Responsive Ad Slot

Ram le Hnam Hmangaitu

Saturday, May 11, 2019

/ Published by Simon L Infimate
~ J.L. Fimate

Tiena Israel hai ṭhuoitu Nehemia, ram le hnam tadinga a ṭhahnemngaina neka ṭhahnemngaina nasa lem le ropui lem hi a um thei ding am mawh? Persia awpbetna hnuoia um, a hmangai em em a ram le hnam chu, Persia dan bawsie si loa keiding a tum tlat a nih. Nehemia hun laia Israel hai ngirhmun hi tulaia ei hnam ngirhmun leh an zuol chie awm. India sawrkar laipui hnuoia ei kûna, chu baka chun State pathuma thechek ei la ni nawk ta deu deu. Nehemia anga ṭhahnemngai mi tamtak ei pawimaw a, a lettama ṭhahnemngai khawm (an lo um thei ani ngai chun) ei pawimaw bawk.

Kumtina Hmar Martyrs' Day, Hmar pasalá¹­ha famta hai hrietzingna dinga niser, inser dinga ei insiengsa á¹­an a inthawk hin Communist mihrang Fidel Castro thuhril, ram tadinga an pumpekzie le an pekzozie, suklangtu le sukchiengtu, á¹­ha ka ti em em chuh, ka nakawrah hung inri tharin, ka lungrilah a hung inlang nawn nawk rawp hlak.


"Darkar tlawmte hnunga chu hnetu amanih hnein ei um ngei ding a nih, amiruokchu, ei thilthaw rasuok chu a ieng ieng khawm nisien ei Movement chu hlawtling tho a tih. Zinga hin hnetu ei ni chun ei thiltum ei sukpuitling inhma ninga tah. Zinga hin hnein ei uma, hmelma kutah ei thia, ei hlawsam ani khawmin, ei thilthaw hi mipui chawkphûrtu hung ning a tah, ei ram san ding hin mi thar, pasalṭha, ram tadinga hringna inhlan ngam tamtak an hung ngir suok nawk ngei ding a nih. Ei thupui (ram zalenna) hi hung vuonin, hma hung la pei an tih."

A rawi upa, a suong tawlawl Che Guevara khawmin, "Chinchang hri deu mi dang pakhatin ei indona hlapui (hnam hmangaina) hi a pawma, ei ralthuom hai hi a chawinuomtu kut dang a um thei sung chu, ienghuna khawm thina'n mi hung nangching thut sienkhawm lawmtakin pawm ei tiu" a lo ti bawk. An ni pahni ṭawngbau hin phûtlêt neilo, inhlân pumhlûmna nun, Ram le Hnam hmangaitu lungril indiktak le inriltak chu a hrilfie hne hlein ka hriet.

Ram le hnam hmangaitu indiktakin, hnama inthawkin hamṭhatna phûtlêt le beiseilêt nei der loa, rinumna le harsatna po po tuor huoma, mitthli le thlan pawisaloa, thisen far kang hiela a hringna hiel khawm thlakhla khawpa ruot loa, hnam tadinga inhlân pumhlûm hmak a ngamna leiin hriet zing a phu a, chawimawi zing ding a ni hrim a nih.

Inhmaa Persia'n Greek a rûn laia Spartan pasalṭha 300 ruol, Greek ram le hnam humhim dinga thichil vawngtu hai hrietzingna famrolunga an ziek, "Go tell the Spartans passerby, that here obedient to their laws we lie" ti zulzuia, Indopui Pahninaa Kohima-a British sipai thi hai hrietzingna lunga ziek, poet John Maxwell Edward-in tawisi, thupui funsi, mawisia a phuok suok, "When you go home, tell them of us and say: For your tomorrow, we gave our today" ti kha hnamtin, ramtinin mani ṭawnga inletin ei hmang sâwng mur mura. Chu chu Hmar khawmin lo la sawngin "In zînga dingin, kan vawisun hun kan inhlân" tiin mawihnaitakin ei lo hmang ve a. Hnam hmangaitu hai pasalṭhatna khawm a sukpasalṭha zuol.

