Showing posts with label J.L. Fimate. Show all posts
Showing posts with label J.L. Fimate. Show all posts

LAIBUNG SIMON PETER KIPHA

No comments

February 02, 2020

~ J.L. Fimate

Kristien fir le kûlmût hai chun Donald Trump hi Politician ropui, bêlruot bîk ti ngei an tih. A 'supporters' hai chu mi nêka piengthar ṭhabîk a khawm inngai mei an tih. Bêlruot bîk chu a lo ni thei, amiruokchu politician ropui a tlinnawzie chu a hmalâk dân iengkimah hmu theiin a um. Dâwnvêt nei hai angin a che thut thut hlaka. Hmar nisien chu lungṭau pahnama mi ngei ani ring a um. Iengpokhawm nisien politician ropui ani naw khawma politician chu ani ngeia, khawvêl thuneina ropui lalṭhungpha hluotu a nih.

Hieng ang deua mani mizie le inhmeloa thilthawthei le ropui, khawvêla hin an lo um rawp ta hlaka. Khawvêlin chuong ang mi a pawimaw hun laitaka dinga ruot bîk rêng hawi hiela hung ropui an ang hlak bawk. Mi zakzum êm êm Elvis Presley kha indona thuthang (cold war) ngawtin khawvêl a nghawrhning laiin hlaa mipui inawi tleiin a hung ropuia, "King of Rock 'n Roll" tia ko ani hiel. Ei ram pa "Father of the Nation" Mahatma Gandhi khawm, a chanchin suitu le ziektu hai chun a naupang le tleirawl lai chu a zakzum hle an tih.

Taksa hrisêlnaa mi derindêptak le khawsakna kawnga mi retheitak Hudson Taylor khawm Chanchinṭha thedarna kawngah China rama Kristien missionary ropuitak ana. Mi dawizep, hmêlma hai ṭia inthin dawp dawp, nêksawrtu haiin an hmu inlaua Grape sâwrna khura bu vawtu Gideon khawm kha mipuiin an mamaw ta êm leiin, "Nang mihrât huoisen..." tia ko suokin a um ani kha. Mawphurna le ṭulna'n mi a mawr pha chu, tlinnawna ihuolvêla umin inngai hlak sienkhawm inpumpêkin ṭhahnem a ngai naw thei nawh.

Mitin thawthei le thiem nilo, mi lungril va hnea, va thununa, va chawkphuor theina, mi ṭhenkhat khat chauin an ithiem bîk hi khawvêla thiemna um hai laia inchûk thiem intak tak chu ningei a tih. A thiem hai khawmin thawpuipataka inchûka an inchûk dawk ani bîk nawa, an ipiengpui 'thiemthil' (talent) amanih an nia thilpêk umsa 'theina' hrim ani tlângpui. Chu khêl tieng chu kei ka ang thlarau sinthaw dân hrietna kawnga mimawlin ka hrietthiem phâk bâk thlarau sinthaw lei khawm ani thei.

Ziek ngeia Marka-in Chanchinṭha a lo hlulut ang dungzui chun, Isu chu Galili dîl pangah a fe laiin nga mantu Simon le a unaupa Andri chu dîla chun lên dêngin a hmu a. An kuoma chun, "Mi zui ro, chuongchun, mihriem mantu dingin siem ka ti cheu" a ta, an zui nghal ta thu Marka chun ami hrila.

Luka ziek dân dungzui ruok chun, Peter hai ruolcham ngaman chu zânkhawvâra an hlawsam hnungin, li inthûkna tienga dêng nawk dinga Isu'n thu a pêk angin an hang dêng nawk chun an lawng pil vâng khawpin nga an man taa. Chu phing chun, mi thilthawtheitak le mi thuneitheitak ama misuol bula a hung chu natna le thina dâmin hrem rawi a tih, ti an lau lei khawm ani el dîm, Peter-in Isu ke bula bawkkhup meuin "Lalpa, mi fesan rawh, mi suol ka ni hi" a va tia. Peter lungril ṭuonrang taluo hi a lo lawm lei manih, misuol anizie thu a puong hi a lawm lei khawm ani thei, Isu hlak chun fesan ta nêk nêkin, "Ṭi naw, tuta hnung chu mihriem man tâng i tih" a lo ti ta lem hlau leiin, an lawng hai mâksanin an ruolchamin an zui nghal tah a nih. Nga mantua inthawk Mihriem mantua 'promotion' an hmuh.

Mihriem mantu, mî thuhnetheitu, mî lungril hnetheitu, mi hîptheitu, mî inza kaithei le mî thunun theitu ni ding hin thiemna "Degree" amanih nina iemani bêk an nei kher ding a nih, tia ziek um naw sienkhawm, khawtlânga mi hnuoihnung taluo, fâkzawngna kawngah mi harsa taluo, thiemna (education) kawngah phâk insânglo le khawsakna kawngah mi khawsamaw taluo hai chu inza an ni ngai meu nawh. Fâk zawngna kawngah anhnuoi pawltak Nga mantua inthawka mihriem mantua 'promotion' hmu hai hi an kaisâng insâng hle. Inchûkna ina pawl po po bawkâna 'Phd Degree' hmu thut ang an nih.

