Responsive Ad Slot

Hnam Damna Dingin - A perspective review

Friday, April 23, 2021

/ Published by Ralsun Hmar


~ JS Khobung Khawbung

"--  Hmarha'n  Lushai Hills ( tuta Mizoram) hung thlangtlâk hma, Khampat le Kabaw phairuom  vêla an um lai hin, Lal ropui pathum an nei a,   hieng -1 .Hmârtieng- Zingthlo Biete,  2. A lailung ah- Luopui Thiek,  le 3. Simtieng-Lêrsi Faihriem hai  an inlal a nih. Tieu thlang tieng ruok chu an rênga awptu Rêngpui ti a an ko hlak. Chawnhmâng in Rêngpuiram (Tripura ) tieng anpêm san tâk hnungin,a mâksan ram a hai chun rêngte paruk -(1)Tusing Faihriem, (2)Lawipa Hrangchal, (3)Demlukim Hrangkhawl,(4) Fiengpuilal Biete, (5)  Neilal Thiek le (6)Tanhril Saivate ha'n an hung awp ta a nih.--"

Ngaituona thing zîkbûl ang chau  le  a thibelo suongtuona tukver a'nthawkin thlirin beiseina hruolhrui keimarin -' HNAM DAMNA DING'  iengang damdawi am a  ngai ding...,?  ieng specialist doctor râwn le inchâwk tir khawm  nilo,nang le kei a'nthawk a damna um,  chu thu chu tiemtu ditumtak khawm a a tiem nghawk hman naw dingin inphuoi chuoi, thing randa a nâwt vuot le finishing- hman lo inhre takpumin hei phawrsuok ve tum ei ti aw.

Ei hnam sûng ah pâwl lien tak tak hieng- Hmar Inpui (HI), HSA, HYA , HWA  le a dang dang umin, ei tadinga a sûr- a sâ hnuoi ah hnam hmakhuo ngaiin, mipui tâwng hma' n a tawntîr ah an ngîr hlak.  Hieng ei NGO pâwl hai  hi ei hnam dârthlalang an nih.

Ei khawvel hraw mêk thlîr in, hnam hrât lem le lien lem hai dingchangna le hnam chîn lem hai hnawchêpna  khawvel ah ei um mêk a. In keibûm le keikhâwm dân hrie hrie an lien tuol tuol a, hrenaw hai an boral mêk bawk.

Hnam damna dinga a rurêl lien ban pawimaw thlusie tahnung le siemthat tûl pawimaw zuol points thenkhat hai:-

1.  PU JC NAMPUI HI TÛ'M  ?:

Hmar pasaltha Pu (fam) Jamchawnga Nampui (JC Nampui) kha Hmar nauhai lai chau nilovin, All India  Tribal ( ST)  lai a IAS hmasatak lo niin, suong a lo va um ngei. Shillong (Undivided Assam) a Deputy Commissioner (DC) a a um lai khan, a thuhril inchik tlâk tak pakhat- "Hmar ka ni a, DC  Sâp ka ni bawk a, ka tawng ( language) hmang Hmar tawng chu Sâp tawng a ni el a, petition khawm Hmar tawnga ziek thei anih, English chau hi Sâp tawng an nawh" tiin a pisa a lêng hai kuom ah  fiemthu titakin a lo ti  hi a nih. Ngaisâng a lo um ngei ie.

Chun, Cachar ( Assam) a  DC a a um lai khawm khan hnam tadingin theitawp lo suoin, hnam pasaltha a lova tling zo ngei aw. Hmar nauhai hung pungpeiin khuo le tui ei la hung  pawimaw pei ding lo thlîr lâwkin, Lakhipur area sûng a  Hmar hai bubitna,  tuta  'Hmarkhawlien' khuo hming khawm hi Pu JC Nampui lo phuok a ni thu mi ringumtak anthawkin hriet a ni bawk.