Hi thusam mawitak hi awlsam uta A AW B byheart inzâwt anga inzâwt amanih, a saka sak liem el niloin, ursûn le lungluttaka ngaituoin, ei 'zinga' dinga, an 'vawisun hun' lo inhlântu hai inpumpekna le huoisenna hi lungrilah vawng zing hlak ei tiu. Chu chu hi thusamin a phûtsa chu a nih. "Rûnin in inlawi huna, kan chanchin va'n thlun inla, hieng hin va hril ro: In zinga dingin kan vawisun hun kan inhlân." An chanchin a hrielo hai kuoma inthluna, inhril sawnga, inhril hriet zing le hriet zing chu pasalṭha hai thisenin a phût sun chu a nih. Hrietzinga, chawimawina le inzana pek zing chu a damlai hai mawphurna ana, Pasalṭha haiin an phu hlie hlie bawk.

Chuleichun, lusum, bansum huoma, ei Hmar ram le hnam, humhim le venghim dinga, mitthli, thlan, tuorna le thisen lo seng ta hai po po le fam khuo lo inlawi ta hai po po inzana chibai vochuom ka buk cheu a, lungriltakin Hmar Thangsuo puon kan bâttir cheu a, huoisen lawmman a hlâmpuiin kan hlan bawk cheu a, ka hring hrietna'n thil a hriet thei hun sung chu theinghil tik um tanaw ti niu.

In sakhming hi á¹­hangthar hai lai la hung hlu zuol pei a tah, par angin á¹­uoini nei naw nih.

Ram le hnam hmangaina chu ziek nawn khawm ngai loa ram hmangaitu inti tamtakin a ru khawm suknawia, a thlin indâwk pûra kum nga dan peia hner thlawr hlûma an hril hne ta hnung baka, hnam inkhawm zata mitin hril thlawr ani hlak leiin, kutpar ei nei zat ei hrietchieng anga ei hriet hne ta hnung ni ka ring a. Amiruokchu, 'Ram hmangaitu indiktak' hai chu tuha'm ann'a ti ruok chu ei buoina ni ta ngei a tih. Khawvelah hmangaina a da zo ta lei am a nih, ram le hnam hmangaitu indiktak hi hmu le hriet harsa khawpin derna nun, derna anka vawnin, inhlêmna puonzai inhmiin ei inhlikhu nasa ta a. Chu puon chu sukthlêr dingin Vantirko hai Lal khawvelah a hung ṭum nawk ta awm si naw leiin, hrietchiengna neiloin ar khuo thim daiah ei inmei buoi rawp awm. Ram le Hnam hmangai nachang hrielo khawm tamtak ei um ta nalawm e.

Sanskrit thuvar chun,"I nu le i ram (motherland) hai hi vanram let tama ropui an nih" an lo tih. (Thina vadung khel ram hmu phaklo hai hril awm hrim chu a nih.) Taksa ram taka ding chun an dik hle. Khawvelah hnam anga ei damsunga ei khawsakna ding le ei fak zawngna dinga Pathienin a mi lo ruot pek Ram hi, mihriem rama ding chun a ropuitak hrima. Ram neilo chu hmusit le endawng an ni rawp hlak. Thlaphur ni 14, 1948 a Israel ram a pieng hmaa, Europe khawmuolpuia inchek dara khawsa Juda hai kha sum le pai tieng khawsa thei viu hai sienkhawm, an ram ani naw tlat leiin lungmuongna hrim an hmu nawh. Hmuntin, ramtinah châng kam khum an na, awk fûka um um chu changpawl mazu nek khawmin an hlu naw lem.

'Kan ram, ei ram, ka ram' ti ding neilo hnam chu lamsîra kutdaw ang tho an nih. Thlakthlumna hmun reng an nei nawh. Ram ei inhmang chun umna ding hmun invaiin, mi rama mikhuol anga ngampa chie loin, thlasietakin um ei tah, ei chan chu 'Refugee' neka inhnuoi lem ani ding a nih. (Refugee chun beisei innghatna ding hluo phaklo ram an la nei hram.) Chuleichun, Ram ei neisun, ei khawvel-vanram, Saipui tiet khawvelah a ketin tiet khawm tlinglo ding hi, ei hmangai ngawi ngawi a ṭula, a hmangaitu ni chu makmawa ei mawphurna ana, duottaka vawnghim, venghim le sukvul chu ei sin hlu le pawimaw a nih.

