Responsive Ad Slot

HNAM DAMNA DINGIN

Sunday, April 12, 2020

/ Published by VIRTHLI
~ JS Khobung,
Diphu
       
Ei tulai khawvel ngîrhmun thlîr in,  natna tibaiumtak leiin mipui a mimir ei buoi a, ram hausa le rethei, mi rethei le hausa inang rawnga mi siemtu a va ni ngei de. Khawvel chu beidawng le inrûmin a um a, mitin mani in le umna taphawt ah ei inkhârkhum a, ieng dang ngaituo thei rak khawm an nawh. Khawvel rambung tinin damnaw hai inenkawl dân ding damdawi ngaituo in a phihli mêk.
   


Ngaituona zîkbûl, uksak hlaw lo ding le a thibelo suongtuona tukver mei mei anthawkin HNAM DAMNA DING iengang damdawi am a ngai ding, ieng specialist doctor inchâwktir khawm  ni lo, nang le kei anthawka damna um, chu thu chu tiemtu ditum tak khawma a tiem nghawk hman naw dingin inphuoi chui, finishing- hman loin hre tak pumin hei phawrsuok ve tum ei tih.
     
Ei hnam sûng ah pâwl lien tak tak hieng- Hmar Inpui, HSA, HYA le HWA umin, ei tadinga a sûr- a sâ hnuoi ah hnam hmakhuo ngaiin, mipui tâwng hma' n a tawntîr ah an ngîr hlak. Chukhêlah, khawsûng vênghimna sin VDP/ Vâl upa lem chun mipui nu-nau imû inhnik tak a zânmu tuorem theina din a dei- a lum, phîngtâm- dangchâr tuorin duty an thaw zing bawk. Hieng hai hi ei hnam dârthlalang an nih.
     
Ei khawvel hraw mêk thlîr in, hnam hrât lem le lien lem hai dingchangna le hnam chîn lem hai hnawchêpna khawvel ah ei um mêk a. Inkeibûm le keikhâwm dân hrie hrie an lien tuol tuol bawk.
     
Hmar pasaltha Pu (fam) Jamchawnga Nampui (JC Nampui) kha Hmar nauhai lai a IAS hmasatak niin, Shillong (Undivided Assam) a DC a ni lai khan, a thuhril inchik tlâk tak pakhat, "Hmar kana, DC Sâp ka ni bawk a, ka tawng (language) hmang Hmar tawng chu Sâp tawng a ni el, English chau hi Sâp tawng an nawh" tiin a pisa a lêng hai kuom ah fiemthu titakin a lo ti hi a nih. Ngaisâng a lo um ngei ie.
     
Cachar a DC a a um lai khawm hin, hnam tadingin theitawp lo suoin, hnam pasaltha a lova tling zo ngei aw. Hmar nauhai hung pungpeiin khuo le tui ei la hung pawimaw pei ding lo thlîr lâwkin, Lakhipur a Hmar hai bubitna ah tuta 'Hmarkhawlien' khuo hming khawm hi Pu JC Nampui lo phuok a ni thu mi ringumtak anthawkin hriet a ni bawk.
     
Hmar pasaltha Pu (Upa) Thienga Nampui,  Fiangpui, Dima Hasao District a khawsa mêk hi Hmar hnam tadingin rohlu a lo va tling ngei de. Kum 1945/46 bawr lai vêl Pu (fam) Rochunga Pudaite leh Hmar National Congress (HNC) Parbung, Manipur ah lo indinin, General Secretary sin chelin, Hmar hnam tadingin hmathlîr lo neiin thang an lo lâk a, sienkhawm Pu Rochunga in Sapram tieng Bible inchûk dinga a fe san hnungin HNC khawm a hlamzui ve ta a nih.
     
A hnung ah ruol thenkhat leh "Hmar Welfare" indin nâwkin, hnam tadingin theitawp a lo suo. Hmar Cultural Troupe -in  Hmar thalai nunghâk- tlangval ruol thuoiin India Prime Minister Pu Jawaharlal Nehru hmabul Delhi khawpui ah mawi takin Hmar Lâm a zu nei pui ngat a ni khah.!! Chun, chu chau chu an nawh, Hmar Literature Society (HLS) indin pui nâwkin, kum 20 sûng zet Secretary sin ringumtaka lo cheltu a ni bawk.
     