Ei hnama ding chun nga mantu, mihriem mantua kaisang thut hi um meu naw manih. Mi hnuoihnung, mi chunghnungah kai thut thei naw manih. Kohrana khawm nisien, khawtlânga khawm nisien, thiemna neilo le sum hnâr neiṭhalo mi hnuoihnung chu ei si hnuoihnung naw thei nawh. Ei hnama ding chun ziek kawngah ni leh, thuhril kawngah ni leh, thuneina kawngah leh, mî lungril hnetheitu, mihriem mantu tamtak hi an ngaidân a ṭha lei le lungvar an nei ṭha taluo lei khawm niloin, hming bul le hming khêlah 'IEM' an nei lei chau khawm tamtak an um. Ei khawsakna (economy) a lan hnuoi bawk leiin hming bul le hming khêla IEM nei hi nghaknu lunglai hnena ding chau niloin, a mipui khawmin ei la hlutsak êm êm a nih. (IEM nei hi hlutsak taluo ta naw'ng ei tiu ka tina ruok chu ani nawa, pung deu deu inla khawm inthlahrung um chuong naw nih.)

Ei ram, hnam le khawtlâng 'economy'n' zir sien chu mi hnuoihnunga ei i ngai lungvar ṭhatak tak nei, IEM ngai kherloa 'Talent' ṭha tak tak nei, theina ṭha tak tak nei, mi hmangtlâk tak tak ding hi ei kawl râwn nalâwm. Sum harsatna lei le IEM neinaw leia ei hnuoisie le ei enhleu hi ei tam taluo.

Mihriem mantu a hung ni ta leiin a hming khawm Simon chau ni taloin Peter (Kipha = lungpui) a hung ni ta a. Ṭhuoihruoi sawmpahni hai laia thuneitutak le an 'spokesperson' hung niphâk hiel sienkhawm a lungṭau hri invawi leiin Zîrtirtu chun a kawkin, a zilin, a hal rawp hlak. Thuneina kawngah chu Vanram Chabi kawltu nina le mithi kulkawtkhâr hai ngam mei mei lo ding kohran hai remna dinga Lungpui nina pêk a nih. (Mat 16:18-19)

An dam laia ei dem, ei sêl le ei rêl hai khawm an hung thi meu hin chu inpâkna ding ei zawng mawl mawl ta lema. An khawvêl taksa mâksana thlarau rama an chuongkai chu hlawtlingna ropuitaka ei ngai pêk leia ei lawmpui lei mani ding, an damlaia ei thawpêk pei bâk bâkin ei inpâk ta hluom hlak. An damlai ruok chu, hlawtlingna ieng amanih chang hai sienkhawm an chanchin ṭhatna nêkin a sietna ei la zawng pêk hrâm hrâm hlak. Ei inpâkna sun a khawm a rûkin ei inrêl tho hlak. Hi nungchang mawilo le ṭhanawtak hi ei inentawn nasa taluo nasa deu hi a pawi.

Hi famkimnawna khawvêla hin thi hnungin inpâkna ding le inchawimawi tuona ding ei inhmupêk thei si chun, thi hnung chau niloin damlaini ngei khawmin inpâktuo inla chu lukhâwng a nei ropui lem awm e. Inchawimawituona lungril neia damlainia ei inchawimawituo chun, îtthîkna le inelrelna hai hung tlahnuoi phâng a ta, ei khawtlâng nun khawmin ei ṭhathnempui pha hle ring a um. Chu hmun, thina'n inpâkna le chawimawina a sawmsana khawvêla chêng hai chun, Simon Peter damlai chanchin nêkin a thidân le thina chu ei hriet hmasa nuom lem ring a um.

AD 64 khan Rome khawpui chu nasatakin a kânga (Great Fire of Rome an tih). Chu sietna râpthlaka chun Lal Nero'n Kristien hai chu inhnamhnawina nei anga an tum tlat leiin an chunga a nunrawng ta em ema, mi tamtak a sukhluma, suknawmnatna nasatak an tuortir bawk. Chuong rinum râpthlâk tuor hun lai chun, Peter khawm hi Kraws letlingah hemdea sukhluma uma, chanchinṭha tadinga 'martyr' chang ve nia hril a nih. A thidan hi Bible-a ziek ani naw leiin, ei hriet theina chu 'Apocryphal Acts of Peter' lekhabua inthawkin a nih.

'Acts of Peter' hi kum zabi pahnina laia Greek ṭawnga Leucius Charinus ziek nidinga ring ana. Leucius Charinus hi Acts of Peter, Acts of John, Acts of Andrew, Acts of Thomas le Acts of Paul lekhabu ziektu a ngai a nih. Amiruokchu hieng lekhabu hai hi Bible-a sielut ding chun Chanchinṭha leh inpersanna tamtak an nei lei le an thienghlim tâwk naw leia hnâwl anni leia 'Apocryphal' ti anni hrim bawk. Hieng hai chau lo khawm hi mi dang kutsuok 'Apocrypha' lekhabu tamtak a um. Henryk Sienkiewicz a ziek, Kristien Novel ropui, en inhawi em ema movie-a siem, 'Quo Vadis' a Peter chanchin inlang po khawm kha 'Apocryphal Acts of Peter' lekhabu besanna siem a nih.

