By Upa Dr. Challiensung, Shillong
Thuhma: Coronavirus hripui hung suok hlim khan Coronavirus le inzawmin Artikul ‘Coronavirus Part-1’ ka ziek a; chu zo hun sĆ¢wt naw teah Covid-19 le inzawma thu bĆŖlchieng dĆ¢wl lo tam tak a um leiin Artikul ‘Coronavirus Part-2 - Coronavirus le inzawma thu bĆŖlchieng dĆ¢wl lo’ ti ka lo zieka. Chu zoah ‘CORONAVIRUS LE A BIBLICAL’ ti le ‘Coronavirus LE AN ENKAWL DAN’ ti hai ziek nawk ka tum laiin mani sinah ka buoi em em ve leiin le COVID-19 chanchin a ziektu ei tam nawk taluo ta leiin ka lo pamį¹hul ta a nih.
COVID-19 Vaccine le inzawma artikul ziek ka tumna a sĆ¢wt taa chu buoina dang dang leiin ziek lovin ka uma, ‘hung ziek raw ie’ tia phĆ»tna ka dawng nuol zing bawk a. Chuong zing lai chun, Upa Dr. Phirthanglien Buhril-in fie takin YouTube fethlengin COVID-19 Vaccine chanchin a hril ka lo ngaithlĆ¢ka. Chun, Dr. Janet Thiek, New Delhi in tĆ¢wi fel deuvin a ziek ka lo tiem bawk a. LĆ¢wm a umin, a hun tĆ¢wk vieu ta ni’n ka lo hriet a.
Amiruokchu, Covid-19 Vaccine chanchin hi ‘hung ziek raw ie’ tia mi hung message le phone an um el bakah, Covid-19 Vaccine le inzawma ngaidan mak tak tak hung hril an la um zing bawk leiin, thei ang tĆ¢wp suo vein ka hung ziek a nih.
Vaccination/Immunization Principle: Vaccine hi kum za deu thĆ¢w liemtaa inthawk khan mihriem haiin ei lo hmang į¹an ta a. Chuonghai laia ei hriet lĆ¢r deu deu hai chu Injection T.T, Injection BCG, Polio drops, Cholera invĆŖngna ti hai dĆ¢m kha an nih. Tuhin, Covid-19 le inzawmin India rama chu Vaccine pahni - Covaxin le Covishield ei hmang į¹an mek a nih. Vaccine po poin mihriema sin a thaw dĆ¢n le siem a nina san (Principle) tak chu natna (virus/bacteria) lo insuolpui le lo dang/vĆŖngna dinga antibodies taksa a lo siem a nih. Chu umzie chu vaccine lĆ¢k lei el khan natna kĆ¢i thei ta lo tawp ding tina ni loin, a natna lo insuolpuia, a sinthaw ding ang inthĆ¢wtir lo khawm a ni bawk. Chuleiin, vaccine inkĆ¢p ta hai chun a natna an lo kĆ¢i nĆ¢wk pal khawmin an thawhla ta bek bek ngai naw a nih. Covid-19 Vaccine lak hnung hin mihriem taksa-ah antibodies a siem hun sung hi kĆ¢r 2 (hni) vĆŖl a ngaia hril a nih.
Covid-19 Vaccine la thei ding hai:
- Kum 18 le a chung tieng hai.
- Covid-19 natna a hmaa lo invawi ta hai khawma lâk ding a nih, invawi nawk thei a ni leiin.
- Natna bukhuor nei hai khawma lâk seng dinga phût ei nih (TB, BP insâng, Diabetes, kal natna, lung natna, cancer invawi le a dang dang)
- HIV natna nei le taksa chau hai khawma lâk thei a ni bawk.
- Sorkar le Health Expert hai chun Vaccine hi a him tâwka, a tha tâwk bawka, lâk seng dinga phût ei ni bawk.
Covid-19 Vaccine la theilo ding hai le fƮmkhurna ding hai:
- Kum 18 le hnuoi tieng hai chu la pĆŖk lo hri dinga ti a nih.
- Nuhmei nau pâi lâi le Nuhmei naute nene pêk lâi nei hai.
- Injection hrim hrim le damdĆ¢wi tam tak le inzawma ‘Allergic Reaction’ nei hai; Covid-19 vaccine first dose allergic reaction nei hai.
- Covid-19 Vaccine lâk la sukhnûkna ding hai:
- SARS CoV-2 (Covid-19)-a damnaw le natna nei mĆŖk hai.
- Covid-19 a damnaw, SARS CoV-2 monoclonal antibodies le plasma therapy lo la hlim hai.
- Hospital natna inrik taka um hai (ICU-a um hai)
Hieng hai hin an dam suoka inthawka kâr 4-8 hnunga la ve thei chau an tih.