Khawvel hnam tinreng han an ram humhim dingin, an pasalṭha tamtakin hringna an lo inhlan hlak a, an inhlan zing bawka, lan hlan nawk pei bawk an tih. Chuongang bawkin ei Ram khawmin buoina a tuoka, hnam thla a phanga, nu le nau an phawklêk pha, ram hmangaitu indiktak, a ram tui dawn, a ram boruok hip, a ram bu le bâl i chawm, a ram nau ngei, pasalṭha hai chu hung ngir suokin, ram humhim le sanhim dingin fam khawpui kawtsuoa khawm zâm loin, an hringna chân hielin ram an san a. Buoina hi ram nau indiktak ko suoktu a na. Ram hmangaitu indiktak chun hieng ang huna hin a ram a tlânsan ngai nawh. Hieng huna hin ram hmangaitu chu a um ṭawk ṭawk thei naw a, kilkâra intawm hlak a lo nih nisienkhawm Ar-mawng-hawla hawl tho ang hielin ram san dingin an chawm suok hlak.

Hmangaina chi dang dang ang bawkin, ram hmangaitu chun mani hma a siel ngai naw a, kawng iengkima Ram le Hnam tadingin an hlânfai hlak. Mani le mani khawm inngaisak hman loin, Ram tadingin thi le thau sêngin an pumpek hlak. Hi ang hmangaina hi a ni Ram hmangaitu ṭha Nelson Mandela, Mahatma Gandhi, Martin Luther King Jr. le Aung San Suu Kyi haiin lunghlu anga mawia an lo inengsuoktir chuh.

Ukil ropui le hausa ni ding nek chun, Mandela le Gandhi chun, an ram tadingin harsatna le rinum tinreng tuor an thlang lem a, jail bang an zût rawp a, thi khawm an rin nawh. Pulpit himna phêna sermon ringawt chu dittawk loin, a ram le hnam hmangaina chu thilthawa inlangtirin, hmelma hai kalin, Rev. Martin Luther King Jr. chun a hringna a lo chân hiel a. Aung San Suu Kyi khawmin a pa hmingṭhatna le a nu thilthawtheina hai hmangṭangkaia thlamuongtaka London-a khawsa thei ding nisienkhawm, mipui tadinga ram him lem le ṭha lem indin a nuom leiin a ram Myanmar a House Arrest tuor chu a thlang lem a nih.

Mani mimal inhawi tina nekin mipui hamá¹­hatna chu an thil ngaipawimawtak le an duthusam a nih.

American War of Independence (1775-1784) dam, French Revolution (1789-1799) dam, Italy Unification (1815-1871) dam, India Independence Movement (1857-1947) hai khawm khan ram hmangaitu ko suokin, pasalṭha tamtakin inro loin an hringna an chân ani kha. An tuorna le an thina chu ṭhangthar hai tadingin malsawmna le zalenna inthluntu a la ni ding anih ti an hriet leiin, 'Ram tadingin' ti chu an thupui le hlapuitak chu a nih.

Ram hmangaitu indiktak chun mimal nun khawm a nei thei tak tak nawh. A hringna, a hringnun, a taksa le a thil neisun hai khawm mani mimal ta niloin ram le hnam ta ang hielin a ngaia, an hlân ngam hrim a nih. A hringnuna 'ka' ti ṭawngkamin ro a rel ve naw a, 'ei', 'an' le 'kan' ti hai chu an lal hle thung. A mimal tadingin a duam naw a, a huomhap naw a, a vervek naw a, a chalak bawk nawh.

Ram le Hnam hmangaitu indiktakin a ram tading le a mipui hai chanvo le ama chanvo humhim dinga, an pek faina baka sipai ṭha hi khawvelah an um nawh. Chengrâng le ralthuom chi dang dang, a famkimin inthuom inla khawm ram hmangaina anṭam mu tit takngiel khawm ei nei naw chun, ram le hnam tadingin ṭangkai sâwt chuong naw nih. Chuong ang mi chu, ram sukboraltu le sukchautu an ni lem hlak. Romania dictator Nicolae Ceausescu dam, Khmer Rouge ṭhuoitu Cambodia dictator Pol Pot dam hai hin ram hmangaina an nei naw leiin, an ralthuom vilik vel hlak kha an ram tadinga harsatna inthluntu le sukthlaramtu mei mei anih.

