Showing posts with label JS Khobung. Show all posts
Showing posts with label JS Khobung. Show all posts

Hnam Inlusu

No comments

April 08, 2022


~ JS Khobung

"A thought once awakened does not again slumber" -Thomas  Carlyle.

Inlusu chu har fîm lo a ni leiin thil ri amanih, keihartu um lo chun ama khâtin a har el thei nawh a. A hung har hnung khawmin inlusu ni chu a’n zak a, inlusu naw ni awmtakin a um hlak a. Chu chu ‘lemchang nun’ a nih

Hmar hnam hi inlusu ngirhmuna umin, á¹­hanghar el lovin a inlusu zui pei niin a’n lang a. Inlusu nia a’n langna point á¹­henkhat chu a hnuoia hai hi a nih.

1.  ṬAWNG THUAH:

“Ṭawng hi hnam a na, hnam hi á¹­awng a nih” an lo ti hlak. Mani hnam á¹­awng chu a mawi am, a mawi naw am; ngâinat le humhal chu a á¹­awng neitu mawphurna a nih. Sienkhawm, ngâisâng nêkin, hnam danghai lâi inzapuiin ei thlauthlâk lem.

Mi hmasahaiin khawvêl sakhuo mâksanin Kristien sakhuo an lo pawm a, Pathien thu an lo awi tah. Krista sandamna Chanchin Ṭha hi Lushai Hills-a inthawka ei dawng sâwng a na; thu le hla hrim hrim kha Lusei á¹­awng a lo ni bawk leiin vawisûnni chen hin Lusei á¹­awng (tuta ‘Mizo á¹­awng’ an ti tah) hin a mi lo chîm hne hle a. Mani á¹­awnga hlaphuok le sak chen kha thei lo ngirhmunah a um a. Vaikhawhnung- mani á¹­awnga Chanchin Ṭha Johan bumal tiem ding ei nei hnung khan ei chang a par á¹­an chau a nih. Sienkhawm , mani á¹­awng nêka ngaisâng lem le sapá¹­awng ngainata ngaina pâwl ei bo nawh.

Ṭawng hi humhal lo chun a thi thei a. Khawvel ṭawng tamtak a lo thi ta hrim a nih. Humhal ding chun ei insûngah bul ṭana hmang a pawimaw. Chu zovah ruol le inpâwlnahai, office le dâwrhmunah, khawtlânga le kohranah sunzawm pei a ṭûl hle. Chu chu inlusûk puma thaw thei a ni nawh. Ei inlusu sûng chu ei ṭawng hin hma sawn naw nih a; hun sawtah damkhawsuok thei naw nih.

2. NIPHUNG INHMANG:

Hnam tinin niphung- kalchar & aidentiti an nei seng. Hmar hnam hi Mongoloid thla, ei ṭawng khawm Tibeto-Burman ṭawng kaupeng laia mi niin, ei tlângmi chanpuihai leh ei niphung inang tamtak a um a. Sienkhawm, tlawmtea danglamna an nei seng angin, Hmar khawm hin danglamna ei nei ve.

Tlângmi á¹­henkhat hai, abîkin, ‘Sinlungsuok zohnathlâk’ intihai le hin ei niphung inangna tamtak a um a. Ei inhnâipui zuol hieng- Lusei (Mizo), Thado (Kuki), Paite, Zou, Lai, Chin, etc. hai le ei inhranna / danglamnalem chu hnam danghai chun an hmu ngâi nawh. Sakhaw biek dân, inchei dân, lohma nei dân, in bâwl dân, nuhmei-pasal innei thuah, lâwmna le mithi sawngbâwl dân le a dang danghaiah sûlkhat-suok, unau inhnai tak ei lo ni ngei el. 

Hun hung fe peiin, ei niphung á¹­henkhat ei inthlazal a, ngaisak lovin ei um pei. Kristien sakhuo ei zui hnung lem hin chu ei niphung- kalchar le aidentiti tamtak chu tisa thil le, kristien sakhuo le inkal anga ngâiin hnâwl, namthlûk le hre hmang an lo ni tah. Hnam bîk festival le cultural troupe ang zâwnga fiel ei lo ni a, ‘hnam lâm’ inentir huna hai hin ‘Fahrel tawk lâm’ (bamboo dance) bâk hi ei pholang kher ngâi ta nawh. Ei hnam lâm dang dang hai khawm hi pholang vêng ei tiu. 

Ei niphunghai (kalchar le aidentiti ) humhal lova ei um zing chun hnam dangin mi lakpêk / mi’n chupêk an tih ti inlâu a um hle.  (Hmar puon á¹­henkhat an mi’n chupui mêk hih).

3. INTHURUOLNA THUAH:

Vânkhuphnuoia mihriem tukhawm inthuruol lo sûngkuo le hnam chu hlawtling, entawn tlâk  le ngîr suok an um ngai nawh.

Ei hnam á¹­huoituhai chau dem nâwm ei niu; a tukhawm hi inthuruolna thuah a thu chauva hretu, a takrama ruok chu a kaltu  le inthuruolna hluotu ei ni nuom vieu.

Hnam inthuruol ni chu a á¹­hatzie ei hriet hle. Amiruokchu mi dang thaw ding chauvin ei dit a; eini ruok chu chier le indem ri naw chu hriet ding a vâng. 

Hnam damkhawsuokna ding thilah inthuruol nachâng hrie hrie an dingchang pei a. Eini le eini ei insekhêk sûng hin mi hnamhaiin va râl an mi kâi san mêk zing !

4. DUTHUSÂMNA TUKVER:

Duthusâm nei lo mihriem chu mithi ang a nih. Hausa le rethei inkâr hla hle sienkhawm, hausa le retheihai khawmin chantâwk le mani hun tawng ang peia duthu sâmin, ei ni phâk lo le nei zo lo ding thila khawm duthu ei sâm hlak a. Ei duthusâm ei hmu le hmu naw chu thu dang ni sien la, in ropui le ngâidi inchung, zân huna arasi tiem malama zâlhmun remtu khawmin duthu tinrêng ei sâm châng, zân-mang tieng chen a mi zui hlak. Ei duthusâm ram thlîr chu inlang ruon ruona hmu châng a um a, chuong huna chun ei hlim a,. Duthusâmna mitthla chun chu rama chun a mi lo ṭhuoi hlak.

Sienkhawm duthusâm chau a ni leiin a tak ram le hrilkhi chi an nawh a; duthusâmna tukvera inthawka thlîr chau a ni leiin a puitlingna ding chun hmabâk thaw ding tamtak a la'n tlar khup a nih.

Hmar hnam hi duthusâmna tukvera ei hmu ren ruon ang hin hang um takluo inla chu aw! Hnam tlâwmte ni inlakhawm chîntak naw tawp ei tih.

Ei pahnam bing ei inhnik seng ang hin Hmar hnam pumpui ta dinga hmathlîr neiin, hnam ta dingin hma hang la inla, pahnam kaupêng tinhai le hin lungril inpawtakin hang um inla, unau kâra inhrietthiemnawna dâm, unau hnam khat ei nina, tlatna muol dang lei le, pahnam ṭawng hran nei leia mi dang anga inngâina neu neu hai dâm hi hang bi chieng inla, hnam ta dingin a va hlâwk âwm ngei ! Duthusâmna tukver a'nthawka hril insâwk chau thaw hi bânin, ei thaw thei ding hai bituk (target) siem ei tiu. Chu chun ei hnam inpumkhatna dinga duthusâmna tukvera ram thlîr chu a ṭhen-a zâr bêk takramah inchangtir ngêi a tih.

5. HMALÂK DÂN DING (YEAR PLAN & PROJECT) SIEM EI TIU:

Hmar hnam huop pâwl lien ak tak hieng- Hmar Inpui, HSA, HYA, HWA, HKI le a dang dang hai bâkah India khawpui tamtaka mi keiá¹­huoitu Hmar Welfare Association-hai hin kum khat sûnga ding ‘Year Plan & Project’ an nei seng ring a um. 

Hieng pâwl lien bîkhai lai hin Hmar Inpui (HSA le HYA khawmin mawphurna lientak an nei) hi an hmadawm a lien hle a; hnam aiaw, nu le pa chan chang an ni leiin an sâwl hle a. Hrisêlna le varnaa inthuom dingin á¹­awngṭâipui an mamaw hle. 

Tienlai ei pi le puhai khan ‘Pâm Rorêl’ / Kum Bul Rorêl neiin, umni khâma ruoiá¹­hein kum thara an lo neina ding muol, chu zâu vât dân ding, an khawtlâng iná¹­huoi dân ding, iengkima  hmalâk dân ding fel tâwk tak (Year Plan & Project)  neiin, ro an lo rêl hlak.

Hmar hnam sûnga nu le pa chan chang pâwlhai hin, ei hnam pumpui ngirhmun en peiin plan & project nei pei raw hai se. Hmar pahnam ṭhenkhat hi state dang dangah indar nuoia um ei ni tâwl leiin ei so inphu them zing a, ngâituona fîm le lung in-uoi tak neia rorêl a va pawimaw ngei de.

Kristien sakhuo ei zui ta hnung hin, Pathienin thu le hlaah Hmar hnam hi unau hnam danghai chungah A mi'n chuongtir bîk ni'n a’n lang. Chu dungzui peiin, ‘Chanchin Ṭha mansapui bângna’ ei inti hiel hlak hrim a. Mithiem tamtak sawrkar sin mâksana Chanchin Ṭha meiser sit a, damsûng hun hmang ral  rawngbâwltu tiem khawp ei lo um nghe nghe. 

Sienkhawm, a mak chu hi hi a nih. Kristienna le kohran pâwla hring vieu si, hnam thua chieng lo; hnam thu hril chu Pathien thu le inkal ang hiela ngaituhai hi an nih. Ei pastor hmasahaiin ei lungrila ‘chi’ (seed) an mi lo tupêk, ei thlâk danglam el thei ta lo chu, Ram le hnam le politics-a hring chu tisa mi, vânram kai lo ding ti ngâidân hi a nih.

Tripura-a hin Hmar kohran iemani zâtin rawngbâwlna mission field an nei tâwl a. Year Plan & Project á¹­ha tâwk tak an nei seng a, thawktu khawm Hmar á¹­awng hmang thei ngat an nih. Kohran pâwl tin thiltum inang tlânglâwn, langsâr deu chu ringthar lâklût ni tlângpui mei a tih. Ei Hmar hnam chanpui unau- Kaipeng, Chawrai / Chorei, Muolá¹­huom (Molsom), Bawng, Bawngcher, Darlong, Halam, Hrangkhawl, Ranglong, Sakachep, etc. an tam ve a; ei Hmar history-a chun Hmar pahnam indik tak vawng an nih. Plan le project fel tâwk tak neiin hma la inla, ei thu le hlapui ding chu, ‘Hmar hnathlâk, unau suopui hnam / pahnamhai kâra ringnaa le hnama inlaichinna le inunâuna á¹­ha lem siem’ ni sien la; vawisunni hin intum suok nuom an um kher ring a um naw ngêi.