2. PU THIENGA NAMPUI NGEI HI :

Hmar pasaltha Pu (Upa) Thienga Nampui,  Electric Veng, Haflong, Assam a khawsa mêk hi Hmar hnam tadingin rohlu a lo va tling ngei de. 1927- in Hmar Literature Committee a lo indin a ( tuta Hmar Literature Society ni ta hi ), 1954 July 3 in Parbung ah Hmar National Congress (HNC) Pu (fam) Dr.Rochunga Pudaite leh indinin General Secretary sin a thaw nghâl a, Pu Rochung in Sapram tieng Bible inchûk dinga a fe san hnungin HNC khawm a hlamzui ve ta a nih. 1955 in Hmar Weaving Society a lo indin bawk a, 1955 kum vêk hin Hmar Cultural Society indin puiin Convenor a ni bawk. Hmar hnam tadingin hmathlîr lo neiin thang anlo lâk a nih.

A hnung  1959 in  ruol thenkhat leh " Hmar Welfare"  indin nâwk in, hnam tadingin theitawp a lo suo. Hmar Cultural Troupe -in  Hmar thalai nunghâk- tlangval ruol mi 20 zet  thuoiin India Prime Minister Pu ( fam)Jawaharlal Nehru hmabul Delhi khawpui ah mawi takin Hmar Lâm a zu nei pui ngat  a ni khah.!!

A thalai hun sûng po po Hmar  hnam tadingin theitawp lo suoin Hmar pasaltha, a sûr- a sâ hnuoi a hnam tadinga kê lo pên hlak tu chu NC Hills a hung kîr hnung  meu chun, unau le  unau kâr ah, ei hnam  politician hlui hai le khâng lai hun a ei hnam thuoitu hai annawleh mimal in hnâm/ inthîk tuo lei am,  hnam dang hai  thu tettuo lei am.., annawleh pahnam sûng a thenkhat inlâkhran nuomna setan hmangruo lei am, annawleh mani tânghma ngaituo lei luot a,"Kei chau hi  Hmar lai politician /  Lal / hotu biek ding ni lâng..., kei a nêkin midang inlal pal hlau rawi an tih.." ti lei am, annawleh an hmathlîr suol lei am, thîkthu siet luot lei,  mani phîngpui chau ngaituo lei .. ?  "Nangni- keini" , "Hmar tawng in hmang nawh.....Hmar tawng hmang naw chu Hmar in ni nawh...!!" Khâng ang boruok inlumlet le  in irsuok  lei khan,  hnam a an pêkna le thawhlâwkna tamtak ( contributions) hai  hrezing inla khawm, a pahnam le laibung chanpui lai ngei Selawi chal hel laklaw ang a ngaidân hrui khat chel pâwl um bawk leiin ngaituona an phîr tan ta a, umzie nei thei  ta lovin a hran ta a nih.

Politics ah namlûtin, a Inpui hlui  Hmar  mâksanin Unau Biete pahnam  bubitna Kharthong  Biel (constituency) ah NC Hills  Council ( MDC)election ah ngîr le  tlingin,  EM term hni  zet  a lo chel nghe nghe a nih. Khâng lai hun khan  "Inpumkhatna, Insuikhâwmna  le hnam damna ding" ngaituotu pâwl NGO  Hmar hnam lai a la piengnaw am.. annawleh inthedar kha ei lo thiltum rêng..? Ka fairêl a kiem naw phawt leh..ti lei am..? Thuvarin, "Thîr chu a lum lai a vuok naw chun, a ngar/ chang hnung chun a bawng lem hlak. " ti a ni si a.  Tulai thangthar, nang le kei hin  Hmar hnam tadinga theitâwp lo suotuhai hi ei lo hriet hrim am aw..!! Hmar khawvel a hin "Chawimawina Nopui"  indawm tir le  Hmar Thangsuopuon insiltir a , Tawnlairâng intawn tir an va phu ngei de !!

HSA  55th  General Assembly ,2016,  Muolhoi, Haflong  a nei tum khan Chief Guest, Pu PB Acharya, Governor of Assam  in Pu Thienga     

Nampui le Pu L.Keivom hai  'Lifetime Achievement Award  le  chawimawina thuchei'   a lo inhlân ta bawk.