Peter thlân hmun hi hrietchieng chie ninaw sienkhawm, an phûmna hmun ngei nidinga Rome a Kristien hai ringdân angin, kumzabi 4na khan Emperor Constantine I-in Vatican Hill-ah St Peter's Basilica ropui deuin a bawla. A hmun hi an ṭen deu leiin Basilica bawl a remchang naw bâkah, thlân tamtak sukchiengpen ani tlat ding leiin sêlkalna le sawisêlna um neu neu sienkhawm, Peter thlân chung chiea 'Basilica Alter' um sien an nuom tlat leiin, a hmun sukzâwlin an bawl ta tho a nih. Kum 1950 khan Peter ruo ni ngei dinga ring, St Peter's Basilica Alter hnuoiah mihriem ruo cho suokin a uma. Kum 1960 laia 'Forensic Expert' hai suichiengna chun, pasal kum 61 mi vêl ruo nidinga an sui dawk leiin, 1968 khan Pope Paul VI chun Peter a ruo ngei ni dingin a lo puong tah a nih. Pa le pa ei kâr a hlaa, mihriem hlutna an chen naw hle.

Simon hi Bethsaidaa khawsa hlak, a hnungin Kapernauma a nuhmei hai leh chêngin, chutaka chun a tarpinu khawm amain a umpui ani awm. Kumzabi 9na laia lekhabu pakhat 'Liber Pontificalis' a chun Rome-ah a fe hmain Antiokei-ah a sung hai po po hi a mâksan niin an zieka. Chuleichun, Syria le Lebanon a Samaan sungkuo hai lai khun a chithla la um dinga ring a nih.

Bible-a a chanchin ei hmu thei poa inthawk hin, Simon Peter Kipha hi pa var bêk bêk chu a hawi naw a, mi um heu huou deu nisien a hawi lem. Pa lungpawng nei, inkeidei hun hre taluo lo, sipliemna lama sipliem rak mi, ip set set neiloa ṭawng hlêm hlûm mi (a ṭawng rawn manin hal khawm a tûk rawn), inhnikna lama inhnik chur mi, ringna kawnga ringtlut mi, inlang châng nei mi, phûr thut hun nei mi, mi ti thet thut le mi lung inuoilo deu chu a nih. Ngaituo lâwkna ṭhatak nei mi ani naw a, a ngaidâna a nghet naw a, pa ringzo umtak chu ani nawh. Pa phawk deu khawm ani ngei ring a um. Lungṭau mizie tamtak a kawl lei hi an nawm 'Laibung Simon Peter Kipha' ka ti kher nasan nih.

Pa huoisen taluo chu ani nawh. Nga tam deu inmantir anni ṭum khan, a kuoma mi thilthawtheitak um kha hrietchieng khawm tum chuong loin, a suolna hai leiin a hrem an lau chu ningei ding ana, fesan dingin a va ngên mawl mawl ani kha. Pa huoisen, lungril khau fek fawk nisien chu fesan ngên nêkin, a rawiupa ni nuomin a hnawtin a hnawt lem ring a um. Pa huoisen taluo ninaw sienkhawm, pa lungpawng nei mi le inkeidei hun hrelo deu chu ani hrim hrim. Isu an man zân khan, (mihriem ram takah) thapui insuoa zuk hneruol ding nilo manmi an hung khâwm khep khup lai khan, inthawk vutin a kâwlhnâm a phawia, Thiempu Laltak suokpa nakawr a sât thlâkpêk tawp ani kha. Lungpawng thil nilo, huoisentaka a sât nisien chu a sâthlum el naw ding am a nih?

Inlang châng nei. An lang châng nana na chu phûr thut mi a nih. Isu tuichunga a lawn an hmu ṭum khan a phûr thut chu ninaw nîm a va lâwn ve el chu ni kha. Isu'n ṭhuoihruoi hai ke a sâwp ṭum khan, a zîrtirtu meuin a ke a sâwp pêk ding chu Peter an inphalam leiin a lo nuom naw bura. Amiruokchu, a ke a sâwp pêk naw chun a kuomah iengkhawm chan a neinaw ding thu Isu'n a hril zet chu, hung phûr thar nawk thutin a ke chau niloin, a lu le a kut hai khawm sâwp pêk dingin a ngên nawk a nih.

Kapernaum-a a inah a tarpinu, Isu'n a va sukdam tlat leiin a tarpinu hi a umpui chu ningei ding ana. Ei hnam tarmita en chun a rûktaka ei hmusit hlak 'Thaibawi' dam hi a lo ni pal el dîm? Hmangaina hau mi tak khawm a lo ni lem el dîm? Annawleh, tulai huna khawsa nisien, 'Women Empowerment' tieng panga hmalatutak dâm ani nuom el dîm?

Isu ruong a um tanaw thu nuhmei haiin an va'ntlun ṭum khan mi ti thetthut ani zie le a ringnaa ring tlut mi ani zie an lang chieng em ema. Ṭhuoihruoi laia ṭawng rawntak ni hlak kha, indawn chieng khawm um chuong loin, a thoa, thlân tieng a tlân thla vung vung nghâl ani kha.

