienkhawm, dopamine sinthaw lo sie ta, taksa chet dan thunun theina hai, hrietzing thei na hai hi chu a tha thei ta ngai naw a ni a tih. Hi baka hin meth thaw nasa hai chu an ha an nge a, a dum a, a bawng a, ha a tlam(fall out) a; hieng ang hi ‘meth mouth’ an ti hlak a nih.

Ditdawk tum ei ta, short term le long term effects danghai hi chu ziek ta da'l ei ta, hieng hin khaikhawm el tang ei tih:
Hieng point hni,
1) Miin meth a thaw leia Thluoka Dopamine suok tam taluo (oversecretion)le
2) Dopamine receptors siet leia inrui thei ta naw na & thluokin adrenaline an release tir lei a- lungsenna, tharum insuo nuomna etc. hai hi a hung nei ta hlak a nih.

Hi damdawi (inruithei) ei ni lai khawm amikhuol ta naw hle a nih. Hi damdawi hin ei țhalai hai ami lem pêk rawn huna le a hne hle huna chu tharum insuo, sungkuo inthat, a pawl(group)a nuhmei/pasal-na hmang khwhlo, rapthlak taka thina hai hi ala hung hluor tiel tiel ding a nih.

(Hi thu hi mithiem chi dang dang hai ziek, blog dang danga mi le ka mimal hriet dàn keikopa ka hung ziek a nih.)

INDEM

~JeEl Hmar Darngawn

 

Ei khawtlangnun enin, mi chanchin hril ngai derlo mihriem ei um naw a; chun, mi'n a chanchin an hril ngai derlo ei um bawk nawh. Mi chanchin a sie zawng amani, a țha naw zawnga ei hril ta hrim hrim chun ei 'Dem' tina a nih. Mi an hmabula an țhat naw na ei hrila ei kawk ruok hi chu dem ani nawh. A changchun, mi chanchin țhat naw na amani, a sie zawnga ei hril ang bawkin ei chanchin an hril chang a um hlak. Chuong huna chun, “Chu chun chuongchun ami ti a ka lungril a na taluo." ei ti hlak. Chuleiin, Indem ei ti hi ieng am alo ni chie a, ieng anga dawngsawng ding am ani a ti ei hril ding a nih.

Midem hi mihriem nuna kawp tlat a ni leiin, mi țha taluoa ei ngai hai khawmin a changchun mi an dem zeu chang le mi nun an suknat chang a um hlak. Chuong ang bawk chun anni khawm mi'n an nun an suknat hun a um ve hlak. Asan chu Mihriem hin ei hmu zing ei Mihriem chanpui hai hi ei lungril hmangin ei Rel ngei ngei hlak a, an insang ta'm, an ngo ta'm, an hmel a țha ta'm, an vun rawng, an lawn dan, țawng dan, an thuomhnaw inbel, suol ei ti deu le fel ei deu hai khawm, hi hi tuel khawmin ei chieng zawngsak a nih. Lungril hmanga ei Relna hai chu a sie zawng amani a țha naw zawngin midang bulah ei hril suok hlaka, chu chu 'Dem' ei ti chu a nih.

Hi indem hi, midem chieng deu hai hmupeinawtu khawmin a thaw ve hlak tho a nih. Chieng zawngsaka, ngaia nei le nei naw ruok chu ei um. Hienga mi ei dem hi a umzie tak chu NGAIDAN (OPINION) a nih. Asan chu, mi ei dem hma'n, ei hmudan amani ngaidan (opinion) chu ei lungrilah ei siem phawt a, chu zoa chun ei bauin a hung hril suok/ dem ta hlak a nih.

Mi ei Dem hrep lei elin, ei mihriem dem nu/pa kha a suol taluo amani țhatna a nei der nawh tina a ni chuong nawh; ei ngaidan amani ei hmu dan ei hril ve ringawt tina a nih. Chuong ang char chun, min an dem hrep lei che in, i suol hle amani țhatna i nei der nawh tina ani naw a, an hmudan che amani an ngaidan che (opinion) an hril ve el a nih.

