Responsive Ad Slot

Hnam Inlusu

Friday, April 8, 2022

/ Published by Ralsun Hmar


~ JS Khobung

"A thought once awakened does not again slumber" -Thomas  Carlyle.

Inlusu chu har fîm lo a ni leiin thil ri amanih, keihartu um lo chun ama khâtin a har el thei nawh a. A hung har hnung khawmin inlusu ni chu a’n zak a, inlusu naw ni awmtakin a um hlak a. Chu chu ‘lemchang nun’ a nih

Hmar hnam hi inlusu ngirhmuna umin, á¹­hanghar el lovin a inlusu zui pei niin a’n lang a. Inlusu nia a’n langna point á¹­henkhat chu a hnuoia hai hi a nih.

1.  ṬAWNG THUAH:

“Ṭawng hi hnam a na, hnam hi á¹­awng a nih” an lo ti hlak. Mani hnam á¹­awng chu a mawi am, a mawi naw am; ngâinat le humhal chu a á¹­awng neitu mawphurna a nih. Sienkhawm, ngâisâng nêkin, hnam danghai lâi inzapuiin ei thlauthlâk lem.

Mi hmasahaiin khawvêl sakhuo mâksanin Kristien sakhuo an lo pawm a, Pathien thu an lo awi tah. Krista sandamna Chanchin Ṭha hi Lushai Hills-a inthawka ei dawng sâwng a na; thu le hla hrim hrim kha Lusei á¹­awng a lo ni bawk leiin vawisûnni chen hin Lusei á¹­awng (tuta ‘Mizo á¹­awng’ an ti tah) hin a mi lo chîm hne hle a. Mani á¹­awnga hlaphuok le sak chen kha thei lo ngirhmunah a um a. Vaikhawhnung- mani á¹­awnga Chanchin Ṭha Johan bumal tiem ding ei nei hnung khan ei chang a par á¹­an chau a nih. Sienkhawm , mani á¹­awng nêka ngaisâng lem le sapá¹­awng ngainata ngaina pâwl ei bo nawh.

Ṭawng hi humhal lo chun a thi thei a. Khawvel ṭawng tamtak a lo thi ta hrim a nih. Humhal ding chun ei insûngah bul ṭana hmang a pawimaw. Chu zovah ruol le inpâwlnahai, office le dâwrhmunah, khawtlânga le kohranah sunzawm pei a ṭûl hle. Chu chu inlusûk puma thaw thei a ni nawh. Ei inlusu sûng chu ei ṭawng hin hma sawn naw nih a; hun sawtah damkhawsuok thei naw nih.

2. NIPHUNG INHMANG:

Hnam tinin niphung- kalchar & aidentiti an nei seng. Hmar hnam hi Mongoloid thla, ei ṭawng khawm Tibeto-Burman ṭawng kaupeng laia mi niin, ei tlângmi chanpuihai leh ei niphung inang tamtak a um a. Sienkhawm, tlawmtea danglamna an nei seng angin, Hmar khawm hin danglamna ei nei ve.

Tlângmi á¹­henkhat hai, abîkin, ‘Sinlungsuok zohnathlâk’ intihai le hin ei niphung inangna tamtak a um a. Ei inhnâipui zuol hieng- Lusei (Mizo), Thado (Kuki), Paite, Zou, Lai, Chin, etc. hai le ei inhranna / danglamnalem chu hnam danghai chun an hmu ngâi nawh. Sakhaw biek dân, inchei dân, lohma nei dân, in bâwl dân, nuhmei-pasal innei thuah, lâwmna le mithi sawngbâwl dân le a dang danghaiah sûlkhat-suok, unau inhnai tak ei lo ni ngei el. 