Krista le an inzawmna kha a chieng ta bawk leiin thina hmaa khan chu a zâm naw ve hrim hrim kha ni ding ana, 'kraws letlinga hemde' a thlang dâm kha, 'Lungṭau fei baw hnam' an ti po chu a thaw ani ta el naw manih, ka ti deua. Khawvêla hin thi nuom dân thlang chu vângkhatte an nih.

Lungá¹­au hai hi tuitla kan uor ang hin, mihriem mantu ni dingin Krista lo zui naw sien chu, Ngamantu sin a thawnaa  khan tuia khawm a tla hlum pal el thei ani aw.

Peter hi an hnikna lama inhnik bur mi a nih. A hnam, Juda a khan a hmin êm êma, an hnik hle a, Isu khawm kha an Messia, Israel hnam sukhrattu ding, an 'political leader' ding angin a tawp chenin a ring tlata. Tharum ṭul dinga a hriet huna chemte khawm a vei vêl vut ngam ani kha. Hnama khan a kûlmût bawk leiin, Pentecost tlung hnung khawmin Juda insuonga naw chu chanchinṭha a hril nuom hrienaw a. Joppa khuoah zêla umin, inlârna hmuin Kaisari mi Korneli kuoma tirin a uma, chu hnunga Jentail insunga lut nuom chau a nih.

Pa phawk le burutak nisienkhawm, Peter hringnuna inthawk hin inchuk ding le hriet ding tamtak a uma. Chu hai laia pawimawtak pakhat chu, Isu'n mi awmlo deu deu le mi narân deu khawm Chanchinṭha hrildartu ding le rawngbawltu dingin a hmang nuom a nih, ti hi a nih. Peter hi mimawl (unschooled) nisienkhawm huoisentak le chiengtakin Chanchinṭha a hril theia, chu chu a hun laia mi hai khawmin mak an ti hrim kha ana. Mi narân ringawt nisienkhawm ṭawngbau le thuhril a thiem hle. Mihriemnaa ieng ninaw sienkhawm Krista le an inzawmna chu iengkim sukdanglamtu ani zie hmu theiin a um.

An ringzona le a ṭhahnemngaina hai hi entawn dinga ṭha ani lai zingin, indiklotak le felhleltaka ṭhahnemngaina ṭhatnawzie suklangtu khawm ani bawk. Thutlungthara inkawkna na tak tak hai chu Isu'n ama a kawkna ani deu vawng a nih. Ṭhahnemngaina le inpumpêkna hai hi thudika innghat le thlîrna tukver indiktak hmanga vawn ding an nih.

Mitin hin thiemna le theina chidang seng ei neia. Ei thiemna le theina an angnaw ang bawkin ei nei dân khawm an chen naw bawk. Khawvêl inelna a chu mi nêka thiem le thei ni a ṭula, Pathien ta ding ruok chun chu chu a ṭul ve nawh. Ei thiem ang tâwk le ei thei ang tâwka ei thaw kha a ta ding chun rim inhnik ana, ei thawthei bâk iengkhawm ami phût nawh. Ami siem ei ni leiin ei thawthei tâwk a hrieta, ei thawthei tâwk chit hi insit a nei nawa, beiphêk panga le ngate pahnia mipui 5000 hrai angin, ei thawthei tâwk anga a rawng ei bâwl chun a ṭul ang peiin ama'n a lo sukpung ding a nih.

Thudang nawk meta chun, Isu vawithum zet an phatsan ṭum khan a ṭawng hmang dân (Galilean Accent) a inthawkin Isu ṭhuoihruoi ani zie a suosaltu hân an hriet theia. Hi taka inthawk hin ṭawng pawimawzie ei hmu theia, ṭawng hi hnama misiemtu ani kher nawzie ei hrietthei bawk. Peter kha Galilee mi hai ṭawng dân thlûkin ṭawng sienkhawm a Juda nina a khan chu a hmin êm êm tho. Ei umna hmun indang leiin, ei ṭawng dân le ri hai lo indang met met sienkhawm ei inhrietthiempuia ei inpawmpui thiem sung chu hnamkhat nizing ei tih. Thil iemani inangnaw deu meta ei hril leia ei ṭawng nilo anga ngaina le hnam dang dai anga va ngaina hi ei hnephnawl a pawimaw êm êm. Hi thila hin ei ngaidan le ei khawthlîr sukzau a pawimaw. A ṭawngdân a lo dânglam deu khawma a Hmar lungril a pei sinaw chun, Hmar a nina chu a thisen le a lungrilin a la namnghet zing tho a nih.

Peter chu lungṭau laibungah zuk hril lût tum rak lang khawm, Eminem-in "Will the real Slim Shady please stand up" a ti angin, "Will the fake Simon Peter Kipha, please stand up" ti inla khawm, Lungṭau pahnam lai hin ama ang phâka inngaia ngirthei le ngirngam chu um chuong kher nawng kan tih.