"Dal hme hi inhnik ka ti hlawl nawh, Dal kan hme chun bu ka fak naw tawp el a nih, Dal hi um naw sienkhawm pawi ti na ka nei der nawh." I ti leiin, Dal-in inhnikna le hangna a nei der nawh tina an nawh. Dal I hmudan I hril a ni a, I ta dingin an hnik naw a chu, midang ta ding chun an hnik hle thei a nih. Hieng ang hin ei ngaidan hi ei hril kuol vel mei mei hlak a nih.

Hi lai thu hi a pawimawna lai tak a nih. Mi ei rela ei dem hin, ei thuhril (subject) ei hrilfie a ni naw a, ei ni hi tu am ei ni ti ei inhrilfie lem a nih. Entirna: 'Hipa/ hinu hi ka ka mil hlawl nawh,' ei ti chun, ei mil hlawl naw pa/nu chu mil tlaklo khawpa ngeium le suol tina a ni chuong nawh a; ei ni lem hi mihratlo, puitlinglo ei ni ti ei inhrilfie lem a nih; Mila umhai nekin, mi va miltu/ remtu hai hi mi puitling lem an nih. Hi hi kohran le khawtlanga țhuoitu ngirhmuna ding khawmin a pawimaw hle a nih.

Hieng hin mi'n an mi ngaidan le mi hmudan ang an hril a; ei ni khawmin mi ei ngaidan le hmudan ei hril ve bawk a, hi hi Indem ei ti, Ngaidan (Opinion) hlang a inthawk hung suok a nih, a ropui naw khawp el. Ngaidan le hmudan el a nih. Sienkhawm, indem hi um naw sien chu, mi'n an mi dem leia hmingsiet inlau leia nun fiemkhurna hi a tlawm ding a nih. Chulei chun, Hlim taka um ei nuom chun, midangin ei ni ah ngaidan an nei phal a, an midem remti a, 'an thu an nawm, ngaidan an nei a thieng an nawm,' ti a, ngaithutak taluo ding ruok chu a ni naw. Amiruokchu, min an mi hmudan a tha naw zawnga hril ding an nei chun, insiemthatna ding ei nei ti hriet ding a nih.

KOHRAN VS PAWL (DENOMINATION) (Pawl hi Kohran ani am?)

~ JeEl Hmar Darngawn

INTRO
Hebrai țong amanih, Grik țawngin ti vêl a ngai nawh. Mihriem hi 'Social Being' ei ni angin, 'Society'-a ei um a, thil țha naw le hrisêl naw hai chu doin ei malmâk hlak; chuong ang bok chun, Pawl lâkvungna a inthoka ințan, mani pawl chauh țanna leia pawl dang le inkarah, hmu theilo le hril el theilo, suongril tienga indaidanna khom hi ei doin ei hnawl ngam ding a nih.

KOHRAN
Pathienin ni ruk sûnga a thil siem le an umtir hai laia țhang velo, kum sâng tam a liem hnunga A Naupa Thisen hmanga A siem KO-HRAN hi mimal nuna nei ding le nunsuokpui ding a nih. Isu a thi hnung le Vân tienga a'nlawi hnung, Penticos nia Thlarau Thienghlim (Inthieng nilo) a hung tlung hnungin; Ama ringtu, a kotu Krista dit dàn anga um 'Ko-hran' hai chu hmun khata hai inhmukhawmin Isu thu inchûktirin an ngaithlak hlaka, chuong mihai kona dingin Juda hai chun 'Nazarene' ti hming hi a'npêk a, chu chu 'Kristien' ti thumala ei inlet hi a nih. Ko-hran ti anni nawh, ko-hran chu anni mimal nunah an nei a, an nunsuokpui el a nih. Chun, Kristien ti hi Sakhuo ani naw a, NINA (Indentity) a nih.

