~ Alan L Thiek
Sap haiin “Thaw lo der nekin inhnûk khawm a tha lem” (better late than never) an lo ti ang deuin, mi vai hnu ram, Tuolbuol ni 7, kum 2023 khan ruol hai Samuel Lalmalsawm le H M Johnson leh Thimbung tlâng, tulai ruolthar haiin M Tlâng tia an hrietlar, sîp zum kan hang kai kha. Kan sawl de naa chu, kai man a umin, kan hlimin, inhawi kan ti vieu el! Nuom thaw theia ei um dam hi vangneina chung chuong a n’a, tum hlen le sukpuitling hi, chin sien lien sien, mi ngaia ropuiin ropui naw sien, nun sukhlimtu le sukhawitu laia pakhat a nih. Kei khawm kum tam tak, lungril rûka ka lo pai le tum tah, hlen theia ka um hin lungril takah ami suklawmin ami sukhlim rieu.
Tuithaphai inhuol vêltu tlâng hai laia a’n sang pawl tak le mit la tak chu, Sim sak tieng deua um Thimbung tlâng hi a ni ring a um. Sim tieng pana Lên tlâng dung zam phei a, tlâng sîp pahni langsar tak a, hawrawp M anga inthieng thata an intlar hin mit a lâk rieuna a um a, inchik a awlsam bawk bâkah, tiena tlânga inthawka, huoi amanih umna ni dinga an hril hlak lei hi ni tak dingin ring a um, hi tlangsip hin mi a hîp rieuna chu. Upa hai ti dân deuin, kan naupang laia an hril hlak chu, “M Tlâng (Thimbung tlâng) a hin mengte ki nei an um a, a hmu hmu an thi pei hlak” an ti a, ngainuomum ti em emin ei lo ngai hlak chu a ni kha. Ruolpa James (Rev. Dr. James R. Ruolngul) mi hril lem chu pui deu a nih. Hieng hin ami hril, “ ‘Phaivâng dum ei that pha pha M tlânga khawhri an thi pei an ti a nih’ an ta. Vawi khat phaivâng dum tam deu kan hmu a, phaivang dum hai hi a hma tiemin kan that pei a, kan ruolpa pakhatin M tlâng a lo en zing a. Phaivang dum kan that zo char hin, kan ruolpa hin ‘M tlânga inthawk thlarau a tlu ang deuin ka hmu’ a hung ti pei a” tiin ami hril. Khawhri tam rei that chun an inngai a ni el thei. Pui tak chu a nih. Thim lal kulpui donaa an thei ang tawk an lo thaw ve tum chu a hawi. Ringna le ngairuotna hin thil tam tak chu a umtir thei chu a nih. Thimbung tlâng le a sêvêl lai hin, kum 1960 hnung tieng khan, Indiaa inthawka zalênna suol pawl Mizo Nationa Front tlawmngai pawl haiin inkhulnain an hmang hlak niin an hril bawk a, hi khawm hi hi lai hmun chanchin suktamtu pakhat chu a ni ve. Hi bâkah, hi tlâng Suo tieng letliemah hin dil a um a, a tui fim kar el an tih. Hi tui hi sain an tlân hlak a, hi lai hmun ramsa suktamtu khawm a ni el thei. Ei pi le pu hai Tuithaphai an lût tir le a hnung iemani chen khan, Thimbung tlâng le a sêvêl ram hi an sapêlna hmun, sa tamnaa an hril hlak a na, kum 30 liemtah chen khawm khan, ral khata inthawk ei hei thlîr a, ram hmangpui niin, inthim bungin a la’n lang hlak. Hieng ang neu neu, tak le tienami inchawkpawl, titi thu khaw cháng ngainuomum tak tak inirsuokna hmun a ni lei hi ni mei a tih, hi lai tlâng le muol hai hin Tuithaphai laia seilien mi tamtak lungril a lák hle el hih.
Hi tlâng, tienami ngainuom um tak tak le nuizatum tak tak piengna, hranghlui hai ram vachlana hmun ni bawk hi, kai dingin, Tuolbuol ni 7, 2023 zing 8:30 bawrin inlirthei ke pahni neiin kan inthawksuok a. Sim tieng panin Teddim Roada kan tlân phawt a, Mata khuoa inthawkin vawi tieng kan pêt a, vawi khat minute 5 bawr kan chawl ti chau naw chu, dîn takin darkar khatah km 35-40 bawra hratin kan tlan char char a, zing 9:30 bawrin, S. Gelbung , Thimbung tlâng bulthut a khuo kan tlung hman. Lampui hi tung ruok a na, a lien nawha chu a tha a, minute 40 vel tlân hi lamlien tha pucca road vawng a na, minute 20 tlân bawr hi lamlien la siem zo lo, pil le lung vur tah, lamlien siem pawl haiin an siem mêk lai a nih. Lampui hi an hawi a, a thawveng a, khaw thlirna hmun inhawi tak tak a tam bawk a, hi ringawt khawm hi fe man a zuk um nghal. Amiruokchu, lampui hi a kawi a, an tung bawk leiin, fimkhur taka motor khal chu a tul.