Ringnawtuhai ringnaah ei lâklût a, an piengthar kha vân hlâwkna a nih a, vân mipui an lâwm angin, hnama inchiengtir le a hnama piengtharna kha hnam hlâwkna, ei hnam lawmna a ni ve a. Chu chu Pathien ditnaw zâwng a ni chuong dim a ni! ? Ni love ! Pa Pathien lâwm a ta; hnam khawm lâwm hlêng a tih. Chun, hnam pakhat ni dinga siem, umna’n a zir naw leia unau indar tahai inhmusuok le inzawngsuok chu a suolna um naw nih. Naupa tlânhmang chanchin a'nthawk khawm khan a chieng hle a nih.

BAWZUI NGHÂL DINGA ṬHA:

Hmar Inpui hin ‘Year Plan & Project’ á¹­ha tâwk tak neiin, north east India state hran hrana ei unau Hmar pahnam tamtak-hai le inpâwltlângna / inrâwntlângna (seminar & consultation) hun hi kum khatah vawi 1/2 bêk ei nei theina dingin an umna hmunah sir / kan hai sien, inbiekpui hlak raw hai se. Chuong ang bawkin, state level-ah, Region le Zone level-in iná¹­he nâwk inla, hieng ang hin- Manipur, Meghalaya (unau Biete lâi), Tripura ( Kaipeng, Chawrai, Muolá¹­huom (Molsom), Bawng, Langrawng,  Chothe, Darlong, Halam, Hrangkhawl, etc.), Mizoram (Hmar pahnam tamtak nina inhre ta lohai bâkah Ngawn, Bawm, etc.); Assam (Barak valley-a Chawrai, Saihriem, Kaipeng, Aimol, etc. hai le NC Hills (Dima Hasao) district-a Khelma (Sakachep), Biete, Hrangkhawl); Nagaland (Jalukie sevêla Hmar pahnam tamtak, Kuki hnuoia um tahai); Bangladesh rama Chittagong Hill Tracts le Myanmar ram Chin Hills-a unauhai lai dâm sirin, hrilpui ila. Chu zet chun Hmar hnam hi bêl tlâk le umna tlâkah mi'n mi ngâi an ta; Hmar ni nuom hlêng an tih.

Ringtu ei ni lei seka hnam inphatsan el dingin Bible-in a mi'n chûktir nawh. Sienkhawm, eini chu kohran pâwlah ei hring lem a, hnamin a châuphâ an ta hi. Hmar kohranhaiin ei unauhai lâia rawngbawltu an tirhai hi Pathien ram ta dinga thaw hlâwk anga ei ngâi lai zing hin hnam inunauna ṭhiekdartu an sie (posting) ni theina lâi um thei a ni bawk.

6. INTUM SUOK HI:

August ni 27 - September ni 1, 2021 sûng khan Barak Valley Kuki Innpi President- Fonidhar Chorei (@ Ngirbulbum Aithingrok) le a ruolhai chun Songpijang, Haflong-ah Good Will Visit neiin Kuki Innpi Assam (KIA) hai leh inbiektlângna an nei a. Chorei pahnam hi Barak Valley-a hin tam tâwk tak an lo um ve. Chawrai (Chorei) hai hi Hmar pahnam an ni an naw?

Kuki-a an inzieklût dân zuk thlîr vat ei tih:

1. Kum 1974-in ‘Chorei Student's Union’ CSO) chu Sielmat, Churachandpur, Manipur-ah an indin a. Ei Hmar khuo ngeia an indin lai hin Hmar pahnam an nizie hriltu an um naw maw?

2. Kum 1978 khan ‘Tangpui Student's Association’ chu Manikchand, Karimganj, Assam-ah an indin nâwk a; ST list-ah a hrana inzieklût dingin an buoipui ta pei a;

3. Kum 1980-in ‘Tangpui Student's Association’ chun SDO (Civil) Karimganj, Sri A. Singh chu ST certificate thuah panin, SDO chun Kuki hnam kaupêng anga ngâiin Pu Fonidhar Chorei chu ST certificate a pêk tah;

4. Kum 1980 kum bawk SDO (Civil) thar Sri A H Huda, SDO (Civil) Karimganj chun Kuki an nina chieng taka a hriet naw leiin a pawm ngam nawh a. Chu beidawng chun ST certificate pe thei ding All Assam Tribal Sangha (AATS) kuomah an intlun a. Sienkhawm, Chorei inṭanna an chieng naw leiin ST certificate pêk thuah harsatna an nei tah a;

5. Chuonga an iná¹­anna bul an buoipui mêk lâi, Sri S. Barkakati lekhabu ziek besanin Chorei hnam chu Old Kuki hnam kaupêng pakhat an nizie hriet hnungin Dhubri, Assam-a AATS inkhâwmpui chun pawm an nih. 

6. Kum 1995 hma po khan official-taka pawmna a um nawh. Sienkhawm, Sri J I Kathar, IAS, DC Karimganj-in official-taka a ziek chu besanin, Chorei hnam chu Kuki hnam kaupêng pakhata um an ni tah. Khâng hun lai khan ei inlusûk san a; hnâr ri intlawk elin ei um san ni ngêi a ti maw!

Hun khâng chen ei lo inlusu a. Tuhin Barak Valley-ah Hmarin sawrkar kuomah ngênna siemin, State Act hnuoiah Hmar Autonomous District a hei nei meu chu, Assam sawrkarin, "In unauhai leh hung inrâwntlâng ro" a ti meu chu inlusu ṭhanghar phut a hawi khawp el ! Unau inzawng nachâng hre lovin kum zabi tharah ei chuongkâi mêk.

NC Hills (Dima Hasao) district, Jaintia Hills le Meghalaya-a unau- Biete / Biate-hai chu hnam dang anga inngâiin Hmar ni an nuom nawh . Chângsan pahnam hlak ‘Khongsai thlatu bul’ a inti a, Kuki-a khawm a chawngpu (neitu) takin an um ta bawk. Unau Hrangkhawl pahnam, Dima Hasao district-a constituency khat neihai khawm a hran hlawka umin, Hmar ni an inhriet nuom ta nawh.        (Thubel: Hi a chung a pahnam Biete, Changsan le Hrangkhawl chungthu ei hung hril khi an pahnam pumpui chungthu a ni nawh. Manipur, Mizoram, Assam, Meghalaya le Nagaland a tamtak hai chu Hmar hnam indik tak an nizie inhre in, mi tamtak  hnam thuoitu pawimaw tak tak sin chelin hnam tadingin rawng an bâwl a nih).

Unau Khelma (Sakachep)-hai khawmin chu chu an zui ve mêk. West Karbi Anglong district-a unau Sakachep-hai ruok chu, Karbi Anglong Hmar Association (KAHA) á¹­huoituhai hmalâkna zârin, Hmar hnam hnuoiah an um ve thung. Sienkhawm, tulâi hnai hin Art & Culture Deptt, Karbi Anglong Autonomous Council (KAAC) chun hnam tin palâi a ko khâwmnaah a hranin fielna a pêk ve tlat. Hnam thuoituha'n hma la nghâlin an pahnam lû deu hai leh  inbiek nghâl a nih.

Manipur-a unau- Chiru, Aimol, Kom, Ranglong, etc. intum an suok vawng ta maw? Darlong pahnamhai, zani laia Kuki hnam hnuoiah ST-a an zieklût kha ei nakâwr a lum hlat hlat a, ei lû a lien nuom ngei!

Politics, pâwl le kohran rama á¹­hang ei lâk ang hin Hmar hnam hmangaina leh ei unâuhai  chêngna ram hai fangin, insuikhâwm nâwk zai rêl dingin hma lo la ni inla, vawisûnni ang hin ei unauhai hin inhranna lungril hi an nei ring a um nawh. 

Hmarhai hi Sinlungsuok unau lâi hin sakhuona tieng; abikin thu le hlaah Pathienin A mi sie chunghnung bîk vei leh; politics lamtluonga ruok hin chu ei inlusu a, ei á¹­hanghar hlei thei dêr nawh. Ei hlahai khawm unau á¹­awng dangin an inlet sup sup hlak hi hnam danghai nêka Pathien mi ditsak bîkna ni thei a tih. Sienkhawm hmasâwn nêkin ei la hnungtawl pei a, ei ngirhmun tak hi phâwngphawdet ang ei nih. A tâwpa lem chu Bible-a Esau-in upa lem a nina, a sangpa Jacob kuoma a’n hlân ngirhmun kha changin, ei nêka naupang lem kuomah la'n hlân mei ei tih.

Darlong pahnam hi Hmar le Lusei pahnam infinkhâwmna, a hlawm liena Rêngpuiram (Tripura) lo thlangtlahai an nih. Chuong Hmar pahnam á¹­henkhat, a hnunga  Darlong  pahnam anga zieklûta um tahai chuh:- Darngawn, Hrangchal, Hnamte, Khawlhring, Kângbûr, Chorai, Biete, Bawng, Buongpui, Lungṭâu/Lungṭâi, Neithâm, Pautu, Punte, Rawite, Saivate, Ṭhiek, Tlângte, Vângchhia/Vângsie, Vangkal, Varte, Vaiphei, Zate, Zongte, Zote, Tualte, Hekte, Hrangate, Tuahlawr/Tuolor, Khawzawl, etc. an nih. Hmar pahnam inziet hlawk, hnam dang lâi an zu um lei a, hnam hming thar phuok a, Hmar hnam anga zuk inngâi ta naw el hai hi Hmar Inpui le pâwl lien tak takhai hin unâu hnam khat ei nizie inhrilhrietna ei zu nei ta hrim hrim am ?

7. EI BUOINA - ST RECOGNISED LO:

Hmarhai chu Manipur, Assam, Mizoram le Meghalaya state-hai chauvah ST-a zieklût ei nih. Arunachal Pradesh, Nagaland le Tripura-a chun Hmar hnam hi ST list-ah ei ṭhang ve nawh. Hi lei hin ei unau Tripura le Nagaland-a umhaiin ST/ Tribal certificate an lâk ding pha recognized hnam pakhat tak an ziek a ṭûl a nih (Tripura state tribal list-a record hnam 19 hai- Tripuri/ Debbarma, Reangs/Brus, Jamatia, Noatia, Uchoi, Chakma, Mog, Lushai, Kuki, Munda, Kour, Oram, Santhal, Bhil, Bhutia, Chaimar Sermai, Garo, Khasia, Lepcha, & Halam).