3. MI HNAM VAR ZIE:

Unau Kuki hnam intlung khâwmna Kuki Innpi  Manipur (KIM) chun  2019 khan an Inpui thuoitu dingin Hmar tlangval Pu Lalrobul Pudaite kha General Secretary ah kum iemani zât an ruot hnung khawm in  General Vice President ngat in an la ruot nâwk ngat dâm kha  a makin, unau Kuki hai hi ei va phâk naw de aw ! Eini rawi hlak chu nina inchu, thaw thei  nei  bar silo. "Hmar hi Kuki hnampui ve in nih" mi tiin , "kan ninawh" ti khawmin umzie nei lovin nina insâng tak tak an mi la hei pêk nâwk nghâl. Chu chau chu nilovin,, Manipur a bawk (ka lo hriet dânin) Unau Zomi hai khawmin Hmar tlangval an hnam thuoitu ah an thlang a, ei nunghâk suongum tak tak khawm an Nuhmei pâwl thuoitu ah an ruot tâwl thu ka hrietin, 'Mi hnam hai hi chu inchawimawi le inditsaktuo an va thiem ngei aw..'ka ti rawng rawng hlak chu tie..!!!

Zomi hnam khawm a "Zomi indiktak in nih" mi tiin an mi kovin, an mi kuodê tlat a, Mizoram a hlak ei tlangval- nunghâk suongum tak tak hai khi YMA, MZP le MHIP a thuoitu lien anni fur bawk. Tukhawm hin, Kuki helpawl inzawmkhawmna  hnuoi ah ei sipaihai khawm Suspension of Operation (SoO) hnuoi ah an um kêk khi teh..! Kukiland hnuoi ah an mi rînkuol khum a, an mi khuopde/ awpde tlat a, an hnam sûng ah huoilût sa ei nih. Ei nuomnaw thu hril khawmin, a neitu tu ah an mi sie pei a, nakie hin Hmar hnam hi la dîpral pal inlau a um hle.

4. IEM EI MAWPHURNA :

Eini khawmin, Assam ram a ei unau hnam khat  chanpui- Biete, Hrangkhawl, Changsan, Khelma (Sakachep) ,Kaipeng  le a dang dang hai hi ei hnam pâwl inzawmkhawm a hai hin nina insâng hieng- President,Vice President, General Secretary le Jt. Secretary le Adviser..etc  dâm nina hang pe ngam inla, inpumkhatna sirbi  aninaw dim a ni..??  Eini sûng a hlak hin  nina inchu a buoi zing zing eini nawm a ni..?   Leadership inchu leiin faction iemani zât piengin, eini-le-eini ei in hnawtzui a, inthat tuoin sa angin ei inpêl tuo a, hnama  mi pawimaw tak tak, vawisûn le zing el a hnam ban pawimaw tak tak ni mêk le la hung ni ding hai, ngaidàn pakhat- pahni in persan lei le thlîrna tukver in angnaw lei ringawtin-  'Kan lampui a hluo'  tiin hringna spares- nei lo chu râwng tak takin ei inlâk tuo a,  ei huoisen dân hai hi a pawi chu a ni hih.!!

5. INPUMKHATNA SIRBI HRAW THEL:

Ei Hmar chanchin ( History) ziektu tamtak le Zohnathlâk History dang dang tiem le hretu ningei ei tih.  Ei Unauhai thu ei hang hril si chun, eini hi iem eini bîk a..? Ei Unauhai ei kuoma  le eini lai a neitu CHAWNGPU chan lo chang hlak hai, thlangam taka in umtir a,duottaka  kuodê tlat nêkin, ei thîkthu siet luot leiin ei hnawtzâm/ hnawthmang tâwl lem an ta naw maw. .!!  Unau Hmar pahnam thenkhat hnawtzâm le "Hmar In  ni nawh" ti thei dingin iengang thuneina (power) am nang le kei hin ei neiin ei kawl bîk a...?? Hnam a mi siemtu Pathien ang el a mani unau siehran a, ei kuom a um tâwk tâwk a mi bêl lawp lawp tuhai hum le kuo a pawm nêk a, "Invawt thethla/ peihâwn" ang el a ei pang anthawk a pei thla tu ei ni el chu inzakna châng ei hriet am aw..!!    (Hi thu hi abîkin, Assam ram context bîk rieu ani a, Hmar hnam khawvel ah ani vawng chuong nawh)