A thalai hun sûng po po Hmar hnam tadingin theitawp lo suoin Hmar pasaltha, a sûr- a sâ hnuoi a hnam tadinga kê lo pên hlaktu chu NC Hills a hung kîr hnung chun unau le  unau kâr ah, ei hnam  politician hlui hai le khâng lai hun a ei hnam thuoitu hai annawleh mimal inhnâm/ inthîk tuo lei am,  kei chau Hmar lai politician / Lal / hotu bik ding ni lâng, kei a nêkin midang inlal rawi an tih,, ti lei am, annawleh an hmathlîr suol lei am, thîkthu siet luot lei, mani phîngpui chau ngaituo lei am, " Nangni hi .........inni nawh" ti le, "Nangni- keini" , "Hmar tawng in hmang nawh.......". Khâng boruok lei khan,  hnam a an pêkna ha'n umzie nei ta lovin a hran ta a, politics ah lûtin Unau Biete pahnam  bubitna ah NC Hills Council election ah tlingin, EM term hni zet a lo chel nghe nghe a nih. Tulai thangthar, nang le kei hin Hmar hnam tading a theitawp lo suotuhai hi ei lo hriet hrim am aw..!! Hmar khawvel a hin Chawimawina Nopui indawm tir le Hmar Thangsuopuon insiltir a, Tawnlairâng intawn tir an va phu ngei de!!
     
Unau Kuki hnam intlung khâwmna Kuki Inpi Manipur (KIM) chun  2019 khan an Inpui thuoitu dingin Hmar tlangval Pu Lalrobul Pudaite kha General Secretary ah kum iemani zât an ruot hnung khawm in  General Vice President ngat in an la ruot nâwk ngat dâm khi a mak in, unau Kuki hai hi ei va phâk naw de aw. Eini rawi hlak chu nina inchu, thaw thei bar silo. "Hmar hi Kuki hnampui ve in nih" mi tiin , "kan ninaw" ti khawmin umzie nei lovin nina insâng tak tak an mi la hei pêk nâwk nghâl. Chun, Manipur a bawk ka lo hriet dânin, unau Zomi hai khawm in Hmar tlangval an hnam thuoitu ah an thlang a, ei nunghâk suongum tak tak khawm an Nuhmei pâwl thuoitu ah an ruot tâwl thu ka hrietin, mi hnam hai hi chu inchawimawi le inditsaktuo an va thiem ngei aw..ka ti rawng rawng hlak chu tie..!!!

Zomi hnam khawm a Zomi indiktak in nih mi tiin an mi ko in, an mi kuodê tlat a, Mizoram a hlak ei tlangval- nunghâk suongum tak tak hai khi YMA, MZP le MHIP a thuoitu lien anni fur bawk. Tukhawm hin Kuki helpawl inzawmkhawm hnuoi ah ei sipaihai khawm Suspension of Operation (SoO) hnuoi ah an um kêk khi teh..! Kukiland hnuoi ah an mi rînkuol khum a, an mi khuopde/ awpde tlat a, an hnam sûng ah huoilût sa ei nih. Ei nuomnaw thu hril khawmin, a neitu tu ah an mi sie pei a, nakie hin Hmar hnam hi la dîpral pal inlau a um hle. Eini khawmin, ei unau Biete, Hrangkhawl, Changsan, Khelma (Sakachep), Darlong le a dang dang hai hi ei hnam pâwl inzawmkhawm a hai hin nina insâng hieng- President,Vice President, General Secretary le Jt. Secretary dâm nina hang pe ngam inla, inpumkhatna sirbi ani naw dim a ni..??  Eini sûng a hlak hin nina inchu a buoi zing zing eini nawm a ni..?   Leadership inchu leiin faction iemani zât piengin, eini le eini ei inhnawtzui a, inthat tuo in sa angin ei inpêl tuoa, hnam a mi pawimaw tak tak hai 'Kan lampui a hluo' tiin hringna spares- nei lo chu râwng tak takin ei inlâk tuo a, a pawi chu a ni hih.!!
     