Darlong pahnam chun Kuki hnuoia hnam pakhat ve angin an pawm tlâng tah. Hmar ni nuom hle hai sienkhawm, Tripura-ah Hmar chu ST recognised list-ah a um ve si nawh. Nagaland-a Hmar tamtak hai khawmin ST certificate lâkna dingah Kuki niin ST certificate an lâk thei chau. 

Hi chungchâng thu hi nuoma zuk suk danglam el thei a ni hri nawh. Indian constitution a zieklût a ni si leiin, eini ei chieng phawt a ngai.

Hieng state ei suklang haia hin Hmar population-a tiem sa lo, Hmar hnam ni si tamtak an um a. Ei inlusûk kâr bêl ding nei naw leiin á¹­ang dang an mi bêlsan lem an ta hi. ‘Iengtin am thaw inla ei unauhai hin hnam dang hming haw lovin, Hmar hming ngeiin ST certificate la thei vêng an ta’ ti chu indawnna lientak a nih.


TLÂNGKÂWMNA:

Inlusu le har fîm ngirhmun inhlatzie ei hriet angin, hnam inlusu le hnam harfîm (var) inkâr khawm a lo hla ie. Hnam a lo inlusu a ni chun, chu hnam hmabâk chu an thim a, hnam dangin an nuom hun hunah sal anga manin, phierhnungkhîrin an khit thei zing a nih. Chu hnam chu êk benchek anga indarin, ngîrsuok nâwk ta ngai lo dingin nuoi bo ni tâng a tih. 

Hmar hi hnam inlusu a lo ni el ta naw maw ? A nau le tehai hum nachâng hre lo, indar mêk, ko khâwm le insuikhâwmna dinga hmalâk tum bawk lo, a  kâwl le kiengah ieng am, ieng thil am, ieng harsatna am a hmasuon ti hrim hre lovin, imû inhniktakin a lo inlusu zing annawm a nih ?

Ei ngirhmun thlîrin, inlusûkna a'n thawka har suok a, ei tho vat naw chun hmabâk a'n thim a. Ei ṭawng le hnam thi ngei a tih.

HMAR TAWNG VE HIH! (A perspective views on Eight Scheduled)

No comments

June 08, 2021

 - JS Khobung Khawbung


Lampui sîr a vulte pâr vul chûk el thlîr zingin, ramsa le va-tinrêng tuolchaina Hmar tlâng dum duoi chu pan dingin kan siem ta a nih.!



Kum 1928/1929 in Pu (fam) Dr. Thanglung-in "Bu Hmasa" ti Hmar tawnga naupanghai inchûk thei dingin a lo buotsai a, Hmar tawng inchûkna dinga lekhabu hmasatak, inchik thlâk le 'Hnam Ro' a tling hle.


Hmar tawng chu Manipur University in Degree level chen inchûk phalna 2003 kum khan a lo pawm ta a, a hnung ah Assam sawrkar chun 2007 khan Hmar MIL chu HSLC chen inchûk theina thusuok Vide No. SEBA/ AB/ HMAR/ 2007/01 DTD. 23 August 2007 in a lo pawm a. Chun, pâwl XI le XII chen inchûk theina Assam Higher Secondary Examination Committee,Vide No. AHSEC/ACA/CURR.SYLL/01/96/94 Dtd.3 January 2008 in mi pawm pêk nâwk in, Assam University, Silchar chun Degree (TDC) chen inchûk theina ding chu 2010 khan a mi lo phal pêk nâwk tah (Vide No. AUD-56/2009-10/2004 Dtd.23 July 2010.) Hmar Literature Society (HLS) thuoituhai chungah ei lâwm hle in,ei thalai inchûktuhai hmakhuo a êng tan ta  hle.

        

Ei hmadawm a lien po leh hlawtlingna / ei zo chin khawm a lien tei hlak angin, ei mithiem le HLS thuoituhai le hnam sûng a mithiem (intellectuals) hai hin hmadawm lien deu nei dingin  ei infiel mawl mawl a nih.

       

Chu chu Eight Schedule of Indian Constitution- Article  344(1) le 351 hnuoi a Hmar tawng inziek lût dân ding lampui dap ve hi a nih. Tuhin ei unau tlângmi - Karbi, Khasi, Kokborok (Tripura) le Mizo hai chun inziek lûtna ding lampui dapin hma an lâk mêk a nih. Tuhin, khieng hai khi list suok nâwk hmasatak huna hmu dinga in beisei an nih. 

       

Tuhin  India ram a Eight Schedule languages -a zieklût po hi tawng 22 an ni a, chuonghai lai a pathum hai chu 1991 census dungzuiin ei population nêk khawmin an tlâwm lem, chuong hai chu:-

(1) Kashmiri-56,639, 

(2) Sanskrit- 49,736 

(3) Dogri- 89,681 an nih. 


Hieng tawng hai hi 21st Constitutional Amendment Act, 1967, 1992 le 2003 dungzui a recognised anni tâwl.

       

North- East a Hmar tawng hmang po po hi 2-3 lakhs ( nuoi hni- thum) anga record a ni a, population dungzui nâwk thung chun 98,988 - 1 lakh (as per census 2011) angin record a ni bawk.

           

Assam ram a Autonomous Council pathum hieng- Karbi Anglong, NC Hills (Dima Hasao) le Bodoland Territorial Region (BTR) a CEM hai hi Cabinet minister rank pêk an nih. Hieng district pathum a ram neituhai population hang en vat ei tih. 

    

Assam a Karbi population hi 6.61 lakhs(as per census 2011) an nih. Dimasa population hi 142,413 (as per 2011 census) nuoi khat sîngli chuong an ni a, Bodo/ Boro Kachari hai hi 1,413,612(as per census 2011) makteduoi khat an chuong a, Assam tribal lai chu a tamtak an nih. An population tam hle.

        

Unau Dimasa le Karbi hai hin an tawng chu an ngaina hle. Pui pungkhâwmni ah an thuziek bâkah banner thuziek hrim hrim hin eini angin saptawng,(English) thumal hmuding a vâng thei hle. An tawng an hmang a, a hrenaw hai an uksak nawh. Eini ruok chu ei tawngin a tlukpui a um khawmin, ei thuhriltuhai le thuziek târ suok (banner) a hai saptawnga ziek a tam lem zie hlak.!!  

      

Entirna'n:-

Assembly,Conference, anniversary, Theme, date, duration, venue, place, motto, Chief Guest, Functional president, artists, featuring, special number, opening/ closing song/ prayer, In Aid,..... a dang dang.!! Hiengang zierâng hi bânsan ngam  ei tiu.

     

Hieng hnam pathum hai inkhawmpui/ hunbîk nei hai hin ka fe ve hlak a, an banner le thuziek târ a hai anni hriet dingin an tawngin an ziek hlak a, nang le kei hriet ve naw ding ah an buoi nawh. Hun vawngtu le thuhriltu phawtin an hnam tawng indak hlawkin an hril mawl mawl a, an tawng a hausa lei am, saptawng thumal hriet ding a vâng thei hle.

        

Tlângmi chanpui Dimasa le Karbi hnam hai hi eini nêk a population tam lem nihai sienkhawm, Pathien le hnam thuoitu hmasa hai zâr lieu lieuvin MIL dâm ei nei ta a, anni hai ruok chun vawisûn ni chen hin HSLC level a ding khawmin an tawngin MIL an la nei ve naw leiin ei la khûm hri ni'n anlang.  

      

Karbi hai chun an population sirsanin an nawr mêk. An population le political tienga hamthatna sirsanin an nawr thei chun, eini thildang sirsan ding tha neinaw inla khawm, ei central level a ei Officer lienhai, retired central services, thuoitu hai le Pathien zar lieu lieuva MIL Degree level chen nei tahai tading chun thil theilo a um chuong dim a ni..!!!

      

UNESCO chun tawng hi chi 6 in hrilfiein a thenawi a, chuonghai chuh:-

1) Safe languages:- Mipuiin inbiekpawna le official taka an hmang zing.

2) Vulnerable languages:- Mipuiin hmang le an inchûk mek(Mizo/ Hmar ngîrhmun..?)

3) Definitely Endangered languages:- Nu Tawng (mother's language), insûng le mipui vântlângin an hmang ta naw.

4) Severely Endangered languages:- Pitar- Putar hai chauvin an hmang tah.

5) Critical Endangered languages:- Hmangtu tlawmte chau, an thi ruol a thi ve el ding.

6) Extinct languages:- Tienlai hun/ hun liemta a lo hmang hlak, thangthar ha'n an hriet ta naw hai hi an nih.

        

Eini khawm, thang la lova ei tawng hi ei humhal naw a ni vai chun point no. 6 (parukna) hmasuon zing ei nih. Hnam damna ding chun tawng (language) a dam phawt a ngai tlat a nih. Theitawp suotlâng ei tiuva, Hmar tawng hi Indian Constitution under Eight Schedule hnuoi ah ziek lût dân ding ngaituo pâwl indin vat ei tiu. Tawng a dam chun hnam a dam. Ei nêk a population tlâwm hai hman Eight Scheduled hnuoi a recognised an ni thei chun ei thuoitu le mithiem hai ke hung pên suok ro,thanghmun hang khaw ve'ng ei tiu. !!


Eight Schedule hnuoi a ei tawng inziek lût hlutna ding chu vawisun hin mi dai naw nih. Pakhat char hei hril inla, ei thalai inchûk lai hai hin UPSC hnuoi a Allied services mains exam a hai khawm Hindi le English subject hai Alternative Languages-in lâk tûl tanaw ni a, ei tawng Hmar tawng chu tuta Assam a um ha'n Assamese, Bodo, Manipur ha'n Manipuri..etc. annei ang hin ei tawng chu Eight Schedule recognised languages a ni ta ding a na, ei tawng ngeiin an exam ve ta tlut tlut ding a nih. Ei kâwl le kieng a unau hnam dang, tlâwma lo inti hran met hai khawmin Hmar tawng chu inchûk nuom le thiem mâkmaw hung ni tâng  a ta,chu chu hnam damna le tawng humhalna ropui tak ni ngei a tih.

      

TLÂNGKÂWMNA:


A tâwp na'n, "Tawng a dam chun Hnam a dam" ti annawm. Tuta ngîrhmun pangngai a ei fe pei a ni chun ei hnam hi hrietnaw kârin chîn in, tlâwm deu deu ei ta, minority khél ah minority nâwk sâwngin, min an nuom nuomin mi palzût tâng an ta, mi sirde le keilet mei mei la ning ei tih, ti inlau a um hle.