6. PU HB HRANGCHHUANA:

Mizoram ah Hmar hnam hartharna beisei leiin, Hmar pasaltha Pu Hmar Biete (HB) Hrângchhuana chun Mizo / Lushai tawngin  Hmar Chanchin ( Hmar History) a ziek a, kha Hmar chanchin a'nthawkin mi tamtak hnam inhmang mêk hai a suk har nghe nghe, a ropuiin chawimawi a phu hlie hlie khawp el .

7. HMAR JERUSALEM: SHC:

Ei Hmar 'Jerusalem' pakhat ve  dinga tinzâwn mêk- Sinlung Hills Council ( SHC), (Pherzawl dist chu hril ngailovah la hei sie hri phawt inla.)  Manipur a Hmar Regional Council hnâwl thak a ,  mizonisation thlipui nuoi vêt thophak lu-inhai leiin MNF movement  chun" a ser lai a mei" ti angin, a mi fen hrût hrep hnungin  râwlbang a mi'n bawtir a, ei har huoi !! Phelêng pum lungsenin Mizoram ei baw ta ngei a,  a sawrkarin indawina hlekte khawm thanglovin a mi nuoi hrep hnungin,thi phuhâk takmeuva ei suol dawk ,hnam hming thanglo -  Sinlung Hills chun a vawikhatna dingin  election hmasatak a lo nei tah. ei CEM hmasatak ni dingin HSA tui pawllo le thuoitu hlun tak el Pu Lalthlamuana Hmar   (Hmar Biete  ngat a ni khi) chu ruot a lo ni ta bawk. 'Hmar thimpui' an lo ti hlak- SHC sûng a Hmar mipui hai hamthatna ding ngaituo mêk tu , "iengtinam Council puitling niin hnam damna an tlun ding..."  ti a hma la mêk tu a nih. Hi council  sûng a unau Ralte an tam  ve a, Vaiphei, Paite an um nuol. Sinlung hming a phur zo ngei. Duthusam in unau hnam danghai le kâr inlaichinna thalem platform lo um lem sienla chu Council Map khi lien ngei a ta, Hmar tlângdung  Mizoram kawtsuo Vairengte, rêl lûtna umsun -Bairabi , Kolasib chenin huom ngei a tih.

HC puitling tak a intum suok a, Hmar nau hai hamthatna ding tamtak hai bâk ah Hmar tawng chu  MIL  chen a inchûk theina ding a 1994 HPC MoS a ziek chu changtlung thei ngei na beisei leiin  Sinlung Hills Accord Implementation Committee (SHAIDC) chun theitawp suoin  Gauhati High Court, Aizawl Bench ah zuol kovin , ra suok lâwm um tak hmu vat beisei a nih.

8. UNAU SUOPUI KHA:

Ka hriet suolnaw chun, 1994 kum a "Unau Suopui Cultural Meet" Hmarkhawlien' a nei kha, Pu Hmingchunghnung le Pu BK Hrangkhawl hai hmathlîr thatak a nih. Hmar Unau pahnam tawng indang met met hai lai a inlaichinna thalem platform ngaituo lei a buotsai a ni a,  nei sunzawm nâwk dan um sien nuom a um ngei de.,! Pu BK Hrangkhawl hi inpâk umin Hmar hnam damna invawitu anih.

Hmar Unau pahnam tawng hmangtu hieng-  Thiek tawng,  Faihriem ( Saihriem) tawng, Biete tawng, Hrangkhawl tawng,  Chorei , Darlong, Khelma ( Sakachep) , Changsan tawng le a dang dang hai hi humhal a  hlutsak nêkin, "Hmar tawng I hmang naw a..?" ti a insuk var a lo ti pâwl hlak in bo lo, tukhawm hi in enhran ding ei um nawh. Tuta ka thuziekna a ka hmang zing chau hi ei Hmar tawng bîk rieuva ngaina hi ei pei hmakhat chu, ei hnam population a tlâwm deu deu ding a ni hih. Ei hmang zing hi official le common language- ah hmang ei ta, asanchu MIL chen a hmang a ni leiin, pahnam tawng tin ruok chu humhal tlat ding.