19/01/2020

Ram le Hnam Hmangaitu

No comments

May 11, 2019

~ J.L. Fimate

Tiena Israel hai ṭhuoitu Nehemia, ram le hnam tadinga a ṭhahnemngaina neka ṭhahnemngaina nasa lem le ropui lem hi a um thei ding am mawh? Persia awpbetna hnuoia um, a hmangai em em a ram le hnam chu, Persia dan bawsie si loa keiding a tum tlat a nih. Nehemia hun laia Israel hai ngirhmun hi tulaia ei hnam ngirhmun leh an zuol chie awm. India sawrkar laipui hnuoia ei kûna, chu baka chun State pathuma thechek ei la ni nawk ta deu deu. Nehemia anga ṭhahnemngai mi tamtak ei pawimaw a, a lettama ṭhahnemngai khawm (an lo um thei ani ngai chun) ei pawimaw bawk.

Kumtina Hmar Martyrs' Day, Hmar pasalá¹­ha famta hai hrietzingna dinga niser, inser dinga ei insiengsa á¹­an a inthawk hin Communist mihrang Fidel Castro thuhril, ram tadinga an pumpekzie le an pekzozie, suklangtu le sukchiengtu, á¹­ha ka ti em em chuh, ka nakawrah hung inri tharin, ka lungrilah a hung inlang nawn nawk rawp hlak.


"Darkar tlawmte hnunga chu hnetu amanih hnein ei um ngei ding a nih, amiruokchu, ei thilthaw rasuok chu a ieng ieng khawm nisien ei Movement chu hlawtling tho a tih. Zinga hin hnetu ei ni chun ei thiltum ei sukpuitling inhma ninga tah. Zinga hin hnein ei uma, hmelma kutah ei thia, ei hlawsam ani khawmin, ei thilthaw hi mipui chawkphûrtu hung ning a tah, ei ram san ding hin mi thar, pasalṭha, ram tadinga hringna inhlan ngam tamtak an hung ngir suok nawk ngei ding a nih. Ei thupui (ram zalenna) hi hung vuonin, hma hung la pei an tih."

A rawi upa, a suong tawlawl Che Guevara khawmin, "Chinchang hri deu mi dang pakhatin ei indona hlapui (hnam hmangaina) hi a pawma, ei ralthuom hai hi a chawinuomtu kut dang a um thei sung chu, ienghuna khawm thina'n mi hung nangching thut sienkhawm lawmtakin pawm ei tiu" a lo ti bawk. An ni pahni ṭawngbau hin phûtlêt neilo, inhlân pumhlûmna nun, Ram le Hnam hmangaitu lungril indiktak le inriltak chu a hrilfie hne hlein ka hriet.

Ram le hnam hmangaitu indiktakin, hnama inthawkin hamṭhatna phûtlêt le beiseilêt nei der loa, rinumna le harsatna po po tuor huoma, mitthli le thlan pawisaloa, thisen far kang hiela a hringna hiel khawm thlakhla khawpa ruot loa, hnam tadinga inhlân pumhlûm hmak a ngamna leiin hriet zing a phu a, chawimawi zing ding a ni hrim a nih.

Inhmaa Persia'n Greek a rûn laia Spartan pasalṭha 300 ruol, Greek ram le hnam humhim dinga thichil vawngtu hai hrietzingna famrolunga an ziek, "Go tell the Spartans passerby, that here obedient to their laws we lie" ti zulzuia, Indopui Pahninaa Kohima-a British sipai thi hai hrietzingna lunga ziek, poet John Maxwell Edward-in tawisi, thupui funsi, mawisia a phuok suok, "When you go home, tell them of us and say: For your tomorrow, we gave our today" ti kha hnamtin, ramtinin mani ṭawnga inletin ei hmang sâwng mur mura. Chu chu Hmar khawmin lo la sawngin "In zînga dingin, kan vawisun hun kan inhlân" tiin mawihnaitakin ei lo hmang ve a. Hnam hmangaitu hai pasalṭhatna khawm a sukpasalṭha zuol.

Hi thusam mawitak hi awlsam uta A AW B byheart inzâwt anga inzâwt amanih, a saka sak liem el niloin, ursûn le lungluttaka ngaituoin, ei 'zinga' dinga, an 'vawisun hun' lo inhlântu hai inpumpekna le huoisenna hi lungrilah vawng zing hlak ei tiu. Chu chu hi thusamin a phûtsa chu a nih. "Rûnin in inlawi huna, kan chanchin va'n thlun inla, hieng hin va hril ro: In zinga dingin kan vawisun hun kan inhlân." An chanchin a hrielo hai kuoma inthluna, inhril sawnga, inhril hriet zing le hriet zing chu pasalṭha hai thisenin a phût sun chu a nih. Hrietzinga, chawimawina le inzana pek zing chu a damlai hai mawphurna ana, Pasalṭha haiin an phu hlie hlie bawk.

Chuleichun, lusum, bansum huoma, ei Hmar ram le hnam, humhim le venghim dinga, mitthli, thlan, tuorna le thisen lo seng ta hai po po le fam khuo lo inlawi ta hai po po inzana chibai vochuom ka buk cheu a, lungriltakin Hmar Thangsuo puon kan bâttir cheu a, huoisen lawmman a hlâmpuiin kan hlan bawk cheu a, ka hring hrietna'n thil a hriet thei hun sung chu theinghil tik um tanaw ti niu.