Ei Hmar chanchin (History) tamtak le Mizo History en hlak hai chun hrieng an ta, a uksak nawhai chun pâw naw bawk an tih. Ei unauhai thu ei hang hril si chun, eini hi iem ei na..? Ei unauhai ei kuom ah le eini laia neitu CHAWNGPU chan lo chang hlak hai, thlangam taka in umtir a kuodê tlat nêkin, ei thîkthu siet luot leiin ei hnawtzâm/ hnawthmang lem an ta naw maw. .!!  Unau Hmar pahnam thenkhat hnawtzâm le "I  ni nawh" ti thei dingin iengang thuneina (power) am nang le kei hin ei neiin ei kawl bîk a...?? Hnam a mi siemtu Pathien ang el a mani unau siehran a, ei kuom a um tâwk tâwk hai, mi bêl lawp lawp tuhai hum le kuodê nêk a, " Invawt thethla/ peihâwn" ang el a ei pang anthawka pei thla tu ei ni el chuh..!! (Hi thu hi abîkin, Assam ram context bîk rieu ani a, Hmar hnam khawvel ah ani vawng chuong nawh)
     
Mizoram ah Hmar hnam hartharna beisei leiin, Hmar pasaltha Pu Hmar Biete (HB) Hrângchhuana chun Mizo / Lushai tawngin  Hmar Chanchin (Hmar History) a ziek a, kha Hmar chanchin anthawkin mi tamtak hnam inhmang mêk hai a suk har nghe nghe, a ropuiin chawimawi a phu hle.
     
Ei Hmar Jerusalem pakhat ve dinga tinzâwn Sinlung Hills Council (SHC), (Pherzawl dist chu hril ngai lovah la hei sie hri phawt inla,) thi phuhâk tak meuva ei suol dawk, chun a vawikhatna dingin  election hmasatak nei zova ei CEM hmasatak ni lai zing, HSA tui pawl lo le thuoitu hlun tak el Pu Lalthlamuana Hmar hi Hmar Biete ngat a ni khi. SHC sûnga Hmar mipui hai hamthatna ding ngaituo mêktu, iengtinam Council puitling niin hnam damna an tlun ding ti a hma la mêk tu a nih. Hi council  sûnga unau Ralte an tam ve a, Vaiphei, Paite an um nuol bawk. Duthusam in unau hnam danghai le kâr inlaichinna thalem platform lo um lem sienla chu Council Map khi lien ngei a ta, Mizoram kawtsuo Vairengte, rêl lûtna umsun Bairabi, Kolasib chenin huom ngei a tih.
       
Ka hriet suol naw chun, 1994 kuma "Unau Suopui Cultural Meet" Hmarkhawlien' a nei kha, Pu Hmingchunghnung le Pu BK Hrangkhawl hai hmathlîr thatak a nih. Hmar Unau pahnam tawng indang met met hai laia inlaichinna thalem platform ngaituo leia buotsai a ni a, nei sunzawm nâwk dan um sien nuom a um ngei de.,! Pu BK Hrangkhawl hi inpâk umin Hmar hnam damna ding invawitu a nih.
     
Hmar Unau pahnam tawng hmangtu hieng- Thiek tawng, Faihriem tawng, Biete tawng, Hrangkhawl tawng, Chorei , Darlong, Khelma ( Sakachep) , Changsan tawng le a dang dang hai hi humhal a  hlutsak nêkin, "Hmar tawng I hmang naw a..?" insuk vara lo ti pâwl hlak in bo lo, tukhawm hin inenhran ding ei um nawh. Tuta ka thu ziekna a ka hmang zing chau hi ei Hmar tawng bîk rieuva ngaina hi ei pei hmakhat chu, ei population a tlâwm deu deu ding a ni hi. Ei hmang zing hi official le common language- ah hmang ei ta, asanchu MIL chena hmang a ni leiin, pahnam tawng tin ruok chu humhal tlat ding.
     