9. RÊNGPUI RAM UNAU:

"Hmarhai hung thlangtlâk hma Khampat le Kabaw phairuom vêla an um lai hin, Lalropui

pathum an nei a,   hieng  Hmârtieng- Zingthlo Biete, A lailung ah- Luopui Thiek,  le Simtieng-

Lêrsi Faihriem hai  an inlal a nih. Tieuthlang tieng ruok chu an rênga awptu Rêngpui ti a an ko hlak

Chawnhmâng in Rêngpuiram (Tripura ) tieng anpêm san tâk hnungin,a mâksan ram a hai

chun rêngte paruk -Tusing Faihriem, Lawipa Hrangchal, Demlukim Hrangkhawl, Fiengpuilal

Biete, Neilal Thiek le Tanhril Saivate ha'n an hung awp ta a nih."

Khi a chung a thu khin ei history tamtak,  hnam khat le sûl khat kuola pieng ei nizie an lang hle.

Tripura a Darlong - pahnam chu hnam ang zâwngin an um ta a, an pahnam hming indawn chun i buoi el thei.  Hmar pahnam tamtak infinkhâwmna hnam a lo nih.  Hrangkhawl, Kaipeng,Molsom ( Muolthuom) ,Chawrai, Langrong/ Ranglong, etc. hai kuom a khun hnam  NGO hmingin Inpumkhatna le insuikhâwmna thuah  sirna ei zu nei tam ? Kohran ram a missionary ang deu hin ei hnam  chipui indar ta hai kuom a in unauna le insuikhâwmna thu hril dingin missionary ang intir ei lo va pawi ngei de aw...!! ( Diktaka hril chun, Hmar kohran pakhat- pahni lei chauva  Tripura a unau hai khun an mi hriet  le inlaichinna nei thei chau a nih.)

10. PU HK DOHNÛNA:

Hmar  Pasaltha Pu (fam) Hmar Khawbung (HK) Dohnûna khan Pu( Pastor) Thangngûr kuom a khan ei tawng Hmar tawng ngei a hlaphuok dingin lo tinaw sienla, Lushai tawngin hlaphuok tuhai khan lo phuok anta,  vawisun ni hin Hmar tawngin hla ei la nei mumal da'l thei a nih. Pu HK Dohnûna khan Hmar tawng hmang theinaw / thiemnaw sienkhawm,  Pathien mi pêk ei hnam tawng ngei nilova hnam dang tawng a A ma ( Pathien)  chawimawina dinga hla hang phuok kha a lo nuom puinaw hle. Inpâk umin hnam rohlu le hnam damna a lova ni ngei de ! Pu HK Dohnûna hi " The Patriach of the Hmar Christians" ti a ko a nih.

11. HMAR KOHRAN :

Hmar nauhai hi a mipui nêkin Kohran pâwl an tam lem mi'n an mi lo ti ding hrimin , Kohran pâwl ei tam hle a, ei inthuruolna hlietu/ dâltu ani khawm inhmai a um nawh. Ei indar hi a pawi hle. Amiruokchu, Indo Thadou- Kuki Pioneer Mission ( ITKPM) a'nthawk a, NEIG Mission hnuoi a zalenna   November,25.1949 khan lo hmunaw inla lem chu khawvel a hin Hmar hming le Hmar Kohran hai hi a pieng khernaw el thei. Duhlien or Kuki le hnam dang tawngin mi dîpral/ dîp hlum dai tâng an ta, Hmar hla hring tak tak hai khawm hi hnam dang tawngin ei sak ring a um.