In sakhming hi á¹­hangthar hai lai la hung hlu zuol pei a tah, par angin á¹­uoini nei naw nih.

Ram le hnam hmangaina chu ziek nawn khawm ngai loa ram hmangaitu inti tamtakin a ru khawm suknawia, a thlin indâwk pûra kum nga dan peia hner thlawr hlûma an hril hne ta hnung baka, hnam inkhawm zata mitin hril thlawr ani hlak leiin, kutpar ei nei zat ei hrietchieng anga ei hriet hne ta hnung ni ka ring a. Amiruokchu, 'Ram hmangaitu indiktak' hai chu tuha'm ann'a ti ruok chu ei buoina ni ta ngei a tih. Khawvelah hmangaina a da zo ta lei am a nih, ram le hnam hmangaitu indiktak hi hmu le hriet harsa khawpin derna nun, derna anka vawnin, inhlêmna puonzai inhmiin ei inhlikhu nasa ta a. Chu puon chu sukthlêr dingin Vantirko hai Lal khawvelah a hung ṭum nawk ta awm si naw leiin, hrietchiengna neiloin ar khuo thim daiah ei inmei buoi rawp awm. Ram le Hnam hmangai nachang hrielo khawm tamtak ei um ta nalawm e.

Sanskrit thuvar chun,"I nu le i ram (motherland) hai hi vanram let tama ropui an nih" an lo tih. (Thina vadung khel ram hmu phaklo hai hril awm hrim chu a nih.) Taksa ram taka ding chun an dik hle. Khawvelah hnam anga ei damsunga ei khawsakna ding le ei fak zawngna dinga Pathienin a mi lo ruot pek Ram hi, mihriem rama ding chun a ropuitak hrima. Ram neilo chu hmusit le endawng an ni rawp hlak. Thlaphur ni 14, 1948 a Israel ram a pieng hmaa, Europe khawmuolpuia inchek dara khawsa Juda hai kha sum le pai tieng khawsa thei viu hai sienkhawm, an ram ani naw tlat leiin lungmuongna hrim an hmu nawh. Hmuntin, ramtinah châng kam khum an na, awk fûka um um chu changpawl mazu nek khawmin an hlu naw lem.

'Kan ram, ei ram, ka ram' ti ding neilo hnam chu lamsîra kutdaw ang tho an nih. Thlakthlumna hmun reng an nei nawh. Ram ei inhmang chun umna ding hmun invaiin, mi rama mikhuol anga ngampa chie loin, thlasietakin um ei tah, ei chan chu 'Refugee' neka inhnuoi lem ani ding a nih. (Refugee chun beisei innghatna ding hluo phaklo ram an la nei hram.) Chuleichun, Ram ei neisun, ei khawvel-vanram, Saipui tiet khawvelah a ketin tiet khawm tlinglo ding hi, ei hmangai ngawi ngawi a ṭula, a hmangaitu ni chu makmawa ei mawphurna ana, duottaka vawnghim, venghim le sukvul chu ei sin hlu le pawimaw a nih.

Khawvel hnam tinreng han an ram humhim dingin, an pasalṭha tamtakin hringna an lo inhlan hlak a, an inhlan zing bawka, lan hlan nawk pei bawk an tih. Chuongang bawkin ei Ram khawmin buoina a tuoka, hnam thla a phanga, nu le nau an phawklêk pha, ram hmangaitu indiktak, a ram tui dawn, a ram boruok hip, a ram bu le bâl i chawm, a ram nau ngei, pasalṭha hai chu hung ngir suokin, ram humhim le sanhim dingin fam khawpui kawtsuoa khawm zâm loin, an hringna chân hielin ram an san a. Buoina hi ram nau indiktak ko suoktu a na. Ram hmangaitu indiktak chun hieng ang huna hin a ram a tlânsan ngai nawh. Hieng huna hin ram hmangaitu chu a um ṭawk ṭawk thei naw a, kilkâra intawm hlak a lo nih nisienkhawm Ar-mawng-hawla hawl tho ang hielin ram san dingin an chawm suok hlak.

Hmangaina chi dang dang ang bawkin, ram hmangaitu chun mani hma a siel ngai naw a, kawng iengkima Ram le Hnam tadingin an hlânfai hlak. Mani le mani khawm inngaisak hman loin, Ram tadingin thi le thau sêngin an pumpek hlak. Hi ang hmangaina hi a ni Ram hmangaitu ṭha Nelson Mandela, Mahatma Gandhi, Martin Luther King Jr. le Aung San Suu Kyi haiin lunghlu anga mawia an lo inengsuoktir chuh.