- Mi tuelkhawm natna hieng bleeding or coagulation disorders (thisen pût le thisen natna nei hai) chu fîmkhur taka vaccine lâk ding ti a ni bawk.
Covid-19 Vaccine Side Effect Ṭhenkhat:
- Khawsik insâng rak lo an nei thei. Lu na, lu inhâi hmuol dâm an nei hlaka, taksa chau ngûina khawm an nei thei bawk. Injection-na lâi a na thei bawk.
- Vaccines rĆŖng rĆŖng side-effect nei dĆŖr lo an um nawh.
- Health expert le medical profession ngaidĆ¢n chun side-effect chite nei haia hin a vaccine sinthaw ding ang a thaw į¹ha lem ti hi a nih.
Covid-19 Vaccine le Inzawma Thubelchieng dĆ¢wllo į¹henkhat:
- Kum tam hai le natna bukhuor nei hai ta dingin į¹i a um: Hi hi thubelchieng dawllo a nih. Ei hril ta angin natna bukhuor nei (Comorbidities condition) hai chun Vaccine hi an lĆ¢k hmasak dinga phĆ»t lem an nih. A letling dĆŖra ei hriet a lo ni awm!
- Nuhmei naupâi ding a sukbuoi thei: Tu chenah, khawvela vaccine pakhat khawm hin nuhmei naupâi ding chawkbuoi thei a la um nawh. Covid-19 vaccine khawm hin harsatna iengkhawm a siem nawh. Thu bul-bâl neilo a nih.
- Covid-19 vaccine vawihni zet inkĆ¢p ta hai khawm an la positive thei nawk thoa, vaccine hin umzie a nei nawh: Hieng ang ngaidan neitu hi medical profession-a sinthaw mĆŖk hai khawm an um hi a beidawngtlĆ¢k hle. Vaccine Principle le inzawm khan ei lo hril ta a, vaccine inkĆ¢p hin a natna kĆ¢i lo dingin a mi vĆŖng thei zing laiin, kĆ¢i lo tawp ding tina a ni chuong nawh. Entrina’n: TB hrik vĆŖngna BCG la hai khawm TB invawi ei tam. Anachu, a vaccine la hai chunga a natna inlang dan le vaccine la lo hai chunga inlang dĆ¢n an ang nawh. Vaccine hin virus/bacteria natnain taksa a suksiet ding popo kha antibodies (vaccine) hmangin lo vĆŖngin a lo do thei a nih.
- Covid-19 Vaccine hin mihriem DNA a sukdanglam thei: Hi ngaidan hi India ram puotieng a um nuol. Ei vaccine hmang mĆŖk hai hi mRNA based le Spike Protein Antibodies based an ni a, mRNA hi DNA-ah a’n thleng thei naw a, DNA khawm a sukbuoi thei chuong nawh.
Thukharna: Virologist Dr. Shahid Jameet chun, ‘…nikum lĆ¢i le thla 2-3 hma ela Covid-19 hriin a lo nuoi vĆŖl hai kha ieng bĆŖk bĆŖk an ti tawl naw a; tu ta į¹uma Covid-19 second wave in a hang nuoi nĆ¢wk hin an thawhlĆ¢ ĆŖm ĆŖm el nasan hi ka ngaituo chun a ‘virus’ hi a’n thleng danglam a (new variant/strain), a į¹i um zuol bawk (more infectious & pathogenic) ni’ng a tih’ tiin a hril.
Hi hi a’ndik hle ring a um bawk. Kum 2020 June thla lai vĆŖla Covid 19 positive a tam lem kha chu Quarantine Centre-a dam, Covid Care Centre-a enkawl an ni a, Hospital-a enkawl an į¹ul nawh. Tukuma Covid-19 positive hai ruok hi chu a tam lem Hospital panpui an ngaia, mi tam tak chun Oxygen an mamaw nghal bawk a nih.
Chun, ICMR le Ministry of Health, Govt. of India in data a lĆ¢kkhawmnaa chun VACCINE la’n kĆ¢p lo hai lĆ¢i a natna hi a ‘serious' bĆ®k a, a thĆ®pui an tam lem bawk ti a nih. Hi hi thudik a ni zie ‘practical' ngeia ka sinthawna hmuna hretu ka ni ve.
Covid 19 hripui natna į¹i si, a’n vĆŖngna ‘vaccine’ Ć»ksak bawk lo hai hi ‘chatuon hremhmun’ į¹i si, ‘chatuon sandamna neitu Lal Isu’ hnĆ¢wltu hai ang ni’ng ei tih.
Chuleiin, nang le kei ei himna ding chun Covid-19 le inzawma Sorkar Thusuok hai inzâ le zâwm ei pawimaw a, Covid-19 VACCINE hi ngâitha loa, lâk tum seng ding le thubelchieng dawllo hai lo buoipui ta lo dingin ei infiel tak zet a nih.