     

Ei hnam Hmar hi ei la tlâwm taluo, insukhran le inlâkhran khawp khawm eini nawh. Pahnam amanih pâwl inla bing manih, inlâhran a, pahnam tawng suklâr a Hmar tawng pumbil ang zâwnga hmala le kawi ding khawpin ei la tam naw ie.!


Unau hnam danghai mi chung enna umsun chu Degree level chen a Hmar tawng a MIL ei nei hi a nih. Hihi sirbi pakhat, ei phu lei hrim nilovin, Pathien malsâwmna ei dawng umsun, hnam danghai chunga A mi sie sângna  chu a nih.


Chuleiin, hi sirbi a'nthawk hin sirbi thar Eight Scheduled hnuoi a Hmar tawng hi zieklût dân ding hmalatu pâwl indinin, chuong hmalatu pâwl chun HLS, ei mithiem ûn tak tak, hnam sûng a CSO hai leh inbiekpawna neiin, consultation platform nei sienla, study group in framework & objectives etc. hung buoipui hai sien nuom a um hle. Hihi Hmar hnam le tawng intuoitharna Revolution pawimaw tak ni ngei a tih.


-----------------------------------------

References:-

1. Hmar Gospel Centenary Souvenir (1910 - 2010)

2. Teaching of Hmar language with special reference to Assam. - Dr. VL Tluonga Bapui.

3. Mizo Tawng leh 8th Schedule. Published by Mizo Academy of Letters.

Hnam Damna Dingin - A perspective review

No comments

April 23, 2021


~ JS Khobung Khawbung

"--  Hmarha'n  Lushai Hills ( tuta Mizoram) hung thlangtlâk hma, Khampat le Kabaw phairuom  vêla an um lai hin, Lal ropui pathum an nei a,   hieng -1 .Hmârtieng- Zingthlo Biete,  2. A lailung ah- Luopui Thiek,  le 3. Simtieng-Lêrsi Faihriem hai  an inlal a nih. Tieu thlang tieng ruok chu an rênga awptu Rêngpui ti a an ko hlak. Chawnhmâng in Rêngpuiram (Tripura ) tieng anpêm san tâk hnungin,a mâksan ram a hai chun rêngte paruk -(1)Tusing Faihriem, (2)Lawipa Hrangchal, (3)Demlukim Hrangkhawl,(4) Fiengpuilal Biete, (5)  Neilal Thiek le (6)Tanhril Saivate ha'n an hung awp ta a nih.--"

Ngaituona thing zîkbûl ang chau  le  a thibelo suongtuona tukver a'nthawkin thlirin beiseina hruolhrui keimarin -' HNAM DAMNA DING'  iengang damdawi am a  ngai ding...,?  ieng specialist doctor râwn le inchâwk tir khawm  nilo,nang le kei a'nthawk a damna um,  chu thu chu tiemtu ditumtak khawm a a tiem nghawk hman naw dingin inphuoi chuoi, thing randa a nâwt vuot le finishing- hman lo inhre takpumin hei phawrsuok ve tum ei ti aw.

Ei hnam sûng ah pâwl lien tak tak hieng- Hmar Inpui (HI), HSA, HYA , HWA  le a dang dang umin, ei tadinga a sûr- a sâ hnuoi ah hnam hmakhuo ngaiin, mipui tâwng hma' n a tawntîr ah an ngîr hlak.  Hieng ei NGO pâwl hai  hi ei hnam dârthlalang an nih.

Ei khawvel hraw mêk thlîr in, hnam hrât lem le lien lem hai dingchangna le hnam chîn lem hai hnawchêpna  khawvel ah ei um mêk a. In keibûm le keikhâwm dân hrie hrie an lien tuol tuol a, hrenaw hai an boral mêk bawk.

Hnam damna dinga a rurêl lien ban pawimaw thlusie tahnung le siemthat tûl pawimaw zuol points thenkhat hai:-

1.  PU JC NAMPUI HI TÛ'M  ?:

Hmar pasaltha Pu (fam) Jamchawnga Nampui (JC Nampui) kha Hmar nauhai lai chau nilovin, All India  Tribal ( ST)  lai a IAS hmasatak lo niin, suong a lo va um ngei. Shillong (Undivided Assam) a Deputy Commissioner (DC) a a um lai khan, a thuhril inchik tlâk tak pakhat- "Hmar ka ni a, DC  Sâp ka ni bawk a, ka tawng ( language) hmang Hmar tawng chu Sâp tawng a ni el a, petition khawm Hmar tawnga ziek thei anih, English chau hi Sâp tawng an nawh" tiin a pisa a lêng hai kuom ah  fiemthu titakin a lo ti  hi a nih. Ngaisâng a lo um ngei ie.

Chun, Cachar ( Assam) a  DC a a um lai khawm khan hnam tadingin theitawp lo suoin, hnam pasaltha a lova tling zo ngei aw. Hmar nauhai hung pungpeiin khuo le tui ei la hung  pawimaw pei ding lo thlîr lâwkin, Lakhipur area sûng a  Hmar hai bubitna,  tuta  'Hmarkhawlien' khuo hming khawm hi Pu JC Nampui lo phuok a ni thu mi ringumtak anthawkin hriet a ni bawk.

2. PU THIENGA NAMPUI NGEI HI :

Hmar pasaltha Pu (Upa) Thienga Nampui,  Electric Veng, Haflong, Assam a khawsa mêk hi Hmar hnam tadingin rohlu a lo va tling ngei de. 1927- in Hmar Literature Committee a lo indin a ( tuta Hmar Literature Society ni ta hi ), 1954 July 3 in Parbung ah Hmar National Congress (HNC) Pu (fam) Dr.Rochunga Pudaite leh indinin General Secretary sin a thaw nghâl a, Pu Rochung in Sapram tieng Bible inchûk dinga a fe san hnungin HNC khawm a hlamzui ve ta a nih. 1955 in Hmar Weaving Society a lo indin bawk a, 1955 kum vêk hin Hmar Cultural Society indin puiin Convenor a ni bawk. Hmar hnam tadingin hmathlîr lo neiin thang anlo lâk a nih.

A hnung  1959 in  ruol thenkhat leh " Hmar Welfare"  indin nâwk in, hnam tadingin theitawp a lo suo. Hmar Cultural Troupe -in  Hmar thalai nunghâk- tlangval ruol mi 20 zet  thuoiin India Prime Minister Pu ( fam)Jawaharlal Nehru hmabul Delhi khawpui ah mawi takin Hmar Lâm a zu nei pui ngat  a ni khah.!!

A thalai hun sûng po po Hmar  hnam tadingin theitawp lo suoin Hmar pasaltha, a sûr- a sâ hnuoi a hnam tadinga kê lo pên hlak tu chu NC Hills a hung kîr hnung  meu chun, unau le  unau kâr ah, ei hnam  politician hlui hai le khâng lai hun a ei hnam thuoitu hai annawleh mimal in hnâm/ inthîk tuo lei am,  hnam dang hai  thu tettuo lei am.., annawleh pahnam sûng a thenkhat inlâkhran nuomna setan hmangruo lei am, annawleh mani tânghma ngaituo lei luot a,"Kei chau hi  Hmar lai politician /  Lal / hotu biek ding ni lâng..., kei a nêkin midang inlal pal hlau rawi an tih.." ti lei am, annawleh an hmathlîr suol lei am, thîkthu siet luot lei,  mani phîngpui chau ngaituo lei .. ?  "Nangni- keini" , "Hmar tawng in hmang nawh.....Hmar tawng hmang naw chu Hmar in ni nawh...!!" Khâng ang boruok inlumlet le  in irsuok  lei khan,  hnam a an pêkna le thawhlâwkna tamtak ( contributions) hai  hrezing inla khawm, a pahnam le laibung chanpui lai ngei Selawi chal hel laklaw ang a ngaidân hrui khat chel pâwl um bawk leiin ngaituona an phîr tan ta a, umzie nei thei  ta lovin a hran ta a nih.

Politics ah namlûtin, a Inpui hlui  Hmar  mâksanin Unau Biete pahnam  bubitna Kharthong  Biel (constituency) ah NC Hills  Council ( MDC)election ah ngîr le  tlingin,  EM term hni  zet  a lo chel nghe nghe a nih. Khâng lai hun khan  "Inpumkhatna, Insuikhâwmna  le hnam damna ding" ngaituotu pâwl NGO  Hmar hnam lai a la piengnaw am.. annawleh inthedar kha ei lo thiltum rêng..? Ka fairêl a kiem naw phawt leh..ti lei am..? Thuvarin, "Thîr chu a lum lai a vuok naw chun, a ngar/ chang hnung chun a bawng lem hlak. " ti a ni si a.  Tulai thangthar, nang le kei hin  Hmar hnam tadinga theitâwp lo suotuhai hi ei lo hriet hrim am aw..!! Hmar khawvel a hin "Chawimawina Nopui"  indawm tir le  Hmar Thangsuopuon insiltir a , Tawnlairâng intawn tir an va phu ngei de !!

HSA  55th  General Assembly ,2016,  Muolhoi, Haflong  a nei tum khan Chief Guest, Pu PB Acharya, Governor of Assam  in Pu Thienga     

Nampui le Pu L.Keivom hai  'Lifetime Achievement Award  le  chawimawina thuchei'   a lo inhlân ta bawk.

3. MI HNAM VAR ZIE:

Unau Kuki hnam intlung khâwmna Kuki Innpi  Manipur (KIM) chun  2019 khan an Inpui thuoitu dingin Hmar tlangval Pu Lalrobul Pudaite kha General Secretary ah kum iemani zât an ruot hnung khawm in  General Vice President ngat in an la ruot nâwk ngat dâm kha  a makin, unau Kuki hai hi ei va phâk naw de aw ! Eini rawi hlak chu nina inchu, thaw thei  nei  bar silo. "Hmar hi Kuki hnampui ve in nih" mi tiin , "kan ninawh" ti khawmin umzie nei lovin nina insâng tak tak an mi la hei pêk nâwk nghâl. Chu chau chu nilovin,, Manipur a bawk (ka lo hriet dânin) Unau Zomi hai khawmin Hmar tlangval an hnam thuoitu ah an thlang a, ei nunghâk suongum tak tak khawm an Nuhmei pâwl thuoitu ah an ruot tâwl thu ka hrietin, 'Mi hnam hai hi chu inchawimawi le inditsaktuo an va thiem ngei aw..'ka ti rawng rawng hlak chu tie..!!!