Hun hung fe peiin, ei niphung á¹­henkhat ei inthlazal a, ngaisak lovin ei um pei. Kristien sakhuo ei zui hnung lem hin chu ei niphung- kalchar le aidentiti tamtak chu tisa thil le, kristien sakhuo le inkal anga ngâiin hnâwl, namthlûk le hre hmang an lo ni tah. Hnam bîk festival le cultural troupe ang zâwnga fiel ei lo ni a, ‘hnam lâm’ inentir huna hai hin ‘Fahrel tawk lâm’ (bamboo dance) bâk hi ei pholang kher ngâi ta nawh. Ei hnam lâm dang dang hai khawm hi pholang vêng ei tiu. 

Ei niphunghai (kalchar le aidentiti ) humhal lova ei um zing chun hnam dangin mi lakpêk / mi’n chupêk an tih ti inlâu a um hle.  (Hmar puon á¹­henkhat an mi’n chupui mêk hih).

3. INTHURUOLNA THUAH:

Vânkhuphnuoia mihriem tukhawm inthuruol lo sûngkuo le hnam chu hlawtling, entawn tlâk  le ngîr suok an um ngai nawh.

Ei hnam á¹­huoituhai chau dem nâwm ei niu; a tukhawm hi inthuruolna thuah a thu chauva hretu, a takrama ruok chu a kaltu  le inthuruolna hluotu ei ni nuom vieu.

Hnam inthuruol ni chu a á¹­hatzie ei hriet hle. Amiruokchu mi dang thaw ding chauvin ei dit a; eini ruok chu chier le indem ri naw chu hriet ding a vâng. 

Hnam damkhawsuokna ding thilah inthuruol nachâng hrie hrie an dingchang pei a. Eini le eini ei insekhêk sûng hin mi hnamhaiin va râl an mi kâi san mêk zing !

4. DUTHUSÂMNA TUKVER:

Duthusâm nei lo mihriem chu mithi ang a nih. Hausa le rethei inkâr hla hle sienkhawm, hausa le retheihai khawmin chantâwk le mani hun tawng ang peia duthu sâmin, ei ni phâk lo le nei zo lo ding thila khawm duthu ei sâm hlak a. Ei duthusâm ei hmu le hmu naw chu thu dang ni sien la, in ropui le ngâidi inchung, zân huna arasi tiem malama zâlhmun remtu khawmin duthu tinrêng ei sâm châng, zân-mang tieng chen a mi zui hlak. Ei duthusâm ram thlîr chu inlang ruon ruona hmu châng a um a, chuong huna chun ei hlim a,. Duthusâmna mitthla chun chu rama chun a mi lo ṭhuoi hlak.

Sienkhawm duthusâm chau a ni leiin a tak ram le hrilkhi chi an nawh a; duthusâmna tukvera inthawka thlîr chau a ni leiin a puitlingna ding chun hmabâk thaw ding tamtak a la'n tlar khup a nih.

Hmar hnam hi duthusâmna tukvera ei hmu ren ruon ang hin hang um takluo inla chu aw! Hnam tlâwmte ni inlakhawm chîntak naw tawp ei tih.

Ei pahnam bing ei inhnik seng ang hin Hmar hnam pumpui ta dinga hmathlîr neiin, hnam ta dingin hma hang la inla, pahnam kaupêng tinhai le hin lungril inpawtakin hang um inla, unau kâra inhrietthiemnawna dâm, unau hnam khat ei nina, tlatna muol dang lei le, pahnam ṭawng hran nei leia mi dang anga inngâina neu neu hai dâm hi hang bi chieng inla, hnam ta dingin a va hlâwk âwm ngei ! Duthusâmna tukver a'nthawka hril insâwk chau thaw hi bânin, ei thaw thei ding hai bituk (target) siem ei tiu. Chu chun ei hnam inpumkhatna dinga duthusâmna tukvera ram thlîr chu a ṭhen-a zâr bêk takramah inchangtir ngêi a tih.

5. HMALÂK DÂN DING (YEAR PLAN & PROJECT) SIEM EI TIU:

Hmar hnam huop pâwl lien ak tak hieng- Hmar Inpui, HSA, HYA, HWA, HKI le a dang dang hai bâkah India khawpui tamtaka mi keiá¹­huoitu Hmar Welfare Association-hai hin kum khat sûnga ding ‘Year Plan & Project’ an nei seng ring a um. 