Ukil ropui le hausa ni ding nek chun, Mandela le Gandhi chun, an ram tadingin harsatna le rinum tinreng tuor an thlang lem a, jail bang an zût rawp a, thi khawm an rin nawh. Pulpit himna phêna sermon ringawt chu dittawk loin, a ram le hnam hmangaina chu thilthawa inlangtirin, hmelma hai kalin, Rev. Martin Luther King Jr. chun a hringna a lo chân hiel a. Aung San Suu Kyi khawmin a pa hmingṭhatna le a nu thilthawtheina hai hmangṭangkaia thlamuongtaka London-a khawsa thei ding nisienkhawm, mipui tadinga ram him lem le ṭha lem indin a nuom leiin a ram Myanmar a House Arrest tuor chu a thlang lem a nih.

Mani mimal inhawi tina nekin mipui hamá¹­hatna chu an thil ngaipawimawtak le an duthusam a nih.

American War of Independence (1775-1784) dam, French Revolution (1789-1799) dam, Italy Unification (1815-1871) dam, India Independence Movement (1857-1947) hai khawm khan ram hmangaitu ko suokin, pasalṭha tamtakin inro loin an hringna an chân ani kha. An tuorna le an thina chu ṭhangthar hai tadingin malsawmna le zalenna inthluntu a la ni ding anih ti an hriet leiin, 'Ram tadingin' ti chu an thupui le hlapuitak chu a nih.

Ram hmangaitu indiktak chun mimal nun khawm a nei thei tak tak nawh. A hringna, a hringnun, a taksa le a thil neisun hai khawm mani mimal ta niloin ram le hnam ta ang hielin a ngaia, an hlân ngam hrim a nih. A hringnuna 'ka' ti ṭawngkamin ro a rel ve naw a, 'ei', 'an' le 'kan' ti hai chu an lal hle thung. A mimal tadingin a duam naw a, a huomhap naw a, a vervek naw a, a chalak bawk nawh.

Ram le Hnam hmangaitu indiktakin a ram tading le a mipui hai chanvo le ama chanvo humhim dinga, an pek faina baka sipai ṭha hi khawvelah an um nawh. Chengrâng le ralthuom chi dang dang, a famkimin inthuom inla khawm ram hmangaina anṭam mu tit takngiel khawm ei nei naw chun, ram le hnam tadingin ṭangkai sâwt chuong naw nih. Chuong ang mi chu, ram sukboraltu le sukchautu an ni lem hlak. Romania dictator Nicolae Ceausescu dam, Khmer Rouge ṭhuoitu Cambodia dictator Pol Pot dam hai hin ram hmangaina an nei naw leiin, an ralthuom vilik vel hlak kha an ram tadinga harsatna inthluntu le sukthlaramtu mei mei anih.

Ram hmangaitu indik chun mi hringnun ngaihluin, mani hringnun a ngainep hlak. Mi'n sêlin, rêl hlak hai sienkhawm, a theida ngai nawa, hnam tadinga a sinthawnaa hlawtling tumin a thaw fan fan lem hlak. A dam ruolpui hai chau niloin, a la hmu ngailo, ṭhang la hung thar pei ding hai khawm a lungriltakin an vawi em ema. Anni ta dinga thilṭangkai, an ṭhathnempui ding chu thaw ngei tumin ṭhang a lak a, sulhnung ropui le ṭangkai maksan pek ngei a tum hlak.

Ram venghim, humhim, sanhim le siemá¹­hat ding chun mimaltin an inrawl a á¹­ul a nih ti a hriet leiin, ram hmangaitu chun mitin pawimawna hrein tukhawm elrel loin, mitin leh á¹­hangtlang a nuomin an hawk hlak.

Ram hmangaitu chun, a ram le hnam a hmangaizie chu mawrlui lei niloin ama ditthlangna ngeiin, lungluttak le takinningtaka thilthawin a suklang hlak. Ram sung le ram puoa inthawka ram sukderthawng theitu ding le mipui sukchiai thei ding thil hai hrim hrim chu inthielfai le siemṭhat vawng a nuom hlak a, chu ding chun a theina po poin ṭhang a lak hlak. Mipui lungzingna dingin thil a thawngai naw a, mipui lungzingna sukkiem a tum lem hlak. Mipui zalênna sukbo a tum ngai naw a, mipui zalenna nasa lem pek a tum hlak. Chu lei chu anih, Scottish hla phuok thiem, Thomas Campbell-in, "Ram le Hnam hmangaitu hai thisen hi Zalênna Thingkung Chi an nih" a lo ti hrim nih.

WW2 laia US office of War Information a director, Elmer Davis khawmin, "Hi ram hi mihrang pasalá¹­ha hai khawsakna runin ani sung chu mipui zalenna ram ni rawp zing a tih" a lo ti bawk.

Ram hmangaitu pasalṭha chun hmelma laka ram thlusie mek khawm a kei suok nawk hlak. Second World War lai khan England chu Germany laka a thlawm vâng vâng laitakin, Pasalṭha Winston Churchill-in 1940 khan Prime Minister sin a zuk chel meu chu a ram a humhim hne kher el. A thuhril, ropui le huoisen, 'We shall never surrender' chun ṭhalai hai chawkharin, hnena puonzar an keiphar thei a nih.
"We shall fight in France,
We shall fight on the seas and oceans,
We shall fight with growing confidence and growing strength in the air,
We shall defend our island, whatever the cost may be,
We shall fight on the beaches,
We shall fight on the landing grounds,
We shall fight in the fields and in the streets,
We shall fight in the hills; we shall never surrender"

Ei pasalṭha, hnam tadinga fam lo changtah hai in lungril le ngaituona an hne bâkah, Martyrs' Day boruokin ami phuor bet hne em leiin, ram hmangaitu indik chun a hringna an hlan ngei ngei ding, ral hmaa a zam naw ding, ral a pêl ngam ding a nih ti ang zawngin, ei titi sep khawm a lo lut inthuk ta khawp el a. Thu zangkhai meta inphawk kai nawk ta lem inla.