Zomi hnam khawm a "Zomi indiktak in nih" mi tiin an mi kovin, an mi kuodê tlat a, Mizoram a hlak ei tlangval- nunghâk suongum tak tak hai khi YMA, MZP le MHIP a thuoitu lien anni fur bawk. Tukhawm hin, Kuki helpawl inzawmkhawmna  hnuoi ah ei sipaihai khawm Suspension of Operation (SoO) hnuoi ah an um kêk khi teh..! Kukiland hnuoi ah an mi rînkuol khum a, an mi khuopde/ awpde tlat a, an hnam sûng ah huoilût sa ei nih. Ei nuomnaw thu hril khawmin, a neitu tu ah an mi sie pei a, nakie hin Hmar hnam hi la dîpral pal inlau a um hle.

4. IEM EI MAWPHURNA :

Eini khawmin, Assam ram a ei unau hnam khat  chanpui- Biete, Hrangkhawl, Changsan, Khelma (Sakachep) ,Kaipeng  le a dang dang hai hi ei hnam pâwl inzawmkhawm a hai hin nina insâng hieng- President,Vice President, General Secretary le Jt. Secretary le Adviser..etc  dâm nina hang pe ngam inla, inpumkhatna sirbi  aninaw dim a ni..??  Eini sûng a hlak hin  nina inchu a buoi zing zing eini nawm a ni..?   Leadership inchu leiin faction iemani zât piengin, eini-le-eini ei in hnawtzui a, inthat tuoin sa angin ei inpêl tuo a, hnama  mi pawimaw tak tak, vawisûn le zing el a hnam ban pawimaw tak tak ni mêk le la hung ni ding hai, ngaidàn pakhat- pahni in persan lei le thlîrna tukver in angnaw lei ringawtin-  'Kan lampui a hluo'  tiin hringna spares- nei lo chu râwng tak takin ei inlâk tuo a,  ei huoisen dân hai hi a pawi chu a ni hih.!!

5. INPUMKHATNA SIRBI HRAW THEL:

Ei Hmar chanchin ( History) ziektu tamtak le Zohnathlâk History dang dang tiem le hretu ningei ei tih.  Ei Unauhai thu ei hang hril si chun, eini hi iem eini bîk a..? Ei Unauhai ei kuoma  le eini lai a neitu CHAWNGPU chan lo chang hlak hai, thlangam taka in umtir a,duottaka  kuodê tlat nêkin, ei thîkthu siet luot leiin ei hnawtzâm/ hnawthmang tâwl lem an ta naw maw. .!!  Unau Hmar pahnam thenkhat hnawtzâm le "Hmar In  ni nawh" ti thei dingin iengang thuneina (power) am nang le kei hin ei neiin ei kawl bîk a...?? Hnam a mi siemtu Pathien ang el a mani unau siehran a, ei kuom a um tâwk tâwk a mi bêl lawp lawp tuhai hum le kuo a pawm nêk a, "Invawt thethla/ peihâwn" ang el a ei pang anthawk a pei thla tu ei ni el chu inzakna châng ei hriet am aw..!!    (Hi thu hi abîkin, Assam ram context bîk rieu ani a, Hmar hnam khawvel ah ani vawng chuong nawh)

6. PU HB HRANGCHHUANA:

Mizoram ah Hmar hnam hartharna beisei leiin, Hmar pasaltha Pu Hmar Biete (HB) Hrângchhuana chun Mizo / Lushai tawngin  Hmar Chanchin ( Hmar History) a ziek a, kha Hmar chanchin a'nthawkin mi tamtak hnam inhmang mêk hai a suk har nghe nghe, a ropuiin chawimawi a phu hlie hlie khawp el .

7. HMAR JERUSALEM: SHC:

Ei Hmar 'Jerusalem' pakhat ve  dinga tinzâwn mêk- Sinlung Hills Council ( SHC), (Pherzawl dist chu hril ngailovah la hei sie hri phawt inla.)  Manipur a Hmar Regional Council hnâwl thak a ,  mizonisation thlipui nuoi vêt thophak lu-inhai leiin MNF movement  chun" a ser lai a mei" ti angin, a mi fen hrût hrep hnungin  râwlbang a mi'n bawtir a, ei har huoi !! Phelêng pum lungsenin Mizoram ei baw ta ngei a,  a sawrkarin indawina hlekte khawm thanglovin a mi nuoi hrep hnungin,thi phuhâk takmeuva ei suol dawk ,hnam hming thanglo -  Sinlung Hills chun a vawikhatna dingin  election hmasatak a lo nei tah. ei CEM hmasatak ni dingin HSA tui pawllo le thuoitu hlun tak el Pu Lalthlamuana Hmar   (Hmar Biete  ngat a ni khi) chu ruot a lo ni ta bawk. 'Hmar thimpui' an lo ti hlak- SHC sûng a Hmar mipui hai hamthatna ding ngaituo mêk tu , "iengtinam Council puitling niin hnam damna an tlun ding..."  ti a hma la mêk tu a nih. Hi council  sûng a unau Ralte an tam  ve a, Vaiphei, Paite an um nuol. Sinlung hming a phur zo ngei. Duthusam in unau hnam danghai le kâr inlaichinna thalem platform lo um lem sienla chu Council Map khi lien ngei a ta, Hmar tlângdung  Mizoram kawtsuo Vairengte, rêl lûtna umsun -Bairabi , Kolasib chenin huom ngei a tih.

HC puitling tak a intum suok a, Hmar nau hai hamthatna ding tamtak hai bâk ah Hmar tawng chu  MIL  chen a inchûk theina ding a 1994 HPC MoS a ziek chu changtlung thei ngei na beisei leiin  Sinlung Hills Accord Implementation Committee (SHAIDC) chun theitawp suoin  Gauhati High Court, Aizawl Bench ah zuol kovin , ra suok lâwm um tak hmu vat beisei a nih.

8. UNAU SUOPUI KHA:

Ka hriet suolnaw chun, 1994 kum a "Unau Suopui Cultural Meet" Hmarkhawlien' a nei kha, Pu Hmingchunghnung le Pu BK Hrangkhawl hai hmathlîr thatak a nih. Hmar Unau pahnam tawng indang met met hai lai a inlaichinna thalem platform ngaituo lei a buotsai a ni a,  nei sunzawm nâwk dan um sien nuom a um ngei de.,! Pu BK Hrangkhawl hi inpâk umin Hmar hnam damna invawitu anih.

Hmar Unau pahnam tawng hmangtu hieng-  Thiek tawng,  Faihriem ( Saihriem) tawng, Biete tawng, Hrangkhawl tawng,  Chorei , Darlong, Khelma ( Sakachep) , Changsan tawng le a dang dang hai hi humhal a  hlutsak nêkin, "Hmar tawng I hmang naw a..?" ti a insuk var a lo ti pâwl hlak in bo lo, tukhawm hi in enhran ding ei um nawh. Tuta ka thuziekna a ka hmang zing chau hi ei Hmar tawng bîk rieuva ngaina hi ei pei hmakhat chu, ei hnam population a tlâwm deu deu ding a ni hih. Ei hmang zing hi official le common language- ah hmang ei ta, asanchu MIL chen a hmang a ni leiin, pahnam tawng tin ruok chu humhal tlat ding.

9. RÊNGPUI RAM UNAU:

"Hmarhai hung thlangtlâk hma Khampat le Kabaw phairuom vêla an um lai hin, Lalropui

pathum an nei a,   hieng  Hmârtieng- Zingthlo Biete, A lailung ah- Luopui Thiek,  le Simtieng-

Lêrsi Faihriem hai  an inlal a nih. Tieuthlang tieng ruok chu an rênga awptu Rêngpui ti a an ko hlak

Chawnhmâng in Rêngpuiram (Tripura ) tieng anpêm san tâk hnungin,a mâksan ram a hai

chun rêngte paruk -Tusing Faihriem, Lawipa Hrangchal, Demlukim Hrangkhawl, Fiengpuilal

Biete, Neilal Thiek le Tanhril Saivate ha'n an hung awp ta a nih."

Khi a chung a thu khin ei history tamtak,  hnam khat le sûl khat kuola pieng ei nizie an lang hle.

Tripura a Darlong - pahnam chu hnam ang zâwngin an um ta a, an pahnam hming indawn chun i buoi el thei.  Hmar pahnam tamtak infinkhâwmna hnam a lo nih.  Hrangkhawl, Kaipeng,Molsom ( Muolthuom) ,Chawrai, Langrong/ Ranglong, etc. hai kuom a khun hnam  NGO hmingin Inpumkhatna le insuikhâwmna thuah  sirna ei zu nei tam ? Kohran ram a missionary ang deu hin ei hnam  chipui indar ta hai kuom a in unauna le insuikhâwmna thu hril dingin missionary ang intir ei lo va pawi ngei de aw...!! ( Diktaka hril chun, Hmar kohran pakhat- pahni lei chauva  Tripura a unau hai khun an mi hriet  le inlaichinna nei thei chau a nih.)

10. PU HK DOHNÛNA:

Hmar  Pasaltha Pu (fam) Hmar Khawbung (HK) Dohnûna khan Pu( Pastor) Thangngûr kuom a khan ei tawng Hmar tawng ngei a hlaphuok dingin lo tinaw sienla, Lushai tawngin hlaphuok tuhai khan lo phuok anta,  vawisun ni hin Hmar tawngin hla ei la nei mumal da'l thei a nih. Pu HK Dohnûna khan Hmar tawng hmang theinaw / thiemnaw sienkhawm,  Pathien mi pêk ei hnam tawng ngei nilova hnam dang tawng a A ma ( Pathien)  chawimawina dinga hla hang phuok kha a lo nuom puinaw hle. Inpâk umin hnam rohlu le hnam damna a lova ni ngei de ! Pu HK Dohnûna hi " The Patriach of the Hmar Christians" ti a ko a nih.

11. HMAR KOHRAN :

Hmar nauhai hi a mipui nêkin Kohran pâwl an tam lem mi'n an mi lo ti ding hrimin , Kohran pâwl ei tam hle a, ei inthuruolna hlietu/ dâltu ani khawm inhmai a um nawh. Ei indar hi a pawi hle. Amiruokchu, Indo Thadou- Kuki Pioneer Mission ( ITKPM) a'nthawk a, NEIG Mission hnuoi a zalenna   November,25.1949 khan lo hmunaw inla lem chu khawvel a hin Hmar hming le Hmar Kohran hai hi a pieng khernaw el thei. Duhlien or Kuki le hnam dang tawngin mi dîpral/ dîp hlum dai tâng an ta, Hmar hla hring tak tak hai khawm hi hnam dang tawngin ei sak ring a um.