Ringtu hmasa, Isu Krista hmu ve phâk hai hunlai, Juda pachal, "Thlarau Thienghlim le kei ni'n" ti ngata rorêltu ha'n Ko-hran hai an enkol lai khan, Ko-hran hai kha an fierin, an fimkhur hle, asan chu, kha'ng hunlai khom khan inchûktirna dang dang alo um ta hlak lei a nih. Chuonga, Isu zuitu ha'n an enkol Ko-hran hai chu an lungril le ngaituona hai khom a'nruolin, an thil nei hai khom 'i ta, ka ta' ti bîk umloin inhmangai tak le lungril hmunkhat putin Krista Chanchințha nun suokpuiin anlo Martyr tawl hiel ani kha (hi hin thuring (Doctrine) an martyr pui nawh). Sienkhom, kha'ng, Juda pachal, Krista lo țhuoihruoi hai an thi zo khan, Paula'n Satene beramvun sil (Pawl zawng le indin tumtu le chanchințha dang hriltu) an hung inlang ding thu alo hrillawk angin an hung inlang ta ngei a, chu taka inthok fe peiin; Isu hunlai khoma lo um tah ti thei khop, inchûktirna dang dang hai laka invêngna dingin Thuring (Doctrine) ei ti hi hung piengin, chu 'Dotrine' chun 'Ko-hran' hai chu hung kei darin, Ko-hran hai chu a hung țhehran ta a; chuongchun, Pawl (Denomination) hung ngirin, chu chu vawisûn huna 'Kohran' ei ti hi a nih. Diktak chun, 'Kohrana' ei ngai hi 'Pawl'
(Denomination) el a nih. Pawl anina san chu, 'Doctrine' amanih, ki khata ngaidàn hmunkhat hai inlawina le inpawl tlângna ani lei a nih. Kohran indiktak chu mimal nuna nei chi chauh a nih.

Ei Pathien le inzawmna/inlaichinna țha tak neia a thu hai nuna senglût a, a taka suklang hi a țha naw na le sawisêlna ding a um der nawh. Amiruokchu, Pathien hming amanih, a thu lama mani pawl chauh țha bîk le parvul bîk nuomna le pawl dang hai sawisêlna amanih, a mawi zawng chauha inlaichinpuina nei, a rûka hmusit le mani pawl inchûktirna invêtchil bur hi thil țha lo tak le pawl dang hai ta dinga hnawksak le ei ringtu chanpui hai le inrem naw na le 'Ko-hran' kara buoina intluntu le 'Ko-hran'hai keidartu a nih. Chu leiin 'Pawlmi' nina a inthawka țhahnem ngaina le mani pawl chauh țha le indik bîka ngaina hi ei hnawl ngam a țul a nih. 'Ko-hran'mi ni le Pawlmi ni hi a danglam dai a nih.

THUPUIA
Ka hril ta ang khin, 'Ko-hran' hai an kona, "Kristien" ti hi Sakhuo anga inchûktirna le, Sakhuo dang hai ang thoa ei fepui leiin, ei lungrilah hin Sakhuo a ngaina a lien hle hi thil indiklo a nih; chuong ang bok chun, Pawl hi "Kohran" anga ngaina le 'Kohran' anga ei ei fepui tlatna hi enin; beidong a umin, hril ngaina khom a um nawh. Ei fepui dàn hi a'nfûk naw takzet, a'nfûk naw hi inzawt sêng ding khom ani nawh. Pawl (Denomination) hi Kohrana ngai pawl le pombur hlak ei tam. Hi hi asan chu ieng dang khom an nawh; Isu'n 'Ko-hran' ti thumal a hmang hi tulai huna 'Pawl' hai hi ei inkawktir tlat lei le Pawl ințhanglien anga ințhanglien le hmingthang ei nuom/ tum tlat lei a nih; hi hi ei hnam le mimal nun nasa taka suksietu a nih. Hmar hnam sûng 'Pawl' a hung ințanna lem chu ala sawt naw hle, 'Pawl' hi 'Ko-hran' ani ding chun, ei hnam sûnga chu a'nțanna ala sawt naw hle anih. Ani chun, 'Pawl' ințan hmaa Ringtu hai kha 'Ko-hran' an ni naw tina ni thei a ti?