12. CHIKIM INFLUENCES:

CHIKIM ( Chin- Kuki- Mizo) platform hnuoi a Hmar chu sie mêk in a um a, pahnam pakhat ve mei mei ang chau, thenkhat in Mizo hnuoi ah, thenkhat in Kuki hnuoi ah,a then nâwk in Zomi/ Chin hnuoi ah , an mi kei-intuo a ni deu tak. Hmar hnam sûng a pahnam thenkhat chu hnam hran ang in hring tir fêt fêt pâwl hlak bo lo.

Kum 2014 kum a ei Hmar khawpui Muolhoi Haflong khêlmuol ah MZP huoihawt  ZOFEST " Unau kan ni" thupui hmanga an  nei tum khan, ei unau Hmar pahnam thenkhat in  ei hmu hawi le hmabul  ngei ah, kum tam liem hma a Hmar hnam hmangaitu lo ni hlak hai khan, an HNAM LÂM an min entir kha lungril na a la bo nawh.!!

Hieng ang ngîrhmun sir intuoa um lai zing khawma  apawimaw bêk bêk chu lungril suklien, huopzâu, huoplien le kenghnem- kengrâwn lungril put hi a nih. "Ei Bupang/ Bu In a chîn chun kengrâwn naw ni a, a dai bâk hlu lût  theinaw mei nih."  Lung- in -uoi  le zaidaw thiem a ngai bawk. Mi lungtawi le mi lungpuomin unau chanpui hai ko nêkin a um tasa keibûm nêka keidarna lungril ei nei  el hlak hi sim hmak a va tûl ta ngei de aw..!! Thuoitu var le huoisen, Pathien ti mi  Mosie le Joshua ang  Hmar hin ei lo va mamaw  ngei de.!  Inrâwnkhâwmna (consultation seminar) ropui hnam pum huop nei ei va tûl ta ngei de aw..!!

13. POPULATION:

Hnam damna  dingin tawng a pawimaw hle. Tibeto-Burman thla ah Census of India ,2011 dungzuiin Mizo/ Lushai tawng hi hmangtu mi 8,30,846 an um in record a ni a. Zohnathlâk bîk lai ah (1)Hmar tawng hmangtu- 98,988- 1.5 lakh +(plus).(source dangah khawvêl a Hmar tawng hmangtu hi 3 lakh+(plus)niin an ziek ),(2)Pawi-28,639.(3) Paite-79,507, (4) Gangte- 16,542. (5) Vaiphei-42,748 le, (6) Lakher( Mara)- 42,429 an nih.

Naute pieng ( birth rate)  nêkin thi ( death rate) a tam lem si.! Ei thi le inruolin Jt.Director of Health Services (Birth & Death) Office ah thina ( death'certificate) lâk le electoral roll- a hming thaibo ei inrang nâwk si ! Iengleiam ana..?  Mirawng (  Naga) hai chu an thi tlâwm an ti chuh.! Iengleiam ning a ta ? An thi khawm a death certificate lâk le  electoral roll a hming pei/ thaibo an thaw ve ngainaw leiin an population a kiem naw a, apung lem tina a nih. Nau nei tlâwm ( birth control policy) thaw chi ei la ni hmêl nawh. Eini chu thenkhat lem chun hmeithai thangpuina beisei leiin an nu-le- pa dam zingin death certificate an lâk suok an la ti deu deu..!! Pathien malsâwm thlâk hnam eini ding am ?

14. CENTRAL & STATE  SERVICES:

Sawrkar a milien UPSC hnuoi IAS/ IPS, allied services  le State public service commission hnuoi a hai inziek kai a, sin hmu dingin ei thalai- nunghâk le tlangval hai thapui suong ei tiuva, Competitive exam  result suok ah ei thalai hai hming hmu ding a vâng ta hle.Thawro, coaching la theiin lâng ei tiuva, ei  Society zalên tak a'nthawk hin  inchûkna leiin mani inkhum hran (self quarantined) ngam ei tiu . "Inchûklai a ruol angnaw hi a hnunga ruol angna  lem a nih". Ram le hnam damna le dingsuokna ding a pawimaw tak chu central le state tin a mithiem, hotulien (high ranking officer) nei hi a nih.