Hieng pâwl lien bîkhai lai hin Hmar Inpui (HSA le HYA khawmin mawphurna lientak an nei) hi an hmadawm a lien hle a; hnam aiaw, nu le pa chan chang an ni leiin an sâwl hle a. Hrisêlna le varnaa inthuom dingin á¹­awngṭâipui an mamaw hle. 

Tienlai ei pi le puhai khan ‘Pâm Rorêl’ / Kum Bul Rorêl neiin, umni khâma ruoiá¹­hein kum thara an lo neina ding muol, chu zâu vât dân ding, an khawtlâng iná¹­huoi dân ding, iengkima  hmalâk dân ding fel tâwk tak (Year Plan & Project)  neiin, ro an lo rêl hlak.

Hmar hnam sûnga nu le pa chan chang pâwlhai hin, ei hnam pumpui ngirhmun en peiin plan & project nei pei raw hai se. Hmar pahnam ṭhenkhat hi state dang dangah indar nuoia um ei ni tâwl leiin ei so inphu them zing a, ngâituona fîm le lung in-uoi tak neia rorêl a va pawimaw ngei de.

Kristien sakhuo ei zui ta hnung hin, Pathienin thu le hlaah Hmar hnam hi unau hnam danghai chungah A mi'n chuongtir bîk ni'n a’n lang. Chu dungzui peiin, ‘Chanchin Ṭha mansapui bângna’ ei inti hiel hlak hrim a. Mithiem tamtak sawrkar sin mâksana Chanchin Ṭha meiser sit a, damsûng hun hmang ral  rawngbâwltu tiem khawp ei lo um nghe nghe. 

Sienkhawm, a mak chu hi hi a nih. Kristienna le kohran pâwla hring vieu si, hnam thua chieng lo; hnam thu hril chu Pathien thu le inkal ang hiela ngaituhai hi an nih. Ei pastor hmasahaiin ei lungrila ‘chi’ (seed) an mi lo tupêk, ei thlâk danglam el thei ta lo chu, Ram le hnam le politics-a hring chu tisa mi, vânram kai lo ding ti ngâidân hi a nih.

Tripura-a hin Hmar kohran iemani zâtin rawngbâwlna mission field an nei tâwl a. Year Plan & Project á¹­ha tâwk tak an nei seng a, thawktu khawm Hmar á¹­awng hmang thei ngat an nih. Kohran pâwl tin thiltum inang tlânglâwn, langsâr deu chu ringthar lâklût ni tlângpui mei a tih. Ei Hmar hnam chanpui unau- Kaipeng, Chawrai / Chorei, Muolá¹­huom (Molsom), Bawng, Bawngcher, Darlong, Halam, Hrangkhawl, Ranglong, Sakachep, etc. an tam ve a; ei Hmar history-a chun Hmar pahnam indik tak vawng an nih. Plan le project fel tâwk tak neiin hma la inla, ei thu le hlapui ding chu, ‘Hmar hnathlâk, unau suopui hnam / pahnamhai kâra ringnaa le hnama inlaichinna le inunâuna á¹­ha lem siem’ ni sien la; vawisunni hin intum suok nuom an um kher ring a um naw ngêi.

Ringnawtuhai ringnaah ei lâklût a, an piengthar kha vân hlâwkna a nih a, vân mipui an lâwm angin, hnama inchiengtir le a hnama piengtharna kha hnam hlâwkna, ei hnam lawmna a ni ve a. Chu chu Pathien ditnaw zâwng a ni chuong dim a ni! ? Ni love ! Pa Pathien lâwm a ta; hnam khawm lâwm hlêng a tih. Chun, hnam pakhat ni dinga siem, umna’n a zir naw leia unau indar tahai inhmusuok le inzawngsuok chu a suolna um naw nih. Naupa tlânhmang chanchin a'nthawk khawm khan a chieng hle a nih.