Kan motor hai inthuta kan insiemfel zo hnung 9:40 AM bawrin, kein Thimbung tlâng sîp panin kan inthawksuok a, chawhnung 12:40 PM chun tlâng sip tlungin thla kan inlak ham ham tah. Darkar 3 lai kan aw a ni chu. Amiruokchu, inhmaw lova hadam taka lawn kan n'a, kan sawl deu pha kan chawl pei a, hmun mawi deuna le khaw thlîr inhawina deua hai chawlin thla kan lak pei bawk a, inhawi kan ti hle. Sûn 11:30 AM in, thing buk hliep hnuoi, hmun inhawi le thawveng deuah kan bufûn kan thet a, bu le hme chi dang dang, arsa le bu zeu pawl chicken fried rice an ti dam, arsa hlûmte zeu hmin chicken nuggets an ti dam, arsa zeu tawl le artui zeu leh, ar sungkuo chu an kim thawk khat awm ie. Hi bakah changalhme le zawngta rawt a um bawk a, kan tlai ie! Darkar hni deu thaw tung lawn kan ni tah a, vawi khat sawl le phingtama bufûn thet kan ni bawk, kan bu lâk a tha hle. Kan bufun hai kan innâm tît. Zingkar bu ka fûn lai lungrilin “Pakhat fûn kep ka tih” tia bu fûn ka na, fûn kep ma lak lakah, ka bu fûn po ka tlâk thip. Ka ruolhai khawm chuong tho. Phaivâng chan ding tak ngiel khawm kan hla naw a ni awm kha. An hawiin, Pathien zarin dam man a um ie!
Bu fa khawp lel lawla tlâng sîp pana kan hang insawm tung nawk chu lel a um ie! Tlâng sîp tlung tawm meter zahni vel lem hi chu, tung naran el ni lo, ten ti thei deu thaw a intung a na, kut ke le thang khawma, hlo buk le hram buk dam man a, an hama inhamkai kan ni deu tak. Amiruokchu, inhmaw lovin, damte’n, a zaiin kan intawl tung det det a, thuok lain kan chawl pei bawk a, kan lawn tana inthawk darkar thum an ri vêl charin, kan tum ram, Thimbung tlâng sîp kan tlung tah a nih. Tlâng sîp tak a hin zawl chite, kawl lalin a um a, a lo thawveng hle a, a lo insang ta bawk leiin thli a tam hle. Khaw thlîr a’n hawi a, Suo tieng, Tlâk tieng, le Sim le Hmar an daw tha hle vawng. Sim tieng panin Lên tlâng dung hai an inzam phei rui a, mitin a hmu thei bâk, kawlkawdawngah dum paw rieiin an inzui ral a, a mawi ti hin a hril suok zo nawh. Lên tlâng dung hril po leh, ka pa tawngbau ka hriet suok hlak. “Ei pi le puhai chun, ‘Lên tlâng dung hi a fe peia, Rengpa Ngameingam a tuolah uipui ruol bakin a tawp’ an ti hlak” tiin, innui seiin a hril hlak. Ei pi le pu hai kha, hun sawt tak Lên tlâng dunga lo khawsa an ni leiin, hi tlâng dung hi an lungrilah a lo inphum nghet chu a ni awm. Rengpa umna Imphal phairuom tieng pan, Lên tlâng dunga Saidan Tlângsâng khawm chiterek inbawk lalin, da rieiin an hmu phâk a, Tlâk tieng pangah Hriengkawt tlâng dung fie takin a’n lang a, Hmar thlang tiengah Teisieng tlâng dung paw dum ruia inzam pheiin Hriengkawt tlâng leh an infin a. Mawi tak an nih. Lungril a thawvengin a hadam rawng rawng el. Ei thlîr ei thlîr el.