15..TAWNG HUMHAL:

Pu(fam) Dr. Thanglung in "Bu Hmasa" ti Hmar tawng a inchûk ding a hmasatakna dingin 1928-29 khan a lo ziek/ buotsai a, inchik thlâk le Hnam Ro a tling hle.

Hmar tawng   chu  Manipur  University in Degree level chen inchûk  phalna 2003 kum khan  a lo pawm ta a , a hnung ah  Assam sawrkar  chun 2007 khan Hmar MIL chu HSLC  examination chen  inchûk  theina  Vide No. SEBA/ AB/ HMAR/ 2007/01 DTD. 23 August 2007 in a lo pawm a. Chun, pâwl XI le XII  chen inchûk theina   Assam Higher Secondary Examination Committee Vide No. AHSEC/ACA/CURR.SYLL/01/96/94 Dtd.3 January 2008 in mi pawm pêk nâwk in,   Assam University , Silchar chun Degree (TDC) chen inchûk theina ding chu 2010 khan a mi lo phal pêk nâwk tah Vide No. AUD-56/2009-10/2004 Dtd.23 July 2010. HLS thuoituhai chungah ei lâwm hle in,ei thalai inchûktuhai hmakhuo a êng hle.

Ei hmadawm a lien po leh hlawtlingna / ei zo chin khawm a lien tei hlak ang bawk in,  ei mithiem le HLS hai hin hmadawm lien deu nei dingin ka fiel nuom hle cheu.

Chu chu Eight Schedule of Indian Constitution-  Article  344(1) le 351 hnuoi a Hmar tawng inziek lût dân ding lampui dap ve  hi a nih.  Tuhin ei unau Karbi, Khasi, Kokborok (Tripura) le Mizo khawma bei char charin , khieng hai khi list suok nâwk ding a hmu ding a in beisei an nih. Tuhin  India ram a Eight Schedule language a zieklût po hi tawng 22 an ni a, chuonghai lai a pathum hai chu  1991 census dungzuiin ei population nêk khawmin an tlâwm lem, chuong hai chu-  Kashmiri-56,639, Sanskrit- 49,736 le Dogri- 89,681 an nih. Hieng tawng hai hi 21st Constitutional Amendment Act 1967, 1992 le 2003 a recognised anni tâwl. MIL khawm la neilo Karbi hai hman a an population based in an nawr thei chun, eini lem chu thuoitu hai le Pathien zar lieu lieuva MIL graduate level chen nei tahai tading chun thil theilo um chuong naw nih.

NESCO chun tawng hi chi 6 in  hrilfie in a thenawi a.

1) Safe languages:  Mipuiin inbiekpawna le official tak a a hmang zing.

2) Vulnerable languages:  Mipuiin a hmang le an chûk mek(Mizo/ Hmar ngîrhmun ..?)

3) Definitely Endangered languages:  Nu Tawng (mother's language) a an hmang tanaw.

4) Severely Endangered languages:  Pitar- Putar hai chauvin an hmang tah.

5) Critical Endangered languages:  Hmangtu tlawmte chau, an thi ruol a thi ve ding.

6) Extinct languages:  A hma lo hmang hlak, thangthar ha'n an hriet ta naw hai hi an nih.

Eini khawm, thang la lova ei tawng hi ei humhal naw a ni vai  chun a parukna hmasuon zing ei nih. Hnam damna dingin theitawp suotlâng ei tiu a, Hmar tawng hi Indian Constitution under Eight Schedule hnuoi ah ziek lût dân ding ngaituo in thanghmun hang khaw ve ei tiu.

Eight Schedule hnuoi a ei tawng inziek lût hlutna ding chu vawisun hin mi dai naw nih. Pakhat char hei hril inla, ei thalai inchûk lai hai hin UPSC central mains exam a hai khawm Hindi le English hai Alternative Languages in lâk tûl tanaw ni a, ei tawng Hmar tawng chu  tuta Assam a um ha'n Assamese , Manipur ha'n Manipuri le Mizoram a Mizo annei ang hin ei tawng chu Eight Schedule recognised languages a ni ta ding a na, ei tawng ngeiin an exam ve ta tlut tlut  ding a nih. Ei kâwl le kieng a unau hnam dang hai khawmin Hmar tawng chu inchûk nuom le  thiem nuom mâkmaw ni tâng  a ta,chu chu hnam damna  ropui tak ni tâng a tih.