Bible-in, 'Ko-hran' a ti le 'Kristien' a ti hi inzom tlat an nih. Asan chu, 'Ko-hran' hai nina chu 'Kristien' ti thumal hi a nih. Hi 'Kristien' ti hi Sakhuo a ni naw a, nina (identity) a nih; a umzie chu, Isu Krista zuitu (follower) a nih, chu chu Isu thawdàn le nundân anga nun hmang tina a nih.

PAWL LE SAKHUONA
 Tulaia pawl hai hi 'Ko-hran' ti thei na dingin inkhi ieng am ei hmang? Diktak chun ei ngaidàn le pom dàn le hrilfiena bâk ei hmang nawh. Kei chun a'nkhina dingin Isu ka hmang ve tlat. Chu taka inthok chun hei en tih. A hnung ei zui Isu kha 'Pawl' (Denomination)-a țhangna a nei am? 'Pawl' chel a nei am? 'Pawl' indin dingin a'nchûktir am? A țhuoihruoi, 'Ko-hran'hai enkoltu hai an thi zo hma khan 'Ko-hran' hi iengtin am a fe? Pawl angin an fe am? Pawl ințhang lien anga ințhang lien an tum am? A teu nawh. Ei ni rawiin Sakhuona le Pawl ei ngai ropuina ang lungril hi a put khom anput phâk nawh. Chun, Ama Isu nun ngei hei en ei tih.

Chanchințha Matthai ziek ei en chun Isu kha 'Sakhuona' le 'Pawl' le hin inkungkaina an nei der nawh ti ei hmu thei. Kha'ng hunlaia Pawl le Sakhuo puitak le lientak chu 'Judaism' a nih; chu 'Sakhuo' (religion)/ 'Pawl' chu Pathien thu thienghlima inthoka hmusuok a nih. Sienkhom, Isu nun le a thilthaw hrim hrim kha hi 'Sakhuo' (Judaism)/ Pawl puotieng vong a nih. Diktak chun, Isu le Sakhuo/ Pawl hin inkungkaina iengkhom an nei der nawh.

Chun, Matthai bung 4 ei en chun Isu'n zuitu a nei ti ei hriet. Khâng hai kha Sakhuomi amanih Pawlmi hai an ni am? An ni nawh. Isu zuituhai kha Galili-a Nga mantu dâm an nih. Lekhathiemlo le mimawl tak tak an nih. Chun, Biekbûk (Church) le inzomna nei lo ngot an nih. Sienkhom, Isu an zui tlat si a ni kha.

Chun Isu an zui lai khan Pawl dàn amanih Sakhuo dàn angin an zui naw a, Ram Thienghlimah an zui naw a, Biekbûk (Church)-ah an zui naw a. Galili dil kam le a sevelah a nih an zui. Chun, Isu nun hrim hrim kha hang chîk unla, Sakhuo le Pawl (Denomination) hi a ngaipawimaw naw a, Pawl indin a tum bok naw ti hrie thei in tih. Chun hi thuziekin a tum tak chu, Hmar hai hin Pawl(denomination) hi 'Ko-hran' ang le 'Kristienna' hi Sakhuo anga ei fepui nasa taluo hi ei sietpui a, chuleiin Pawl hi Ko-hran ang le, Kristienna hi Sakhuo anga ei fepuina hi bânsan in, Kristien nina tak tak 'Ko-hrana' lûtin, ringum naw na, chapona, mani hmasielna, mani ta dinga țhahnem ngai èm ém, hnam invawi tak tak nei lo etc., hai laka inthok in sie hranin, Isu mi ko na ang taka 'Ko-hran'-ah lût inla, ei hnam hi kawng tamtaka hmasawnin inthuruolna um ngei a tih. Tamtak hin chu ei umna Pawl (denomination) hi Ko-hrana ngaiin le Kristienna hi Sakhuo amanih tiin, ei pawngpaw țan hlur a, Pawl dang chu vanram lût ve lo ding ang hiela ngaidân nei an um hlak.

