~ Lal Dena
Isu
chunga rorêlna kha”The most infamous trial in the history of mankind” ti a hriet
a nih.
Lekhabu thar le ngainuom um ei nei
nâwk tah. Ei va hamţha de! A ziektu hi tu dang ni lovin Asia rambunga khawm
hming lo ser Who’s Who in Asia-a lo ţhang ve tah le chawimawina insâng national
level-ah hai lo dawng tah Prof Dr L. Fimate, M.D, Forensic le medicolegal
tienga thiem filawr a nih.
Isu Krista rawngbâwl dân, a thi dân
le a thonâwkna thu hi chu ei hriet tlâng hle. Amiruokchu, secular le
medicolegal tieng tukvera inthawka ziek ruok chu ei la tiem tlâwm hle ring a um.
Hi lekhabu hi thupui 26-in ţhe a nih a. Thupui 1-16 chen hin Chanchin Ţha pali
ziektuhaiin Isu chanchin an suinain bul a ţan a. Judahai rorêlna khâwlpui
Sanhedrin rorêl dân le hremna dân; Judahai courta mi pawimawhai; Rom mihai le
Judaihai inlaichȋnna; Isu chunga an rorêl dân; Pilat-in Isu chungthu a rêl dân;
Isu tuorna medicolegal expert-ha’n an hmu dân, Shroud of Turin, Italy-a mithi
tuomna puon khu Isu tuomna a ni thei dȋm? Foresic expert-hai sui dân, Isu thi dân
le a thonâwk hnunga thuhretu le mit ngeia hmutuhai tawnhriet Bible-a inziek si
lo mithiem filawrhai hmu dân hriet belsa ding tam tak a um.
Judahai kha dân khir le thudik dit
si Isu dân bawsietua intuma, a chungthu an rêl dân le an hrem dân kha an dân bua
mi leh an mil thei am? Isu man dinga thiempu lal takpa suokhai chen an inthawk
khan, thu phierrûk saa thilthaw an ni zie chuh ân lang chieng hle a. Thiempu
lal tak khawma ro indika a rêl nuom naw zie le, a tum naw zie, thiemnaw a lo
inchangtir tum ta sa hrim a ni thuhai hi lekhabuah hin hmu theiin a um.
Hebrai-hai dânin zana inman le a
chungchâng rêl hih phal a ni ngai nawh. Isu ruok chu zâna man a ni a. Tulai
mithiemha’n an sût dana lem chun zanril le zȋng dâr 3 inkâr lai vêla Isu kha
man ni dingin an hril. Isu an man dân khan dân an bawsiet a. A san chu, mi
inphatsantu, Juda Iskariot ruoia an inmantir bâkah, rorêlna khâwlpui, Sanhadrin
meuin an man dinga mi (Juda) an hei ruoi el kha dân an bawsiet hul huol a nih
ti dâm ei hriet belsa bawk.
An rorêlna ni le huna khan dân an
bawsiet nasa hle. Zâna man le rêl a ni el bâkah, Sabbath tâwma khang ang thil kha
thaw khap a nih bawk. Ro an rêlna ni kha Nisân thla 14 ni a na. Chu chuh, sût
danah April 6, 30 ADE (Ningani) zân tieng, ni sa tlâk hnunga inṭan ni a hriet a nih. An hemdena ruok chu, April
7, 30 ADE (Zirtâwpni) sûn lai a na. Zân tieng dâr 3 vêla thi niin an hril.
Chuleiin, thina thurêl (capital punishment) ni 2 sûnga thaw ding kha ni khat
chauh an thaw a nih. Sabbath tâwm, thina thurêl awi lona niah khan Isu thina
ding thu an rêl bawk a. Chuleiin, a zȋnga rêl nawn ding ti dân kha
bawsiein an rêl nawn ta naw bawk. Sanhedrin
hi rorêlna khâwl (court) pui tak, inhêkna ching feltu ding tak ni sienkhawm,
Isu hêk dân dinga infuitu taka ṭhang a nih a, rorêltuhai laia pawimaw tak, thiempu
lal Kaiapha hlak kha a hêkna (charge-sheet) the lûttuah a la ṭhang nâwk ang
lawih si ti hai hi lekhanuah hin fie taka hmu thei a nih.
Prof L.Fimate hi Forencic specialist
le medicolegal expert a nih bawk a, medicolegal hai thlȋrna tukver a’nthawkin
Isu tuorna le thina chungchâng, a panga hliemna chi tin rênghai hrietfie theina
dinga tulai forensic expert-haiin hliemna an sui dânhai besanin dȋlsût takin an
sui dân chanchin hi lekhabuah hin a ziek a. Isu an hemdena ding Kross an
inputtir kha yard 600 vêl sei, a fena lampui feet 1800 vêl, chu chu kilometer
chanve nêka sei meta hla a nih. Mi puitling hemdena ding thinga siem, Kross chu
rik tâwk tak el a ni leiin, pa vântlânghai khawma a rik an ti a, lampuiah vawi
tam an tlûkpui ve hlak hrim a nih. Isu ngei khawmin put zo lovin a tlûkpui. A
put zo naw leiin Simon chu a put puitu dingin a nuom le nuom naw indawn lovin
an man a, a putpui thu khawm ei hmuh. Isu’n Kross a put a, a tlûkpuina lei
khan, a tlûknaa ân tetnahai chu a pang duk het hut le hruihruol zie inlang hrêk
hrûk le hlinglukhum a khumnaa khan a lu, a lu laiahai hlinga sun pawpna le inhliemna hmun tam tak an
hmu a ni bawk thu medicolegal expert-hai chun an hril.