Pasaltha Pu (fam) Hmar Khawbung (HK) Dohnûna khan Pu (Pastor) Thangngûr kuoma khan ei tawng Hmar tawng ngeia hlaphuok dingin lo ti naw sienla, Lushai tawngin hlaphuoktuhai khan lo phuok an ta, vawisun ni hin Hmar tawngin hla ei la nei mumal da'l thei a nih. Pu HK Dohnûna khan Hmar tawng hmang thei naw / thiem naw sienkhawm, Pathien mi pêk ei hnam tawng ngei ni lova hnam dang tawng a A ma (Pathien) chawimawina dinga hla hang phuok kha a lo nuompui naw hle. Inpâkumin hnam rohlu le hnam damna a lova ni ngei de.
     
Hmar nauhai hi a mipui nêkin Kohran pâwl an tam lem mi'n an mi lo ti ding hrimin, Kohran pâwl ei tam hle a, ei inthuruolna hlietu/ dâltu ani khawm inhmai a um nawh. Ei indar hi a pawi hle. Amiruokchu, Indo Thado- Kuki Pioneer Mission ( ITKPM) hnuoia khan ringumtakin suok lovin um zing ta inla, khawvel a hin Hmar hming le Hmar Kohran hai hi a pieng kher naw el thei. Kuki hnampuiin mi dîpral/ dîp hlum dai tâng a ta, Hmar hla hring tak tak hai khawm hi Kuki tawngin ei sak ring a um.
     
CHIKIM (Chin- Kuki- Mizo) platform hnuoia Hmar chu sie mêk in a um a, pahnam pakhat ve mei mei ang chau, thenkhat in Mizo hnuoi ah, thenkhat in Kuki hnuoi ah, a then nâwk in Zomi/ Chin hnuoi ah, an mi kei intuo a ni deu tak. Hmar hnam sûnga pahnam thenkhat chu hnam hran angin hring tir fêt fêt pâwl hlak bolo. Kum 2014 kum a ei Hmar khawpui Muolhoi Haflong khêlmuol ah MZP huoihawt ZOFEST nei tum khan, ei unau Hmar pahnam thenkhat in ei hmu hawi le hmabul  ngei ah, kum tam liem hma a Hmar hnam hmangaitu lo ni hlak hai khan, an HNAM LÂM an min entir kha ka lungril na a la bo nawh.
     
Hieng ang ngîrhmun sir intuoa um lai zing khawma a pawimaw bêk bêk chu lungril suklien, huopzâu, huoplien le kenghnem- kengrâwn lungril put hi a nih. I paikâwng phur / mansapui pai a chîn chun kengrâwn naw ni a, a dai bâk phur / pai  thei naw ti nih. Lung- in -uoi  le zaidaw thiem a ngai bawk. Mi lungtawi le mi lungpuomin ko nêkin a um tasa khawm a hnawtzâm/hnawthmang lem hlak.
     
Hnam damna dingin tawng a pawimaw hle. Tibeto-Burman thla ah Census of India ,2011 dungzuiin Mizo/ Lushai tawng hi hmangtu mi 8,30,846 an um in record a ni a. Zohnathlâk bîk lai ah (1)Hmar tawng hmangtu- 98,988 ,(2) Pawi-28,639.(3) Paite-79,507, (4) Gangte- 16,542. (5) Vaiphei-42,748 le ,(6) Lakher( Mara)- 42,429 an nih.
   
Hmar tawng chu Manipur University in Graduate level chen inchûk phalna 2003 dai ta khan a lo pawm ta a , a hnung ah Assam sawrkar chun graduate level chenin Hmar MIL Assam University  hnuoi ah a mi phal pék nâwk ta bawk a, ei thalai inchûktuhai hmakhuo a êng hle.
     
Ei hmadawm a lien po leh hlawtlingna / ei zo chin khawm a lien tei hlak ang bawkin ei mithiem le HLS hai hin hmadawm lien deu nei dingin ka fiel nuom hle cheu.
     