Winston Churchill pa rorum le huoisen kha indo huna Prime Minister ni a tlin ang huin ralmuong huna chuh a tlin bek chuong sinaw angin, silai piellung hmaa tlansielo chau hi pasalṭha nina le Ram le Hnam hmangaitu nina ani chuong kher nawh. Politics inhnik phak beklo khawmin, mani sin (sawrkar amanih private a mi khawm nisien) ringum, fel le indiktaka thawtu chu Ram le Hnam hmangaitu anni ve. Tiena Greek le Rom hai kha Education, Science, Literature le Arts tieng ṭhang la sâ naw hai sien chu ralhrat ringawt khan ram ropui indin suok kher naw ni hai. Inbuk tawk vawng a ngai.

John F Kennedy'n, "Ask not what your country can do for you, ask what you can do for your country" (Ramin a thawpek thei che nekin, Ram tadinga i thaw thei ding chu ngaituo lem rawh) a lo ti angin, Ram hmangaitu indiktak chun a tading nekin ram tadinga a thaw thei chu a zawng lem hlak. A tadingin iengkhawm pumbil vawng a tum ngai naw a, Ram le Hnam humhim, vawnghim le sukhmasawn chu a thil ngaipawimawtak ani hlak. A 'corrupt' tum ngai nawh.

Corruption do dam hi sawrkar fel le ṭha siemtumna hmangruo chau niloin, Ram le Hnam hmangaitu nun a va ni ngei deh. Corruption a nasa chun ram a tlusie ngei hlak. Rome Lalram ropui khawm khan tlûksietna san tamtak a nei laia a lukhaitu ve chu Corruption a nih. US Vice President lo ni tah Joe Biden chun, "Corruption chu mipuiin democracy (ram insawrkarna) an ringzona fazotu cancer a nih" a lo ti a. India President hlui Pratibha Patil chun, "Hmasawnna le sawrkar felfai hmelma ṭiumtak chu Corruption hi ani a. Sukre hmak tum ding a nih" a lo ti bawk. Chuleichun, ram humhim le hnam damna dingin, corruption hi do tlat ei ta, corrupt tum naw bawk ei tiu.

Rethei le riengvai hai ṭhangpui khawm hnam hmangaitu nun a nih. Ṭhangpui ngai hai ṭhangpuia, sawmdawl ngai hai sawmdawla, thlawmngai a ṭul huna tlawmngaitaka tlawmngaina insuo hai khawm hi Ram le Hnam hmangaitu mizie vawng a nih.

Mi tamtak thaw peilo, kilkhata ṭhunga lunglûttaka lekha lo tiem ngat ngat pa khawm Ram le Hnam hmangaitu tho a nih. Thiemna le varna boin Ram le Hnam dam suok ngai naw nih.

Tulaia ka ngaimaw em em pakhat chu Ramsa le Vate ei rawn intâm taluo hi a nih. Hieng rannung hai hi hme ding khawmin, hme lo ding khawmin that ta naw hram inla nuom a um. Ram sukmawitu le sukhausatu anni ve. Vate ei that rawn po leh thlai hrik tam deu deu an tah, thlai hrik an tam po leh Insecticide le Pesticide uor deu deu ei tah, a tawpa tuortu chu mihriem bawk ei nih. Mani sie le ṭha hrietna hmanga vate kap ṭhul ngamtu chu Ram le Hnam hmangaitu ni ve ngei a tih.

Ram ṭhuoitu ding, indik le zalentaka thlanga, Election huna inchawkbuoi nuomna lungril nei bik um loa, thlamuongtaka Vote thlak dam hi Ram le Hnam hmangaitu mizie a nih. Suma inzâwr loa, tharuma inphutlui loa, mipuiin lungriltaka ram enkawltu dinga ṭha ei titak ei Vote thei huna chuh ei ramah muongna'n ro rel a tah, hmasawnna lam ei hrawna dinga rabi thar inṭanna ni ngei a tih.

Ei pasalṭha fam lo chang ta haiin sulhnung an mi lo maksan pek, ram tadinga an inpumpekna hi entawnin, ei ram neisun chite le ei hnam thlawmte hi, a tlinnawna le a mawinawna lai po po hmu khûm khêlin, hmangaitak le duottakin enkawlin, sukvul pei ei tiu. Ei hlapu-in "I parmawi rimtui hningzu ang khuoi ang tlan kan nghak hla" a lo ti hi beiseina'n thlîr zingin ṭhang la thar zing ei tiu.

J.L. Fimate
10/5/19
Don't Miss
© all rights reserved
made with by Simon L Infimate