Ram hmangaitu indik chun mi hringnun ngaihluin, mani hringnun a ngainep hlak. Mi'n sêlin, rêl hlak hai sienkhawm, a theida ngai nawa, hnam tadinga a sinthawnaa hlawtling tumin a thaw fan fan lem hlak. A dam ruolpui hai chau niloin, a la hmu ngailo, ṭhang la hung thar pei ding hai khawm a lungriltakin an vawi em ema. Anni ta dinga thilṭangkai, an ṭhathnempui ding chu thaw ngei tumin ṭhang a lak a, sulhnung ropui le ṭangkai maksan pek ngei a tum hlak.

Ram venghim, humhim, sanhim le siemá¹­hat ding chun mimaltin an inrawl a á¹­ul a nih ti a hriet leiin, ram hmangaitu chun mitin pawimawna hrein tukhawm elrel loin, mitin leh á¹­hangtlang a nuomin an hawk hlak.

Ram hmangaitu chun, a ram le hnam a hmangaizie chu mawrlui lei niloin ama ditthlangna ngeiin, lungluttak le takinningtaka thilthawin a suklang hlak. Ram sung le ram puoa inthawka ram sukderthawng theitu ding le mipui sukchiai thei ding thil hai hrim hrim chu inthielfai le siemṭhat vawng a nuom hlak a, chu ding chun a theina po poin ṭhang a lak hlak. Mipui lungzingna dingin thil a thawngai naw a, mipui lungzingna sukkiem a tum lem hlak. Mipui zalênna sukbo a tum ngai naw a, mipui zalenna nasa lem pek a tum hlak. Chu lei chu anih, Scottish hla phuok thiem, Thomas Campbell-in, "Ram le Hnam hmangaitu hai thisen hi Zalênna Thingkung Chi an nih" a lo ti hrim nih.

WW2 laia US office of War Information a director, Elmer Davis khawmin, "Hi ram hi mihrang pasalá¹­ha hai khawsakna runin ani sung chu mipui zalenna ram ni rawp zing a tih" a lo ti bawk.

Ram hmangaitu pasalṭha chun hmelma laka ram thlusie mek khawm a kei suok nawk hlak. Second World War lai khan England chu Germany laka a thlawm vâng vâng laitakin, Pasalṭha Winston Churchill-in 1940 khan Prime Minister sin a zuk chel meu chu a ram a humhim hne kher el. A thuhril, ropui le huoisen, 'We shall never surrender' chun ṭhalai hai chawkharin, hnena puonzar an keiphar thei a nih.
"We shall fight in France,
We shall fight on the seas and oceans,
We shall fight with growing confidence and growing strength in the air,
We shall defend our island, whatever the cost may be,
We shall fight on the beaches,
We shall fight on the landing grounds,
We shall fight in the fields and in the streets,
We shall fight in the hills; we shall never surrender"

Ei pasalṭha, hnam tadinga fam lo changtah hai in lungril le ngaituona an hne bâkah, Martyrs' Day boruokin ami phuor bet hne em leiin, ram hmangaitu indik chun a hringna an hlan ngei ngei ding, ral hmaa a zam naw ding, ral a pêl ngam ding a nih ti ang zawngin, ei titi sep khawm a lo lut inthuk ta khawp el a. Thu zangkhai meta inphawk kai nawk ta lem inla.

Winston Churchill pa rorum le huoisen kha indo huna Prime Minister ni a tlin ang huin ralmuong huna chuh a tlin bek chuong sinaw angin, silai piellung hmaa tlansielo chau hi pasalṭha nina le Ram le Hnam hmangaitu nina ani chuong kher nawh. Politics inhnik phak beklo khawmin, mani sin (sawrkar amanih private a mi khawm nisien) ringum, fel le indiktaka thawtu chu Ram le Hnam hmangaitu anni ve. Tiena Greek le Rom hai kha Education, Science, Literature le Arts tieng ṭhang la sâ naw hai sien chu ralhrat ringawt khan ram ropui indin suok kher naw ni hai. Inbuk tawk vawng a ngai.