CONCLUSION

Pâwl (Denomination)-in ami thehranna lungrila inthok suokin, Pawl hi Kohran amanih tina lungril ei nei tlatna a inthokin suok bok inla chu, ei hnam ngirhmun hi king tamtakah hmasawnin danglam ngei a tih. Chun, Kristien inti popo hi Kristien ei ni vong naw a; Kristiena insâl hai lai hin Kristien indik tak hi a 'percent' ang zawnga lâk ding chun tlawm hle'ng ei tih

Inkhawm naw le Pawla inhmang taluo naw khomin Ko-hran hi mimal nuna neiin 'Kristien' indiktak ei ni thei zing a nih. Pawl ser le sâng, inchûktirna, thawlawm, thuring (doctrine), cultural system, worship, prayer etc. hi sakhuo le pawla chun an pawimaw vong a, sienkhom, Isu le inzomna indiktak le a hnungzuina dinga chun hieng țhanglo khomin a thei a nih. Kristienna indiktak chu Isu le mimal taka inzomna/inlaichinna le nina (identity) nei a, A ko-hran ni dinga khawvêl suolna laka in siehran na hi a nih. Hi ding hin Pâwl (Denomination) a ngai naw a, Biekin a ngai bok nawh, dân le dun, ser le sâng le inphûtluina a thawlawm pêk a ngai bok nawh, Isu inchûktirna hai kha mimal nuna senglûta a taka hmang ding a nih. An chûktirna ei nuna ei senglût chun Sakhuo dân popo (hi hin pawl dàn po po khom a huom vawng): ser le sâng, dan le dun, inchûktirna, thawlawm, thuring, cultural system, pâwl, biekin, chawibîk, tawngtai etc. hieng popo hi, “Nang le nang inhmangai angin i vênghai hmangai rawh” a ti khan a huom sa vong a nih. Kohrana inhmang èm ém tieng a ni naw a, Bible tiema țongțai tlut tlut khom ani naw a, inti thlarau mi èm ém a țawngțai le thu thar hla thar donga lam lam khom ani bok nawh. Mani Mihriem chanpuihai hmangaina le inremna an ta dinga inpêkna hi a ni tak a nih. Ei ringtu nina in midang ta dinga malsawmna le mani ringtu chanpui hai le bêk inremna le inlaichinna țha an tlun naw chun, inpawl khom sathlie mai mai ei ni ding a nih. Hitaka hin Bible tiem, inkhawm le țongtai hai hi ka sawisêl hrim hrim a'n nawh; hieng thaw leia Isu hnungzuitu ni loin, Isu hnungzuitu nuna chun hieng hi a thang lem a ding chau a nih. Pawl hi a țhain a țangkai èm ém, sienkhim, pawl inthlirhranna hi thil țha lo tak le Kohranhai le hnam mi țhehrantu laia lientak pakhat a ni; chu khom chu i Pawl hi Ko-hran anga ei pom lei le ei Pawl țhangna chauh indik le țha nia ei hriet lei a nih.

Ieng pawl(denomination) khawm lo ni rawh, i doctrine kha a pawimaw tak nawh. A pawimaw tak chu Isu le inkar kha a nih (chu chu Kohran ini thei dàn umsun a nih). RPC i ni amanih, EFCI i ni amanih, ICI, METHODIST amanih ieng pâwl (denomination) khom lo ni rawh, pawlah Sandamna a um naw a, Krista ah chauh Sandamna a um a nih. Hieng ei Pawlin a mi phuor taluo lei hin ei ram ei hnam hi kong tamtakah ei inlungruol thei naw pha a nih. Chuleiin hnam inlungruolna kinga chen khom hma ei sawn thei naw a nih. Ama Isu ngaisak si lovin a bebimah ei buoi a, sakhuo ang elin Kristien hai hi ei fe lui lui a, ei Pawl hi Pawl dang hai laka inkohranna ding chauha hmanga Ama Isu theinghilin, a Ko-hran nina indik tak ei nei si naw chun a pawi hle ding a nih.