BAWZUI NGHÂL DINGA ṬHA:

Hmar Inpui hin ‘Year Plan & Project’ á¹­ha tâwk tak neiin, north east India state hran hrana ei unau Hmar pahnam tamtak-hai le inpâwltlângna / inrâwntlângna (seminar & consultation) hun hi kum khatah vawi 1/2 bêk ei nei theina dingin an umna hmunah sir / kan hai sien, inbiekpui hlak raw hai se. Chuong ang bawkin, state level-ah, Region le Zone level-in iná¹­he nâwk inla, hieng ang hin- Manipur, Meghalaya (unau Biete lâi), Tripura ( Kaipeng, Chawrai, Muolá¹­huom (Molsom), Bawng, Langrawng,  Chothe, Darlong, Halam, Hrangkhawl, etc.), Mizoram (Hmar pahnam tamtak nina inhre ta lohai bâkah Ngawn, Bawm, etc.); Assam (Barak valley-a Chawrai, Saihriem, Kaipeng, Aimol, etc. hai le NC Hills (Dima Hasao) district-a Khelma (Sakachep), Biete, Hrangkhawl); Nagaland (Jalukie sevêla Hmar pahnam tamtak, Kuki hnuoia um tahai); Bangladesh rama Chittagong Hill Tracts le Myanmar ram Chin Hills-a unauhai lai dâm sirin, hrilpui ila. Chu zet chun Hmar hnam hi bêl tlâk le umna tlâkah mi'n mi ngâi an ta; Hmar ni nuom hlêng an tih.

Ringtu ei ni lei seka hnam inphatsan el dingin Bible-in a mi'n chûktir nawh. Sienkhawm, eini chu kohran pâwlah ei hring lem a, hnamin a châuphâ an ta hi. Hmar kohranhaiin ei unauhai lâia rawngbawltu an tirhai hi Pathien ram ta dinga thaw hlâwk anga ei ngâi lai zing hin hnam inunauna ṭhiekdartu an sie (posting) ni theina lâi um thei a ni bawk.

6. INTUM SUOK HI:

August ni 27 - September ni 1, 2021 sûng khan Barak Valley Kuki Innpi President- Fonidhar Chorei (@ Ngirbulbum Aithingrok) le a ruolhai chun Songpijang, Haflong-ah Good Will Visit neiin Kuki Innpi Assam (KIA) hai leh inbiektlângna an nei a. Chorei pahnam hi Barak Valley-a hin tam tâwk tak an lo um ve. Chawrai (Chorei) hai hi Hmar pahnam an ni an naw?

Kuki-a an inzieklût dân zuk thlîr vat ei tih:

1. Kum 1974-in ‘Chorei Student's Union’ CSO) chu Sielmat, Churachandpur, Manipur-ah an indin a. Ei Hmar khuo ngeia an indin lai hin Hmar pahnam an nizie hriltu an um naw maw?

2. Kum 1978 khan ‘Tangpui Student's Association’ chu Manikchand, Karimganj, Assam-ah an indin nâwk a; ST list-ah a hrana inzieklût dingin an buoipui ta pei a;

3. Kum 1980-in ‘Tangpui Student's Association’ chun SDO (Civil) Karimganj, Sri A. Singh chu ST certificate thuah panin, SDO chun Kuki hnam kaupêng anga ngâiin Pu Fonidhar Chorei chu ST certificate a pêk tah;

4. Kum 1980 kum bawk SDO (Civil) thar Sri A H Huda, SDO (Civil) Karimganj chun Kuki an nina chieng taka a hriet naw leiin a pawm ngam nawh a. Chu beidawng chun ST certificate pe thei ding All Assam Tribal Sangha (AATS) kuomah an intlun a. Sienkhawm, Chorei inṭanna an chieng naw leiin ST certificate pêk thuah harsatna an nei tah a;

5. Chuonga an iná¹­anna bul an buoipui mêk lâi, Sri S. Barkakati lekhabu ziek besanin Chorei hnam chu Old Kuki hnam kaupêng pakhat an nizie hriet hnungin Dhubri, Assam-a AATS inkhâwmpui chun pawm an nih. 