16. THUKHÂRNA LE TLÂNGKAWMNA:

A tâwp na'n,  tuta ngîrhmun pangngai a  ei fe pei a ni chun ei hnam hi hrietnaw kârin chîn in, tlâwm deu deu ei ta,  minority khél ah minority nâwk sâwngin, min an nuom nuomin mi palzût tâng an ta, mi sirde le keilet mei mei la ning ei tih. Insukhran le inlâkhran hri tium tak a'nthawk hin him hrâm ta inla nuom a va um de aw.!

Ei hnam Hmar hi ei la tlâwm taluo, insukhran le inlâkhran khawp khawm eini nawh.  Pahnam inla bing a, inlâhran ding khawpin ei la tam naw ie. Unau pahnam tawng (dialect) nei hai po po in inlâkhran chun tûm Hmar ni tâng an ta..?? Naga hai hman tawng( dialect) hrang seng, inhrepaw lo hai hman Naga hnam ah  umkhâwmin an lunginruol thei chun, eini pahnam tawng nei hai khawm tawng inhre paw seng, 5% le 6%  vêl chauva danglam le tawng in-ang hai hi ienglei a insukhran le inlâkhran ei tum phêt phêt am ning a ta.?

Manipur, Mizoram le Cachar phairuom a chêng unau Hrangkhawl, Biete Changsan etc hai chu Hmar indiktak le a neitu/chawngpu anni lai zingin, NC Hills (Dima Hasao) Assam, Jaintia Hills, Meghalaya le Tripura a ruok chu Hmar hnam hnâwlin an pahnam chu Hnam (tribe) ang a inlâhranin, thenkhat -Halam ah, thenkhat-any Kuki tribes- sûng ah an um hi  pawi tak a nih. Hi thu a hin Hmar NGO lien tak tak hai bâk ah Hmar Inpui(HI) hin iengtinam hma a lâk a.?

Ei huop suk lienin, ei khawthlir suk seiin, ei inhlieuna DÃŽL suk zauvin suk lien ei tiu. Hnam damna ding chun ei Unauhai kuomah ngaidam inhni khawm rinnaw mei niu.

Ei politician hlui hai le thuoitu hlui le mimal tin kuong baw- buok kokîr thei an ta naw a, tui inbuo rût nâwk theilo angin, a lo liem ta hai  theinghila, ei hliemna bê hai in tuom pêk in tuoin thupha chawi tûlna ah thupha chawi ngamin, ei  unau kâr a unau hmêlhaih lei a, se- dai lo nêr tleng ta hai khawm ko bûm nâwk zai rêl ei tiu.  Hmar thuvarin," Nga in an tam an thipui a, mihriem ruok chun an tam an dam pui"  an lo ti angin, ei tam chun ram le  hnam dam a ta,  chu pha chun Sinlung Hills Council (SHC), Pherzawl District hai khêl ah, abikin NC Hills Autonomous Council , Assam a khawm EM/ MAC ringawt khawm 4/5 nei thei tâng ei ta,  Hotu lien le officer inkat nuk tâng ei tih. Hnam inhnarum  ni tâng ei ta, HNAM DAMNA inchangin , Hmar hnam la ropui ngei a tih.

References:

1. Sikpui Ruoi , Souvenir 2017(Mizoram),Hmar Inpui, Mizoram Region

2. Zo Fest 2014 "Unau Kan ni" Souvenir.

3. Hmar Gospel Centenary Souvenir  (1910 - 2010).

4. Thuro ( Literary journal Magazine.) April- June'2018.

5. Teaching of Hmar language with special reference to Assam. - Dr. VL Tluonga Bapui.

6.Thu leh Hla ( Mizo Academy of Letters).

7.Hmar History by HB Hrangchhuana.

8.Un publisnhed articles by H. Riengsete.

Don't Miss
© all rights reserved
made with by Simon L Infimate