12. CHIKIM INFLUENCES:

CHIKIM ( Chin- Kuki- Mizo) platform hnuoi a Hmar chu sie mêk in a um a, pahnam pakhat ve mei mei ang chau, thenkhat in Mizo hnuoi ah, thenkhat in Kuki hnuoi ah,a then nâwk in Zomi/ Chin hnuoi ah , an mi kei-intuo a ni deu tak. Hmar hnam sûng a pahnam thenkhat chu hnam hran ang in hring tir fêt fêt pâwl hlak bo lo.

Kum 2014 kum a ei Hmar khawpui Muolhoi Haflong khêlmuol ah MZP huoihawt  ZOFEST " Unau kan ni" thupui hmanga an  nei tum khan, ei unau Hmar pahnam thenkhat in  ei hmu hawi le hmabul  ngei ah, kum tam liem hma a Hmar hnam hmangaitu lo ni hlak hai khan, an HNAM LÂM an min entir kha lungril na a la bo nawh.!!

Hieng ang ngîrhmun sir intuoa um lai zing khawma  apawimaw bêk bêk chu lungril suklien, huopzâu, huoplien le kenghnem- kengrâwn lungril put hi a nih. "Ei Bupang/ Bu In a chîn chun kengrâwn naw ni a, a dai bâk hlu lût  theinaw mei nih."  Lung- in -uoi  le zaidaw thiem a ngai bawk. Mi lungtawi le mi lungpuomin unau chanpui hai ko nêkin a um tasa keibûm nêka keidarna lungril ei nei  el hlak hi sim hmak a va tûl ta ngei de aw..!! Thuoitu var le huoisen, Pathien ti mi  Mosie le Joshua ang  Hmar hin ei lo va mamaw  ngei de.!  Inrâwnkhâwmna (consultation seminar) ropui hnam pum huop nei ei va tûl ta ngei de aw..!!

13. POPULATION:

Hnam damna  dingin tawng a pawimaw hle. Tibeto-Burman thla ah Census of India ,2011 dungzuiin Mizo/ Lushai tawng hi hmangtu mi 8,30,846 an um in record a ni a. Zohnathlâk bîk lai ah (1)Hmar tawng hmangtu- 98,988- 1.5 lakh +(plus).(source dangah khawvêl a Hmar tawng hmangtu hi 3 lakh+(plus)niin an ziek ),(2)Pawi-28,639.(3) Paite-79,507, (4) Gangte- 16,542. (5) Vaiphei-42,748 le, (6) Lakher( Mara)- 42,429 an nih.

Naute pieng ( birth rate)  nêkin thi ( death rate) a tam lem si.! Ei thi le inruolin Jt.Director of Health Services (Birth & Death) Office ah thina ( death'certificate) lâk le electoral roll- a hming thaibo ei inrang nâwk si ! Iengleiam ana..?  Mirawng (  Naga) hai chu an thi tlâwm an ti chuh.! Iengleiam ning a ta ? An thi khawm a death certificate lâk le  electoral roll a hming pei/ thaibo an thaw ve ngainaw leiin an population a kiem naw a, apung lem tina a nih. Nau nei tlâwm ( birth control policy) thaw chi ei la ni hmêl nawh. Eini chu thenkhat lem chun hmeithai thangpuina beisei leiin an nu-le- pa dam zingin death certificate an lâk suok an la ti deu deu..!! Pathien malsâwm thlâk hnam eini ding am ?

14. CENTRAL & STATE  SERVICES:

Sawrkar a milien UPSC hnuoi IAS/ IPS, allied services  le State public service commission hnuoi a hai inziek kai a, sin hmu dingin ei thalai- nunghâk le tlangval hai thapui suong ei tiuva, Competitive exam  result suok ah ei thalai hai hming hmu ding a vâng ta hle.Thawro, coaching la theiin lâng ei tiuva, ei  Society zalên tak a'nthawk hin  inchûkna leiin mani inkhum hran (self quarantined) ngam ei tiu . "Inchûklai a ruol angnaw hi a hnunga ruol angna  lem a nih". Ram le hnam damna le dingsuokna ding a pawimaw tak chu central le state tin a mithiem, hotulien (high ranking officer) nei hi a nih.

15..TAWNG HUMHAL:

Pu(fam) Dr. Thanglung in "Bu Hmasa" ti Hmar tawng a inchûk ding a hmasatakna dingin 1928-29 khan a lo ziek/ buotsai a, inchik thlâk le Hnam Ro a tling hle.

Hmar tawng   chu  Manipur  University in Degree level chen inchûk  phalna 2003 kum khan  a lo pawm ta a , a hnung ah  Assam sawrkar  chun 2007 khan Hmar MIL chu HSLC  examination chen  inchûk  theina  Vide No. SEBA/ AB/ HMAR/ 2007/01 DTD. 23 August 2007 in a lo pawm a. Chun, pâwl XI le XII  chen inchûk theina   Assam Higher Secondary Examination Committee Vide No. AHSEC/ACA/CURR.SYLL/01/96/94 Dtd.3 January 2008 in mi pawm pêk nâwk in,   Assam University , Silchar chun Degree (TDC) chen inchûk theina ding chu 2010 khan a mi lo phal pêk nâwk tah Vide No. AUD-56/2009-10/2004 Dtd.23 July 2010. HLS thuoituhai chungah ei lâwm hle in,ei thalai inchûktuhai hmakhuo a êng hle.

Ei hmadawm a lien po leh hlawtlingna / ei zo chin khawm a lien tei hlak ang bawk in,  ei mithiem le HLS hai hin hmadawm lien deu nei dingin ka fiel nuom hle cheu.

Chu chu Eight Schedule of Indian Constitution-  Article  344(1) le 351 hnuoi a Hmar tawng inziek lût dân ding lampui dap ve  hi a nih.  Tuhin ei unau Karbi, Khasi, Kokborok (Tripura) le Mizo khawma bei char charin , khieng hai khi list suok nâwk ding a hmu ding a in beisei an nih. Tuhin  India ram a Eight Schedule language a zieklût po hi tawng 22 an ni a, chuonghai lai a pathum hai chu  1991 census dungzuiin ei population nêk khawmin an tlâwm lem, chuong hai chu-  Kashmiri-56,639, Sanskrit- 49,736 le Dogri- 89,681 an nih. Hieng tawng hai hi 21st Constitutional Amendment Act 1967, 1992 le 2003 a recognised anni tâwl. MIL khawm la neilo Karbi hai hman a an population based in an nawr thei chun, eini lem chu thuoitu hai le Pathien zar lieu lieuva MIL graduate level chen nei tahai tading chun thil theilo um chuong naw nih.

NESCO chun tawng hi chi 6 in  hrilfie in a thenawi a.

1) Safe languages:  Mipuiin inbiekpawna le official tak a a hmang zing.

2) Vulnerable languages:  Mipuiin a hmang le an chûk mek(Mizo/ Hmar ngîrhmun ..?)

3) Definitely Endangered languages:  Nu Tawng (mother's language) a an hmang tanaw.

4) Severely Endangered languages:  Pitar- Putar hai chauvin an hmang tah.

5) Critical Endangered languages:  Hmangtu tlawmte chau, an thi ruol a thi ve ding.

6) Extinct languages:  A hma lo hmang hlak, thangthar ha'n an hriet ta naw hai hi an nih.

Eini khawm, thang la lova ei tawng hi ei humhal naw a ni vai  chun a parukna hmasuon zing ei nih. Hnam damna dingin theitawp suotlâng ei tiu a, Hmar tawng hi Indian Constitution under Eight Schedule hnuoi ah ziek lût dân ding ngaituo in thanghmun hang khaw ve ei tiu.

Eight Schedule hnuoi a ei tawng inziek lût hlutna ding chu vawisun hin mi dai naw nih. Pakhat char hei hril inla, ei thalai inchûk lai hai hin UPSC central mains exam a hai khawm Hindi le English hai Alternative Languages in lâk tûl tanaw ni a, ei tawng Hmar tawng chu  tuta Assam a um ha'n Assamese , Manipur ha'n Manipuri le Mizoram a Mizo annei ang hin ei tawng chu Eight Schedule recognised languages a ni ta ding a na, ei tawng ngeiin an exam ve ta tlut tlut  ding a nih. Ei kâwl le kieng a unau hnam dang hai khawmin Hmar tawng chu inchûk nuom le  thiem nuom mâkmaw ni tâng  a ta,chu chu hnam damna  ropui tak ni tâng a tih.

16. THUKHÂRNA LE TLÂNGKAWMNA:

A tâwp na'n,  tuta ngîrhmun pangngai a  ei fe pei a ni chun ei hnam hi hrietnaw kârin chîn in, tlâwm deu deu ei ta,  minority khél ah minority nâwk sâwngin, min an nuom nuomin mi palzût tâng an ta, mi sirde le keilet mei mei la ning ei tih. Insukhran le inlâkhran hri tium tak a'nthawk hin him hrâm ta inla nuom a va um de aw.!

Ei hnam Hmar hi ei la tlâwm taluo, insukhran le inlâkhran khawp khawm eini nawh.  Pahnam inla bing a, inlâhran ding khawpin ei la tam naw ie. Unau pahnam tawng (dialect) nei hai po po in inlâkhran chun tûm Hmar ni tâng an ta..?? Naga hai hman tawng( dialect) hrang seng, inhrepaw lo hai hman Naga hnam ah  umkhâwmin an lunginruol thei chun, eini pahnam tawng nei hai khawm tawng inhre paw seng, 5% le 6%  vêl chauva danglam le tawng in-ang hai hi ienglei a insukhran le inlâkhran ei tum phêt phêt am ning a ta.?

Manipur, Mizoram le Cachar phairuom a chêng unau Hrangkhawl, Biete Changsan etc hai chu Hmar indiktak le a neitu/chawngpu anni lai zingin, NC Hills (Dima Hasao) Assam, Jaintia Hills, Meghalaya le Tripura a ruok chu Hmar hnam hnâwlin an pahnam chu Hnam (tribe) ang a inlâhranin, thenkhat -Halam ah, thenkhat-any Kuki tribes- sûng ah an um hi  pawi tak a nih. Hi thu a hin Hmar NGO lien tak tak hai bâk ah Hmar Inpui(HI) hin iengtinam hma a lâk a.?

Ei huop suk lienin, ei khawthlir suk seiin, ei inhlieuna DÃŽL suk zauvin suk lien ei tiu. Hnam damna ding chun ei Unauhai kuomah ngaidam inhni khawm rinnaw mei niu.