6. Kum 1995 hma po khan official-taka pawmna a um nawh. Sienkhawm, Sri J I Kathar, IAS, DC Karimganj-in official-taka a ziek chu besanin, Chorei hnam chu Kuki hnam kaupêng pakhata um an ni tah. Khâng hun lai khan ei inlusûk san a; hnâr ri intlawk elin ei um san ni ngêi a ti maw!

Hun khâng chen ei lo inlusu a. Tuhin Barak Valley-ah Hmarin sawrkar kuomah ngênna siemin, State Act hnuoiah Hmar Autonomous District a hei nei meu chu, Assam sawrkarin, "In unauhai leh hung inrâwntlâng ro" a ti meu chu inlusu ṭhanghar phut a hawi khawp el ! Unau inzawng nachâng hre lovin kum zabi tharah ei chuongkâi mêk.

NC Hills (Dima Hasao) district, Jaintia Hills le Meghalaya-a unau- Biete / Biate-hai chu hnam dang anga inngâiin Hmar ni an nuom nawh . Chângsan pahnam hlak ‘Khongsai thlatu bul’ a inti a, Kuki-a khawm a chawngpu (neitu) takin an um ta bawk. Unau Hrangkhawl pahnam, Dima Hasao district-a constituency khat neihai khawm a hran hlawka umin, Hmar ni an inhriet nuom ta nawh.        (Thubel: Hi a chung a pahnam Biete, Changsan le Hrangkhawl chungthu ei hung hril khi an pahnam pumpui chungthu a ni nawh. Manipur, Mizoram, Assam, Meghalaya le Nagaland a tamtak hai chu Hmar hnam indik tak an nizie inhre in, mi tamtak  hnam thuoitu pawimaw tak tak sin chelin hnam tadingin rawng an bâwl a nih).

Unau Khelma (Sakachep)-hai khawmin chu chu an zui ve mêk. West Karbi Anglong district-a unau Sakachep-hai ruok chu, Karbi Anglong Hmar Association (KAHA) á¹­huoituhai hmalâkna zârin, Hmar hnam hnuoiah an um ve thung. Sienkhawm, tulâi hnai hin Art & Culture Deptt, Karbi Anglong Autonomous Council (KAAC) chun hnam tin palâi a ko khâwmnaah a hranin fielna a pêk ve tlat. Hnam thuoituha'n hma la nghâlin an pahnam lû deu hai leh  inbiek nghâl a nih.

Manipur-a unau- Chiru, Aimol, Kom, Ranglong, etc. intum an suok vawng ta maw? Darlong pahnamhai, zani laia Kuki hnam hnuoiah ST-a an zieklût kha ei nakâwr a lum hlat hlat a, ei lû a lien nuom ngei!

Politics, pâwl le kohran rama á¹­hang ei lâk ang hin Hmar hnam hmangaina leh ei unâuhai  chêngna ram hai fangin, insuikhâwm nâwk zai rêl dingin hma lo la ni inla, vawisûnni ang hin ei unauhai hin inhranna lungril hi an nei ring a um nawh. 

Hmarhai hi Sinlungsuok unau lâi hin sakhuona tieng; abikin thu le hlaah Pathienin A mi sie chunghnung bîk vei leh; politics lamtluonga ruok hin chu ei inlusu a, ei á¹­hanghar hlei thei dêr nawh. Ei hlahai khawm unau á¹­awng dangin an inlet sup sup hlak hi hnam danghai nêka Pathien mi ditsak bîkna ni thei a tih. Sienkhawm hmasâwn nêkin ei la hnungtawl pei a, ei ngirhmun tak hi phâwngphawdet ang ei nih. A tâwpa lem chu Bible-a Esau-in upa lem a nina, a sangpa Jacob kuoma a’n hlân ngirhmun kha changin, ei nêka naupang lem kuomah la'n hlân mei ei tih.