Tuithaphai ei ti hi, tlâng langsar pathum Thimbung tlâng, Hriengkawt tlâng, Teisieng tlâng le Saidan tlângsang hai huol khum sunga um a na, Thimbung tlâng sipa inthawk hin Tuithaphai hi, leidâr tiet chauin, fie kawngin a’n lang a. Hi sunga cheng hai hi ropui le thaw thei vieuin inngai hlak inla khawm, tlângsang taka inthawka, râl khata ei zuk thlir hin, ieng maruo bar chu ei ni naw zie a sukchiengin ka hriet. Vân sânga inthawk thlirtu lem chun, phaivang hawnin pilvunga in an bawl ang chauin ami hmu el thei. Hi hmun chite sûnga, Zogam, Zalengam le Hmarram ti a, chan tha le chunghnung ni tuma, ei in unauna neka ei indangna chite la vûnga, inkhîk inkhal a, a kar po le insik ei la tum vet dam hi, thil awm lo le tul lo a va ni de aw! ti dam hi ngaituonaah a pieng naw thei nawh. Vân boruoka inzin hai hin, vân boruok hla taka inthawka, sana hmai tiet chauva ei chêngna Khawvel an hung hmu pha, an ngai dân nasa takin a’n thlâk danglam rum rum hlak a, hi hi overview effect an tih. Mihriem vân boruoka inzin hmasa tak, communist pachal, Thlangram tieng khing le do tlat dinga communist ringna det taka tu nghet, Yuri Gagarin (1934-1968) meu khawm, vân sanga inthawka Khawvel a hung thlîr zet chun, a ngaidân a danglam hne hle a ni awm “Khawvel hi hla taka inthawka ei hung thlîr chun, inkhinga indona dingin a chîn taluo, inthuruol taka umna hmun khawp chau a nih” (Looking at the Earth from afar you realise that it is too small for conflict and just big enough for co-operation) a ti rum rum el. Thimbung tlâng sîp insâng taka inthawka ei chêngna ei hung thlîr chun, hieng ang deu ngai dân hi a pieng ve rum rum el. Hi lei hi ni tak a tih, mithiem haiin a’n khât tawk a ramleng dam, tlâng kai dama insuk thawveng a tha an lo ti hlak hi. Tlâng sâng ropui le ram hring dup laia ei um châng hin, Siemtu le inhnaina chi khat a umin ka hriet ve hlak a, lungril a dam vawng vawngin ka hriet hlak bawk. Chu el bakah, thilsiem ropui le mawi tak hai hin Siemtu Pathien ropuizie an suklang a, tawng lovin lungril inthûk taka thu an hril niin ka hriet hlak! Hi lei hin, kei khawm, kum khatah vawi khat bek, Pathien zara dam phawt chu, ramleng dam, tlâng kaia dâm fe ngei ka tum nasan chu.
Minit sawmli bawr tlâng sîp zawl, thawveng le inhawi takah, thla hai lah a, hadam a, kam cherek le theitui hai faa dawna hun an hmang zo hnungin, tawngtaia lawmthu hrilin chawhnung 1:20 bawrin, lung kim takin, Thimbung tlângsîp kan hung maksan tah a nih. Khawsak mivar hai ang deuin, kan kîr tieng hin lampui dang kan hung hraw a. Kan kai tieng khan Sim tienga inthawkin kan kai a, an kir tieng ruok hin chu Suo tieng kan kir thung a. Suo tieng tlâng pangpêr po po hi kâni rallienin nasa taka a hrawk a ni leiin, thingkung hrim hmu ding a um ta nawh, a kawl vawng a, hlo rimsie (hlo buong) le hlo hrâm ti bâk a um ta nawh. Thimbung tlâng sukhmingthangtu ve pakhat, Suo tieng tlâng thuta dîl khawm hmu ding a um ta nawh a, a kuong chu hmu theiin a la um. Tui lo indîlna hlak a nih ti chu a la’n hriet thei. India hnam pa ti a ko, Mahatma Gandhi (1869-1948) in “Khawvel hin mi tin mamaw le tul chu a phuhrûk thei, mi tin duamna chu ni lovin” a ti dâm lungrilah an lang rum rum el. Hranghlui hai an lo ram vachalna, ram ngawpui thimbung ni hlak kha, mihriem duamna leiin ti inla a’n khel ring a um naw tak, tuhin chu ram kawl, ram tawl, ram châr hmang tlak lo deu thawin a'n chang tah a nih. Hieng thil neu neu hi lungrila pai zing pumin, Tuithaphaia tlâng hmingthang kan kai thei lungrila lawm si, ki danga lungril na siin, Thimbung tlâng hi kan hung maksan tah a nih.
Thu kharna dinga ka hril nuom chu hihi a nih, ei rama thing le ruo hai, zu le va hai, ramsa le nga hai hi, ei thei ang angin humhal ei tiu. A ram lei lung, sik le sa, zu le va, thing le ruo, sa le nga hai le mihriem hai nun hi inthe thei lova, Siemtu Pathienin, a ting mat tlat a nih. “Vân khuphnuoia thil tum tin reng ta dingin hun a um” ti angin, iengkim hin hun chu an nei. Thing phûr tul hun khawm um a ta, nga man hun khawm um a ta, sa kâp tul châng khawm um mei a tih. Amiruokchu, a suon mawng rorêl zawnga thaw lovin, thilsiem hai hi duottaka humhala, ei ram leilung sukhringtu le hausakna a ni ti hrezing a, var le thiem tak a enkawl chu ei mawphurna a nih. Hi hi Pathien thupek khawm a ni hrim a (Gen 1:28), ei thaw ding mâkmaw a nih.
Sielmat
Tuithaphai
Tuolbuol 11, 2023