John F Kennedy'n, "Ask not what your country can do for you, ask what you can do for your country" (Ramin a thawpek thei che nekin, Ram tadinga i thaw thei ding chu ngaituo lem rawh) a lo ti angin, Ram hmangaitu indiktak chun a tading nekin ram tadinga a thaw thei chu a zawng lem hlak. A tadingin iengkhawm pumbil vawng a tum ngai naw a, Ram le Hnam humhim, vawnghim le sukhmasawn chu a thil ngaipawimawtak ani hlak. A 'corrupt' tum ngai nawh.

Corruption do dam hi sawrkar fel le ṭha siemtumna hmangruo chau niloin, Ram le Hnam hmangaitu nun a va ni ngei deh. Corruption a nasa chun ram a tlusie ngei hlak. Rome Lalram ropui khawm khan tlûksietna san tamtak a nei laia a lukhaitu ve chu Corruption a nih. US Vice President lo ni tah Joe Biden chun, "Corruption chu mipuiin democracy (ram insawrkarna) an ringzona fazotu cancer a nih" a lo ti a. India President hlui Pratibha Patil chun, "Hmasawnna le sawrkar felfai hmelma ṭiumtak chu Corruption hi ani a. Sukre hmak tum ding a nih" a lo ti bawk. Chuleichun, ram humhim le hnam damna dingin, corruption hi do tlat ei ta, corrupt tum naw bawk ei tiu.

Rethei le riengvai hai ṭhangpui khawm hnam hmangaitu nun a nih. Ṭhangpui ngai hai ṭhangpuia, sawmdawl ngai hai sawmdawla, thlawmngai a ṭul huna tlawmngaitaka tlawmngaina insuo hai khawm hi Ram le Hnam hmangaitu mizie vawng a nih.

Mi tamtak thaw peilo, kilkhata ṭhunga lunglûttaka lekha lo tiem ngat ngat pa khawm Ram le Hnam hmangaitu tho a nih. Thiemna le varna boin Ram le Hnam dam suok ngai naw nih.

Tulaia ka ngaimaw em em pakhat chu Ramsa le Vate ei rawn intâm taluo hi a nih. Hieng rannung hai hi hme ding khawmin, hme lo ding khawmin that ta naw hram inla nuom a um. Ram sukmawitu le sukhausatu anni ve. Vate ei that rawn po leh thlai hrik tam deu deu an tah, thlai hrik an tam po leh Insecticide le Pesticide uor deu deu ei tah, a tawpa tuortu chu mihriem bawk ei nih. Mani sie le ṭha hrietna hmanga vate kap ṭhul ngamtu chu Ram le Hnam hmangaitu ni ve ngei a tih.

Ram ṭhuoitu ding, indik le zalentaka thlanga, Election huna inchawkbuoi nuomna lungril nei bik um loa, thlamuongtaka Vote thlak dam hi Ram le Hnam hmangaitu mizie a nih. Suma inzâwr loa, tharuma inphutlui loa, mipuiin lungriltaka ram enkawltu dinga ṭha ei titak ei Vote thei huna chuh ei ramah muongna'n ro rel a tah, hmasawnna lam ei hrawna dinga rabi thar inṭanna ni ngei a tih.

Ei pasalṭha fam lo chang ta haiin sulhnung an mi lo maksan pek, ram tadinga an inpumpekna hi entawnin, ei ram neisun chite le ei hnam thlawmte hi, a tlinnawna le a mawinawna lai po po hmu khûm khêlin, hmangaitak le duottakin enkawlin, sukvul pei ei tiu. Ei hlapu-in "I parmawi rimtui hningzu ang khuoi ang tlan kan nghak hla" a lo ti hi beiseina'n thlîr zingin ṭhang la thar zing ei tiu.

J.L. Fimate
10/5/19
Don't Miss
© all rights reserved
made with by Simon L Infimate