Ei politician hlui hai le thuoitu hlui le mimal tin kuong baw- buok kokîr thei an ta naw a, tui inbuo rût nâwk theilo angin, a lo liem ta hai  theinghila, ei hliemna bê hai in tuom pêk in tuoin thupha chawi tûlna ah thupha chawi ngamin, ei  unau kâr a unau hmêlhaih lei a, se- dai lo nêr tleng ta hai khawm ko bûm nâwk zai rêl ei tiu.  Hmar thuvarin," Nga in an tam an thipui a, mihriem ruok chun an tam an dam pui"  an lo ti angin, ei tam chun ram le  hnam dam a ta,  chu pha chun Sinlung Hills Council (SHC), Pherzawl District hai khêl ah, abikin NC Hills Autonomous Council , Assam a khawm EM/ MAC ringawt khawm 4/5 nei thei tâng ei ta,  Hotu lien le officer inkat nuk tâng ei tih. Hnam inhnarum  ni tâng ei ta, HNAM DAMNA inchangin , Hmar hnam la ropui ngei a tih.

References:

1. Sikpui Ruoi , Souvenir 2017(Mizoram),Hmar Inpui, Mizoram Region

2. Zo Fest 2014 "Unau Kan ni" Souvenir.

3. Hmar Gospel Centenary Souvenir  (1910 - 2010).

4. Thuro ( Literary journal Magazine.) April- June'2018.

5. Teaching of Hmar language with special reference to Assam. - Dr. VL Tluonga Bapui.

6.Thu leh Hla ( Mizo Academy of Letters).

7.Hmar History by HB Hrangchhuana.

8.Un publisnhed articles by H. Riengsete.

HNAM DAMNA DINGIN

No comments

April 12, 2020

~ JS Khobung,
Diphu
       
Ei tulai khawvel ngîrhmun thlîr in,  natna tibaiumtak leiin mipui a mimir ei buoi a, ram hausa le rethei, mi rethei le hausa inang rawnga mi siemtu a va ni ngei de. Khawvel chu beidawng le inrûmin a um a, mitin mani in le umna taphawt ah ei inkhârkhum a, ieng dang ngaituo thei rak khawm an nawh. Khawvel rambung tinin damnaw hai inenkawl dân ding damdawi ngaituo in a phihli mêk.
   


Ngaituona zîkbûl, uksak hlaw lo ding le a thibelo suongtuona tukver mei mei anthawkin HNAM DAMNA DING iengang damdawi am a ngai ding, ieng specialist doctor inchâwktir khawm  ni lo, nang le kei anthawka damna um, chu thu chu tiemtu ditum tak khawma a tiem nghawk hman naw dingin inphuoi chui, finishing- hman loin hre tak pumin hei phawrsuok ve tum ei tih.
     
Ei hnam sûng ah pâwl lien tak tak hieng- Hmar Inpui, HSA, HYA le HWA umin, ei tadinga a sûr- a sâ hnuoi ah hnam hmakhuo ngaiin, mipui tâwng hma' n a tawntîr ah an ngîr hlak. Chukhêlah, khawsûng vênghimna sin VDP/ Vâl upa lem chun mipui nu-nau imû inhnik tak a zânmu tuorem theina din a dei- a lum, phîngtâm- dangchâr tuorin duty an thaw zing bawk. Hieng hai hi ei hnam dârthlalang an nih.
     
Ei khawvel hraw mêk thlîr in, hnam hrât lem le lien lem hai dingchangna le hnam chîn lem hai hnawchêpna khawvel ah ei um mêk a. Inkeibûm le keikhâwm dân hrie hrie an lien tuol tuol bawk.
     
Hmar pasaltha Pu (fam) Jamchawnga Nampui (JC Nampui) kha Hmar nauhai lai a IAS hmasatak niin, Shillong (Undivided Assam) a DC a ni lai khan, a thuhril inchik tlâk tak pakhat, "Hmar kana, DC Sâp ka ni bawk a, ka tawng (language) hmang Hmar tawng chu Sâp tawng a ni el, English chau hi Sâp tawng an nawh" tiin a pisa a lêng hai kuom ah fiemthu titakin a lo ti hi a nih. Ngaisâng a lo um ngei ie.
     
Cachar a DC a a um lai khawm hin, hnam tadingin theitawp lo suoin, hnam pasaltha a lova tling zo ngei aw. Hmar nauhai hung pungpeiin khuo le tui ei la hung pawimaw pei ding lo thlîr lâwkin, Lakhipur a Hmar hai bubitna ah tuta 'Hmarkhawlien' khuo hming khawm hi Pu JC Nampui lo phuok a ni thu mi ringumtak anthawkin hriet a ni bawk.
     
Hmar pasaltha Pu (Upa) Thienga Nampui,  Fiangpui, Dima Hasao District a khawsa mêk hi Hmar hnam tadingin rohlu a lo va tling ngei de. Kum 1945/46 bawr lai vêl Pu (fam) Rochunga Pudaite leh Hmar National Congress (HNC) Parbung, Manipur ah lo indinin, General Secretary sin chelin, Hmar hnam tadingin hmathlîr lo neiin thang an lo lâk a, sienkhawm Pu Rochunga in Sapram tieng Bible inchûk dinga a fe san hnungin HNC khawm a hlamzui ve ta a nih.
     
A hnung ah ruol thenkhat leh "Hmar Welfare" indin nâwkin, hnam tadingin theitawp a lo suo. Hmar Cultural Troupe -in  Hmar thalai nunghâk- tlangval ruol thuoiin India Prime Minister Pu Jawaharlal Nehru hmabul Delhi khawpui ah mawi takin Hmar Lâm a zu nei pui ngat a ni khah.!! Chun, chu chau chu an nawh, Hmar Literature Society (HLS) indin pui nâwkin, kum 20 sûng zet Secretary sin ringumtaka lo cheltu a ni bawk.
     
A thalai hun sûng po po Hmar hnam tadingin theitawp lo suoin Hmar pasaltha, a sûr- a sâ hnuoi a hnam tadinga kê lo pên hlaktu chu NC Hills a hung kîr hnung chun unau le  unau kâr ah, ei hnam  politician hlui hai le khâng lai hun a ei hnam thuoitu hai annawleh mimal inhnâm/ inthîk tuo lei am,  kei chau Hmar lai politician / Lal / hotu bik ding ni lâng, kei a nêkin midang inlal rawi an tih,, ti lei am, annawleh an hmathlîr suol lei am, thîkthu siet luot lei, mani phîngpui chau ngaituo lei am, " Nangni hi .........inni nawh" ti le, "Nangni- keini" , "Hmar tawng in hmang nawh.......". Khâng boruok lei khan,  hnam a an pêkna ha'n umzie nei ta lovin a hran ta a, politics ah lûtin Unau Biete pahnam  bubitna ah NC Hills Council election ah tlingin, EM term hni zet a lo chel nghe nghe a nih. Tulai thangthar, nang le kei hin Hmar hnam tading a theitawp lo suotuhai hi ei lo hriet hrim am aw..!! Hmar khawvel a hin Chawimawina Nopui indawm tir le Hmar Thangsuopuon insiltir a, Tawnlairâng intawn tir an va phu ngei de!!
     
Unau Kuki hnam intlung khâwmna Kuki Inpi Manipur (KIM) chun  2019 khan an Inpui thuoitu dingin Hmar tlangval Pu Lalrobul Pudaite kha General Secretary ah kum iemani zât an ruot hnung khawm in  General Vice President ngat in an la ruot nâwk ngat dâm khi a mak in, unau Kuki hai hi ei va phâk naw de aw. Eini rawi hlak chu nina inchu, thaw thei bar silo. "Hmar hi Kuki hnampui ve in nih" mi tiin , "kan ninaw" ti khawmin umzie nei lovin nina insâng tak tak an mi la hei pêk nâwk nghâl. Chun, Manipur a bawk ka lo hriet dânin, unau Zomi hai khawm in Hmar tlangval an hnam thuoitu ah an thlang a, ei nunghâk suongum tak tak khawm an Nuhmei pâwl thuoitu ah an ruot tâwl thu ka hrietin, mi hnam hai hi chu inchawimawi le inditsaktuo an va thiem ngei aw..ka ti rawng rawng hlak chu tie..!!!

Zomi hnam khawm a Zomi indiktak in nih mi tiin an mi ko in, an mi kuodê tlat a, Mizoram a hlak ei tlangval- nunghâk suongum tak tak hai khi YMA, MZP le MHIP a thuoitu lien anni fur bawk. Tukhawm hin Kuki helpawl inzawmkhawm hnuoi ah ei sipaihai khawm Suspension of Operation (SoO) hnuoi ah an um kêk khi teh..! Kukiland hnuoi ah an mi rînkuol khum a, an mi khuopde/ awpde tlat a, an hnam sûng ah huoilût sa ei nih. Ei nuomnaw thu hril khawmin, a neitu tu ah an mi sie pei a, nakie hin Hmar hnam hi la dîpral pal inlau a um hle. Eini khawmin, ei unau Biete, Hrangkhawl, Changsan, Khelma (Sakachep), Darlong le a dang dang hai hi ei hnam pâwl inzawmkhawm a hai hin nina insâng hieng- President,Vice President, General Secretary le Jt. Secretary dâm nina hang pe ngam inla, inpumkhatna sirbi ani naw dim a ni..??  Eini sûng a hlak hin nina inchu a buoi zing zing eini nawm a ni..?   Leadership inchu leiin faction iemani zât piengin, eini le eini ei inhnawtzui a, inthat tuo in sa angin ei inpêl tuoa, hnam a mi pawimaw tak tak hai 'Kan lampui a hluo' tiin hringna spares- nei lo chu râwng tak takin ei inlâk tuo a, a pawi chu a ni hih.!!
     
Ei Hmar chanchin (History) tamtak le Mizo History en hlak hai chun hrieng an ta, a uksak nawhai chun pâw naw bawk an tih. Ei unauhai thu ei hang hril si chun, eini hi iem ei na..? Ei unauhai ei kuom ah le eini laia neitu CHAWNGPU chan lo chang hlak hai, thlangam taka in umtir a kuodê tlat nêkin, ei thîkthu siet luot leiin ei hnawtzâm/ hnawthmang lem an ta naw maw. .!!  Unau Hmar pahnam thenkhat hnawtzâm le "I  ni nawh" ti thei dingin iengang thuneina (power) am nang le kei hin ei neiin ei kawl bîk a...?? Hnam a mi siemtu Pathien ang el a mani unau siehran a, ei kuom a um tâwk tâwk hai, mi bêl lawp lawp tuhai hum le kuodê nêk a, " Invawt thethla/ peihâwn" ang el a ei pang anthawka pei thla tu ei ni el chuh..!! (Hi thu hi abîkin, Assam ram context bîk rieu ani a, Hmar hnam khawvel ah ani vawng chuong nawh)
     
Mizoram ah Hmar hnam hartharna beisei leiin, Hmar pasaltha Pu Hmar Biete (HB) Hrângchhuana chun Mizo / Lushai tawngin  Hmar Chanchin (Hmar History) a ziek a, kha Hmar chanchin anthawkin mi tamtak hnam inhmang mêk hai a suk har nghe nghe, a ropuiin chawimawi a phu hle.
     