Isu khah Kross chunga khan dârkâr 3
lai vêl chauh an khai hman a. Isu ruok hi chuh, mi danghai nêkin a thi inrang bȋk
a. A thi inrang êm lei khan Juda-hai thaw dân pangngaia thûk thei nawna rimtui
nâl hlak khawm an thaw mumal hman naw a nih. Chuleichun, a nâka an hang sun
khan a thi tah ti hrein a ru pakhat khawm suktliek a ni ve ta naw hrim a ni
khah. Pathien lekhathuin, “A ru pakhat khawm suktliek ni naw nih’ ti thu kha a
tlungna dingin chuong thil chu thaw a nih” (Johan 19:36). Chubâkah, a thi ni
zing khah Juda-hai nipui Sabbath a nih a, Fekân Ruoiṭhe kum a ni bawk leiin,
Zirtâwpni, nisa tlâk hma ngeia phûm a ṭûl a nih.
Isu kha ni thum hnunga thlâna a
tuomna mâksanin a thonâwka. Isu tuomna puon kha vawisûn chena ‘Shroud of Turin’
Italy rama Turin khawpuia biekin pakhata sie khuh ni thei a ti’m? ti chu dâktawr
le medicolegal expert-hai insêlna tak tak ni dingin an ring a, ringhlel ruol lo
ang khawp rauhva hril khawm an um. Amiruokchu, tulai scientist-hai ngaidân ruok
chun hi puon hi a hun le ni ngaituo chun a la hlui bêk naw leiin Isu tuomna
puon chie khah ni tak tak naw nih, siemchawp an sie mei mei ni lem a tih ti ngaidan
nei pawl an um ve thung. Iengkhawm nisien, Prof L.Fimate chun ‘a tak tak’ ni
dinga ring pâwlhai ngaidân thlûrin a sui.
Thupui 17-24 chen hin thina dârkâr,
thi hnunga taksa danglam pei dân, India rama tuolthattuhai sui dân, India rama
criminal court le an thunneina, dân bawsietuhai chungthu rêl dân, court-a um dân
ding, thisen hlutzie, post-mortem (mithi ât) ţangkaina, haa inthawka mi suol
man dawk dânhai fie taka tarlang a nih. Medical term tam tak um sienkhawm,
nghawk lovin tiem suok hrâm hrâm rawh. Hrietna a sukpung bâka, a bengvâr thlâk êm
êm.
Bung tâwp takah Pontia Pilat-in Rom
lal tak Kaisar Tiberius kuoma a lekhathawn, ama ziek ngei hin hi lekhabu hlutna
hi nasa takin a suksâng a. Pilat hi mithiem le var, Greek philosophy tiem rawn,
Rom lal tak khawma a aiaw a, Juda hnam fir le hel hmang awptu a a ruot mi fel
le tawngkam thiem a nih. A thu ziek le ţawngkam hi a mawi a, lekha a tiem rawn
hle ti khawm hriet thei a nih.
Pilat-in Isu Krista a hmu dân,
hemde a ni laia khawvêla thiltlung mak tak tak, mita hmutu ngei hai thuhril hin
Bible thudik hi an sukdet zuol a, ei ringna khawm nasa takin a suknghet zuol
bawk. Pilat le Isu inbiekna, Pilat lekhathawna ţhenkhat chauh zuk tarlang ei
tih: “Thuthang lêng vêl tam tak laia thu pakhat ruok chun ka ngaituona a hluo
sip tlat el. Galili khuoa tlangvâl pakhat hin mipuihai ngainat zâwng takin inchûktirna
thar a suksuok a. Chu tlangvâl chun Pathien remruot anga Rome sawrkâr laka helna
suksuok dingin mipuihai an fui mêk niin an hril bawk. Sienkhawm, ka ngai ţhat
nawna chu, sawt naw te hnungah ka sie hmang thei ta hrâm a nih.
Hi Nazaret tlangvâl Isu hi,
Juda-hai nêk hmanin Rome sawrkâr ta dinga ruolţha a ni hmêl lem tlat el. Ni
khat chu, Siloe (Salom dȋl) ka pêl tâwm lai takin mipui tam tak lo um hi ka hei
hmuh a. Ka hei en chieng chun, mipui laia chun tlangvâl pakhat hi thingkûng
hnenga ngȋr pumin, dam ruoma mipuihai a lo inchûktir lai hi ka zuk hmuh thei a.