Chu chu Eight Schedule of Indian Constitution-  Article  344(1) le 351 hnuoia Hmar tawng inziek lût dân ding lampui dap ve hi a nih. Tuhin ei unau Karbi, Khasi, Kokborok (Tripura) le Mizo khawma bei char charin, khieng hai khi list suok nâwk ding a hmu dinga in beisei an nih. Tuhin India rama Eight Schedule language a zieklût po hi tawng 22 an ni a, chuonghai laia pathum hai chu 1991 Census dungzuiin ei population nêk khawmin an tlâwm lem, chuonghai chu-  Kashmiri-56,639, Sanskrit- 49,736 le Dogri- 89,681 an nih. Hieng tawng hai hi 21st Constitutional Amendment Act 1967, 1992 le 2003 a recognised anni tâwl. MIL khawm la nei lo Karbi hai hmana an population based in an nawr thei chun, eini lem chu thuoitu hai le Pathien zar lieu lieuva MIL graduate level chen nei tahai tading chun thil thei
lo um chuong naw nih.
   
UNESCO chun tawng hi chi 6 in hrilfie in a thenawia.
1) Safe languages:  Mipuiin inbiekpawna le official taka hmang zing.
2) Vulnerable languages:  Mipuiin an hmang le an chûk mek (Mizo/ Hmar ngîrhmun ..?)
3) Definitely Endangered languages:  Nu Tawng (mother's language) a an hmang ta naw.
4) Severely Endangered languages:  Pitar- Putar hai chauvin an hmang tah.
5) Critical Endangered languages:  Hmangtu tlawmte chau, an thi ruol a thi ve ding.
6) Extinct languages:  Lo hmang hlak, thangthar ha'n an hriet ta naw hai hi an nih.

Eini khawm, thang la lova ei tawng hi ei humhal naw a ni chun a parukna hmasuon zing ei nih. Hnam damna dingin theitawp suotlâng ei tiu a, Hmar tawng hi Indian Constitution under Eight Schedule hnuoi ah ziek lût dân ding ngaituo in thanghmun hang khaw ve ei tiu.
   
Eight Schedule hnuoia ei tawng inziek lût hlutna ding chu vawisun hin mi dai naw nih. Pakhat char hei hril inla, ei thalai inchûklai hai hin UPSC mains exam a hai khawm Hindi le English hai Alternative Languages in lâk tûl ta naw ni a, ei tawng Hmar tawng chu tuta Assam a um ha'n Assamese, Manipur ha'n Manipuri an nei ang hin ei tawng chu Eight Schedule recognised languages a ni ta ding a na, ei tawng ngeiin an exam ve ta tlut tlut ding a nih. Ei kâwl le kienga unau hnam dang hai khawmin Hmar tawng chu inchûk nuom le thiem mâkmaw ni tâng a ta, chu chu hnam damna  ropui tak ni tâng a tih.
     
A tâwp na'n, tuta ngîrhmun pangngaia ei fe pei a ni chun ei hnam hi hriet naw kârin chîn in, tlâwm deu deu ei ta, minority khél ah minority nâwk sâwngin, min an nuom nuomin mi palzût tâng an ta, mi sirde le keilet mei mei la ning ei tih. Ei huop suklienin, ei khawthlir sukseiin, ei inhlieuna DÎL suk zauvin suklien ei tiu. Hnam damna ding chun ei Unauhai kuomah ngaidam inhni rin naw mei niu.
   
Ei politician hlui hai le thuoitu hlui le mimal tin kuong baw- buok kokîr thei an ta naw a, tui inbuo rût nâwk thei lo angin, a lo liem ta hai theinghila ei hliemna bê hai intuom pêk tuoin thupha chawiin, ei hnawtzâm le hnawthmang Unauhai, dai lo nêr thleng ta hai khawm ko bûm nâwk zai rêl ei tiu.  Hmar thuvarin," Nga in an tam an thipui a, mihriem ruok chun an tam an dam pui" an lo ti angin, ei tam chun hnam dam a ta, chu pha chun Council a khawm EM/ MAC ringawt khawm 4/5 nei thei tang ei ta, officer inkat nuk tâng ei ta, hnam inhnar um ni tâng ei ta, chu pha chun HNAM DAMNA inchangin, Hmar hnam ropui tâng a tih.
Don't Miss
© all rights reserved
made with by Simon L Infimate