Ei Hmar Jerusalem pakhat ve dinga tinzâwn Sinlung Hills Council (SHC), (Pherzawl dist chu hril ngai lovah la hei sie hri phawt inla,) thi phuhâk tak meuva ei suol dawk, chun a vawikhatna dingin  election hmasatak nei zova ei CEM hmasatak ni lai zing, HSA tui pawl lo le thuoitu hlun tak el Pu Lalthlamuana Hmar hi Hmar Biete ngat a ni khi. SHC sûnga Hmar mipui hai hamthatna ding ngaituo mêktu, iengtinam Council puitling niin hnam damna an tlun ding ti a hma la mêk tu a nih. Hi council  sûnga unau Ralte an tam ve a, Vaiphei, Paite an um nuol bawk. Duthusam in unau hnam danghai le kâr inlaichinna thalem platform lo um lem sienla chu Council Map khi lien ngei a ta, Mizoram kawtsuo Vairengte, rêl lûtna umsun Bairabi, Kolasib chenin huom ngei a tih.
       
Ka hriet suol naw chun, 1994 kuma "Unau Suopui Cultural Meet" Hmarkhawlien' a nei kha, Pu Hmingchunghnung le Pu BK Hrangkhawl hai hmathlîr thatak a nih. Hmar Unau pahnam tawng indang met met hai laia inlaichinna thalem platform ngaituo leia buotsai a ni a, nei sunzawm nâwk dan um sien nuom a um ngei de.,! Pu BK Hrangkhawl hi inpâk umin Hmar hnam damna ding invawitu a nih.
     
Hmar Unau pahnam tawng hmangtu hieng- Thiek tawng, Faihriem tawng, Biete tawng, Hrangkhawl tawng, Chorei , Darlong, Khelma ( Sakachep) , Changsan tawng le a dang dang hai hi humhal a  hlutsak nêkin, "Hmar tawng I hmang naw a..?" insuk vara lo ti pâwl hlak in bo lo, tukhawm hin inenhran ding ei um nawh. Tuta ka thu ziekna a ka hmang zing chau hi ei Hmar tawng bîk rieuva ngaina hi ei pei hmakhat chu, ei population a tlâwm deu deu ding a ni hi. Ei hmang zing hi official le common language- ah hmang ei ta, asanchu MIL chena hmang a ni leiin, pahnam tawng tin ruok chu humhal tlat ding.
     
Pasaltha Pu (fam) Hmar Khawbung (HK) Dohnûna khan Pu (Pastor) Thangngûr kuoma khan ei tawng Hmar tawng ngeia hlaphuok dingin lo ti naw sienla, Lushai tawngin hlaphuoktuhai khan lo phuok an ta, vawisun ni hin Hmar tawngin hla ei la nei mumal da'l thei a nih. Pu HK Dohnûna khan Hmar tawng hmang thei naw / thiem naw sienkhawm, Pathien mi pêk ei hnam tawng ngei ni lova hnam dang tawng a A ma (Pathien) chawimawina dinga hla hang phuok kha a lo nuompui naw hle. Inpâkumin hnam rohlu le hnam damna a lova ni ngei de.
     
Hmar nauhai hi a mipui nêkin Kohran pâwl an tam lem mi'n an mi lo ti ding hrimin, Kohran pâwl ei tam hle a, ei inthuruolna hlietu/ dâltu ani khawm inhmai a um nawh. Ei indar hi a pawi hle. Amiruokchu, Indo Thado- Kuki Pioneer Mission ( ITKPM) hnuoia khan ringumtakin suok lovin um zing ta inla, khawvel a hin Hmar hming le Hmar Kohran hai hi a pieng kher naw el thei. Kuki hnampuiin mi dîpral/ dîp hlum dai tâng a ta, Hmar hla hring tak tak hai khawm hi Kuki tawngin ei sak ring a um.
     
CHIKIM (Chin- Kuki- Mizo) platform hnuoia Hmar chu sie mêk in a um a, pahnam pakhat ve mei mei ang chau, thenkhat in Mizo hnuoi ah, thenkhat in Kuki hnuoi ah, a then nâwk in Zomi/ Chin hnuoi ah, an mi kei intuo a ni deu tak. Hmar hnam sûnga pahnam thenkhat chu hnam hran angin hring tir fêt fêt pâwl hlak bolo. Kum 2014 kum a ei Hmar khawpui Muolhoi Haflong khêlmuol ah MZP huoihawt ZOFEST nei tum khan, ei unau Hmar pahnam thenkhat in ei hmu hawi le hmabul  ngei ah, kum tam liem hma a Hmar hnam hmangaitu lo ni hlak hai khan, an HNAM LÂM an min entir kha ka lungril na a la bo nawh.
     
Hieng ang ngîrhmun sir intuoa um lai zing khawma a pawimaw bêk bêk chu lungril suklien, huopzâu, huoplien le kenghnem- kengrâwn lungril put hi a nih. I paikâwng phur / mansapui pai a chîn chun kengrâwn naw ni a, a dai bâk phur / pai  thei naw ti nih. Lung- in -uoi  le zaidaw thiem a ngai bawk. Mi lungtawi le mi lungpuomin ko nêkin a um tasa khawm a hnawtzâm/hnawthmang lem hlak.
     
Hnam damna dingin tawng a pawimaw hle. Tibeto-Burman thla ah Census of India ,2011 dungzuiin Mizo/ Lushai tawng hi hmangtu mi 8,30,846 an um in record a ni a. Zohnathlâk bîk lai ah (1)Hmar tawng hmangtu- 98,988 ,(2) Pawi-28,639.(3) Paite-79,507, (4) Gangte- 16,542. (5) Vaiphei-42,748 le ,(6) Lakher( Mara)- 42,429 an nih.
   
Hmar tawng chu Manipur University in Graduate level chen inchûk phalna 2003 dai ta khan a lo pawm ta a , a hnung ah Assam sawrkar chun graduate level chenin Hmar MIL Assam University  hnuoi ah a mi phal pék nâwk ta bawk a, ei thalai inchûktuhai hmakhuo a êng hle.
     
Ei hmadawm a lien po leh hlawtlingna / ei zo chin khawm a lien tei hlak ang bawkin ei mithiem le HLS hai hin hmadawm lien deu nei dingin ka fiel nuom hle cheu.
     
Chu chu Eight Schedule of Indian Constitution-  Article  344(1) le 351 hnuoia Hmar tawng inziek lût dân ding lampui dap ve hi a nih. Tuhin ei unau Karbi, Khasi, Kokborok (Tripura) le Mizo khawma bei char charin, khieng hai khi list suok nâwk ding a hmu dinga in beisei an nih. Tuhin India rama Eight Schedule language a zieklût po hi tawng 22 an ni a, chuonghai laia pathum hai chu 1991 Census dungzuiin ei population nêk khawmin an tlâwm lem, chuonghai chu-  Kashmiri-56,639, Sanskrit- 49,736 le Dogri- 89,681 an nih. Hieng tawng hai hi 21st Constitutional Amendment Act 1967, 1992 le 2003 a recognised anni tâwl. MIL khawm la nei lo Karbi hai hmana an population based in an nawr thei chun, eini lem chu thuoitu hai le Pathien zar lieu lieuva MIL graduate level chen nei tahai tading chun thil thei
lo um chuong naw nih.
   
UNESCO chun tawng hi chi 6 in hrilfie in a thenawia.
1) Safe languages:  Mipuiin inbiekpawna le official taka hmang zing.
2) Vulnerable languages:  Mipuiin an hmang le an chûk mek (Mizo/ Hmar ngîrhmun ..?)
3) Definitely Endangered languages:  Nu Tawng (mother's language) a an hmang ta naw.
4) Severely Endangered languages:  Pitar- Putar hai chauvin an hmang tah.
5) Critical Endangered languages:  Hmangtu tlawmte chau, an thi ruol a thi ve ding.
6) Extinct languages:  Lo hmang hlak, thangthar ha'n an hriet ta naw hai hi an nih.

Eini khawm, thang la lova ei tawng hi ei humhal naw a ni chun a parukna hmasuon zing ei nih. Hnam damna dingin theitawp suotlâng ei tiu a, Hmar tawng hi Indian Constitution under Eight Schedule hnuoi ah ziek lût dân ding ngaituo in thanghmun hang khaw ve ei tiu.
   
Eight Schedule hnuoia ei tawng inziek lût hlutna ding chu vawisun hin mi dai naw nih. Pakhat char hei hril inla, ei thalai inchûklai hai hin UPSC mains exam a hai khawm Hindi le English hai Alternative Languages in lâk tûl ta naw ni a, ei tawng Hmar tawng chu tuta Assam a um ha'n Assamese, Manipur ha'n Manipuri an nei ang hin ei tawng chu Eight Schedule recognised languages a ni ta ding a na, ei tawng ngeiin an exam ve ta tlut tlut ding a nih. Ei kâwl le kienga unau hnam dang hai khawmin Hmar tawng chu inchûk nuom le thiem mâkmaw ni tâng a ta, chu chu hnam damna  ropui tak ni tâng a tih.
     
A tâwp na'n, tuta ngîrhmun pangngaia ei fe pei a ni chun ei hnam hi hriet naw kârin chîn in, tlâwm deu deu ei ta, minority khél ah minority nâwk sâwngin, min an nuom nuomin mi palzût tâng an ta, mi sirde le keilet mei mei la ning ei tih. Ei huop suklienin, ei khawthlir sukseiin, ei inhlieuna DÎL suk zauvin suklien ei tiu. Hnam damna ding chun ei Unauhai kuomah ngaidam inhni rin naw mei niu.
   
Ei politician hlui hai le thuoitu hlui le mimal tin kuong baw- buok kokîr thei an ta naw a, tui inbuo rût nâwk thei lo angin, a lo liem ta hai theinghila ei hliemna bê hai intuom pêk tuoin thupha chawiin, ei hnawtzâm le hnawthmang Unauhai, dai lo nêr thleng ta hai khawm ko bûm nâwk zai rêl ei tiu.  Hmar thuvarin," Nga in an tam an thipui a, mihriem ruok chun an tam an dam pui" an lo ti angin, ei tam chun hnam dam a ta, chu pha chun Council a khawm EM/ MAC ringawt khawm 4/5 nei thei tang ei ta, officer inkat nuk tâng ei ta, hnam inhnar um ni tâng ei ta, chu pha chun HNAM DAMNA inchangin, Hmar hnam ropui tâng a tih.
Don't Miss
© all rights reserved
made with by Simon L Infimate