Darlong pahnam hi Hmar le Lusei pahnam infinkhâwmna, a hlawm liena Rêngpuiram (Tripura) lo thlangtlahai an nih. Chuong Hmar pahnam á¹­henkhat, a hnunga  Darlong  pahnam anga zieklûta um tahai chuh:- Darngawn, Hrangchal, Hnamte, Khawlhring, Kângbûr, Chorai, Biete, Bawng, Buongpui, Lungṭâu/Lungṭâi, Neithâm, Pautu, Punte, Rawite, Saivate, Ṭhiek, Tlângte, Vângchhia/Vângsie, Vangkal, Varte, Vaiphei, Zate, Zongte, Zote, Tualte, Hekte, Hrangate, Tuahlawr/Tuolor, Khawzawl, etc. an nih. Hmar pahnam inziet hlawk, hnam dang lâi an zu um lei a, hnam hming thar phuok a, Hmar hnam anga zuk inngâi ta naw el hai hi Hmar Inpui le pâwl lien tak takhai hin unâu hnam khat ei nizie inhrilhrietna ei zu nei ta hrim hrim am ?

7. EI BUOINA - ST RECOGNISED LO:

Hmarhai chu Manipur, Assam, Mizoram le Meghalaya state-hai chauvah ST-a zieklût ei nih. Arunachal Pradesh, Nagaland le Tripura-a chun Hmar hnam hi ST list-ah ei ṭhang ve nawh. Hi lei hin ei unau Tripura le Nagaland-a umhaiin ST/ Tribal certificate an lâk ding pha recognized hnam pakhat tak an ziek a ṭûl a nih (Tripura state tribal list-a record hnam 19 hai- Tripuri/ Debbarma, Reangs/Brus, Jamatia, Noatia, Uchoi, Chakma, Mog, Lushai, Kuki, Munda, Kour, Oram, Santhal, Bhil, Bhutia, Chaimar Sermai, Garo, Khasia, Lepcha, & Halam).

Darlong pahnam chun Kuki hnuoia hnam pakhat ve angin an pawm tlâng tah. Hmar ni nuom hle hai sienkhawm, Tripura-ah Hmar chu ST recognised list-ah a um ve si nawh. Nagaland-a Hmar tamtak hai khawmin ST certificate lâkna dingah Kuki niin ST certificate an lâk thei chau. 

Hi chungchâng thu hi nuoma zuk suk danglam el thei a ni hri nawh. Indian constitution a zieklût a ni si leiin, eini ei chieng phawt a ngai.

Hieng state ei suklang haia hin Hmar population-a tiem sa lo, Hmar hnam ni si tamtak an um a. Ei inlusûk kâr bêl ding nei naw leiin á¹­ang dang an mi bêlsan lem an ta hi. ‘Iengtin am thaw inla ei unauhai hin hnam dang hming haw lovin, Hmar hming ngeiin ST certificate la thei vêng an ta’ ti chu indawnna lientak a nih.


TLÂNGKÂWMNA:

Inlusu le har fîm ngirhmun inhlatzie ei hriet angin, hnam inlusu le hnam harfîm (var) inkâr khawm a lo hla ie. Hnam a lo inlusu a ni chun, chu hnam hmabâk chu an thim a, hnam dangin an nuom hun hunah sal anga manin, phierhnungkhîrin an khit thei zing a nih. Chu hnam chu êk benchek anga indarin, ngîrsuok nâwk ta ngai lo dingin nuoi bo ni tâng a tih. 

Hmar hi hnam inlusu a lo ni el ta naw maw ? A nau le tehai hum nachâng hre lo, indar mêk, ko khâwm le insuikhâwmna dinga hmalâk tum bawk lo, a  kâwl le kiengah ieng am, ieng thil am, ieng harsatna am a hmasuon ti hrim hre lovin, imû inhniktakin a lo inlusu zing annawm a nih ?

Ei ngirhmun thlîrin, inlusûkna a'n thawka har suok a, ei tho vat naw chun hmabâk a'n thim a. Ei ṭawng le hnam thi ngei a tih.

Don't Miss
© all rights reserved
made with by Simon L Infimate