Chu pa chu Isu a nih tiin an mi hril tâwl a. A lua sam buong tle suou el le, a
khâk hmul mawi tak hai a’nthawk ringawt khawm chun, vân a’nthawka hung ţum ni
hiel dingin ân lang a. Kum 30 bâwr vêl mi a nih. Hieng ang lâwma mi inthieng le
suksuol nei lo hmêl put hi ka lo la hmu ngai rêng rêng nawh. Ama le anchûktirna
ngaithlatuhai, khâkhmul dum ser sur le
vun rawng dâng rak el hai leh chu an inkhan naw kher el.
Praetorium ka tlung nâwk hnungin
Manlius (ka private secretary) chun Silom dȋl kama Isu thuhrilhai chu a mi hril
sâwng pek nawk tah a…(a thuhril) hril khi zo ding khawp mithiem thuziek pakhat
khawm hmu le hriet ka la nei nawh. Hnam hel hmang tak, Juda tam tak laia pakhat
chun, Isu chu Kaisar kuoma sie chawi chu thil indik a ni le ni naw ân dawn a.
Isu chun hieng hin a dawn a: “Pathien thilhai chu Pathien pe un la, Kaisar
thilhai chu Kaisar kuomah pe ro,” tiin.
A tâwpa chun, “Nazareth Isu, kum 3
sûng zet i dit dit hril thei dingin zalênna ka pêk che a. Kâ’n sȋr dêr nawh. I
kam suokhai chu mi inthienghai kam suok ang el a na. Greek mi var Socretes le
Plato hai thu le hla kha i lo tiem ve ta dim chu ka hriet nawh a. I thu le hla
hai ruok chu kan mi var chungchuonghai kam suok nêk daihin ân sâng a, inril ka
ti hle bawk. Kei, a aiawa hi ram awptu,
a siehlaw tlâwm tak khawm hi khâng ang zalênna pêk i ni lei khan ka lâwm tak
zet a nih. Chun, i phû hrim bawk a. Amiruokchu, i inchûktirnahai khan i hmêlma
kumhlun hai le mi thilthawthei tak tak hai a kei tho ti hi i laka ip tlat chi
khawm niin ka ngai nawh a. Chu chu thil mak khawm ni kher naw nih. Socretes
khawm khan ama theida ngawi ngawituhai a nei nuol a, an theidana chun a sukhlum
ta hiel a ni kha. Nangma leia theidana hung insieng ruok hi chu thuo hni a nih
a. Nang le i inchûktirnahai an theida lei le, nuom tâwka inchûktir thei ding
khawpa zalênna ka pêk che leiin kei chen khawm an mi theida sa a ni hi. Rome
sawrkarin anni khâta an khawtlâng ro inrêl theina dinga Hebrai mihai kuoma
thuneina a lo pêk tah, lakpêk nâwk dinga nang le inlungruol ni dingin an mȋ’n
tum a. Ka ngên nuom che chuh, thu ka pêk che ka ti dêr nawh a, tuta inthawk
chun annihai laia inthawk inthier fihlȋm la, mipuihai inchûktirna kawnga khawm
fȋmkhur nâwk zuol dingin ka dit che a nih. An ngaidân le lungril put dânhai
khawm hrietpêk tum tâwl la, inza bawk rawh. Chuong a ni naw chun, i hmêlmahai
hin an inzaumna sukpawrche pêka intum chein, hieng mipui, ienga ţangkaina nei
lo ruol hin i laka helna suksuok pal an ta, chu chun lo thei lovin i laka dân
anga rorêl dingin mi thawlui rawi an tih.”
Pilat lekhathawn zawmpui chu, nanga
tiem zawm dingin hla lem ei tih. Hiengang lekhathawn pawimaw, ţawng mawi le var
hi ka la tiem ngai nawh. Pilat hi mi thiem le var a ni bâk a, philosopher ropui
tak khawm a nih. Mi mizie hriet theina tha tak chu an lekhaziek tiem la, an
mizie le personality hriet theina chin nei i tih. Prof L.Fimate-in hi document
pawimaw (primary source) Pilat lekhathawn ân chuonsa lei hin hi lekhabu hi
primary source le eye-withness account-a innghat, ring tlâk lekhabu a nih zie sêl
ruol lovin a hrilfie.
Hi
lekhabu Thina Rapthlak, Isu thina
chanchin hi mi tinin tiem inla, a bȋkin Kohran ţhuoituhai lem chun tiem
ngei ngei chi a nih. Bible-a inziek bâk, mi thiem filawr medicolegal expert le
theologian-ha hin ei Pathien thu hi ân dik zie, an thûk zie le thonâwkna dâm a
taka ngeia hmutu le hretuhai tawnhriet hin ei thuring inkhêl ruol lo a ni zie
an sukchieng. Tiem la, tiem nawn rawh, insȋr naw ti nih.