~Ngurrivung Hmar
Ei thlatu, ei pi le puhai chu Sinlung a inthawkin, Siel ang a hung suokin, Himalaya tlang dung vel a chun an hung in tawl tla pei a. Hienga an in zin kuol vel lai hin an Savun Lekha neisun chu Sum inkhum nĆ¢n an hmanga, a lo thu deu lei a manih ding, an Ui vaihai chun an lo fak zo vawng a, ti’n ei thlatuhai chanchin suituhai a inthawkin ei hmu a. Hileihin, ei thlatuhai chanchin, Sinlung a inthawka hungsuok ei nih ti bak hi chu sui thei an ta naw a nih. Ei pi le puhai suilungmawlin Savun lekha kha sum inkhum nĆ¢n lo hmangnawhai sienla chu aw! Ei ni, Hmarnauhai hungsuokna hi awlsam deuvin, inril nawk zuolin ei hriet thei ding ana.
Ei pi le puha’n Ṭieu ral hung kaiin LĆŖn thlĆ¢ng hung pelin Champhai le a sevel ah an khawsa a, RĆŖngpui le RĆŖngtehai neia an umlai khan RĆŖngpui Chawnhmang khan thlangtlat sanin Hindu sakhuo ah lo inletnaw sienlachu aw! Ei unau, Lusei lalhai lak ah ei pi le puhai khan an lalram an humhim zo ding bah.
Kum 1910 khan, Hmar biel, Manipur simthlang ah Chanchinį¹ha hung lutin, a tirin Luseiį¹awng chauvin Pathien thu hril le Pathien inpakna hla hai sak le phuok a nih a, sienkhawm ringna a, ei mi hmasahai, a bikin Rev. Thangngur, Rev Lienrum le adang danghaiin Pathien an lo hmu chieng leiin, mani į¹awng, Hmarį¹awng ngeiin Pathien inpakna hla hai phuokin, ei lo sak ta a, choungchun ei literature in į¹anna khawm a lo ni hiel a nih. Ringna a ei mi hmasahai hin Pathien lo hmuchiengnawhai sienlachu aw! Tuta, ei į¹awng, Hmarį¹awng hi (mi lo hriethiem inla ) Ralteį¹awng ang hi ni tĆ¢ng a tih, a į¹awngneituhai mit cheng kerkur a damzing si in, ei į¹awng chu į¹awngthi lo ni tang a tih.
Kum 1940 vel lai khan Mizo Union thlipui a hung hrang a, ei ni Manipur simthlang a cheng, Hmarnauhai khawm a mi hung kĆ¢ngkai a, chuongchun khuong le dĆ¢r leh, Mizo Union inrui in ei lĆ¢m a. Hienglaizing hin, Manipur RĆ¢ngpa chun a Minister hung tirin Mizo Union bansan inla Indian Constitution hnuoiah, in chengna hmun hi Regional Council ( Sixth Schedule hnuoi ah) peng ka ti cheu a ti a, sienkhawm khanglai a ei hnam į¹huoituhai khan Mizo Union phatsan nuom lovin, beiseina hruolhrui anga an chel chu tak chang zolovin, a ieng ieng khawm chan neilovin Manipur state ah ei kawp sawng an tah. Mizo Union hun lai a ei hnam į¹huoituhai khan Manipur RĆŖngpa thu kha lo awi hai sienla chu aw! Ei ram, a bikin Hmar biel ei ti hi, hieng em em hin chu pasie nawng ei ta, Sixth Schedule hnuoi ah mani a ro in relin Hnam danghai inhnar ni ngei ei tih.
Kum 1960 bawrvel khan, Assam state hnuoi ah Mizoram, Mizo District a ni lai khan, ei hnam į¹huoitu į¹henkhatha’n Sixth Schedule hnuoi ah Autonomous District hni ( demand) an tuma, sienkhawm MNF thlipui a hung hrang a, khanglai a MNF į¹huoituhai khan Independnent ei suollai lai hieng ang hnina hi chu lo siem dal ro, ti’n ngenna an siem leiin tawp san alo ni tah a. Assam hnuoi ah Mizoram hi District tam tak hai lai a District pakhat (Mizo District) ve el a nilai khan, ei hnam į¹huoituhai khan an thiltum lo bawtlangpui hai sienla chu aw! Hmarhai hin Mizoram ah Autonomous District nei deitĆ¢ng ei tih. Entirna pakhat ve chu Chakma Autonomous District saw, atir a Indian Constitution siem a ni lai khan a um ve naw a, Lushai Districta regional council unmsun chu Pawi le Lakher Regional Council (tuta Lai le Mara Autonomous District Council) hai saw an nih. Chakma Autonomous District Council saw, Mizoram Sipai thuhnuoi (president rule)ah a um laia siem a ni a, chun Mizo District chu 1972 in Union Territory a hlan kai a hung um in Mizo District chu Mizoram ti a hung ni ta a, chun Chakma Autonomous District khawm chu Mizo mipui ditlei nilovin, lo theilovin Mizoram Legislative Assemly ah passed a lo ni tah anih.
North-Eastern Areas (Re-organization) Act, 1971 dungzuiin Manipur chu State puitling a hlang kai a hung ni a. Ahma a dansiemtu 30 nei hlak kha 60a suk pung ahung ni a. MLA biel į¹he dar lai khan ei hnam į¹huotuhai khan hmathlir lo nei sei deu hai sienla chu aw! Manipura Hmarhai hin a tlawm tak a MLA pathum bek ieng lai khawm ei nei thei ding a na.
Kum 1986 in MNF le India sawrkar chun inremna siemin, Mizoram chu State ral muong a hung ni ta a. Hi hun hi, remchang a la in Hmar People Convention chu in din a lo ni a. Hun sawt tak HPC le Mizoram sawrkar chu anbuoi hnungin inremna (Memorandum of Settlement) chu 1994 khan ziek alo ni ta a. HPC le Mizoram sawrkar an inbiek lai khan ei į¹huoituhai, HPC hotuhai khan Autonomous District an hnina a khan lo į¹hang nghettlat hai sienla chu aw! Mizorama Hmarhai hin ei unau Lai, Mara le Chakmahai ang bawkin mani ah rorelna nei tang ei tih.
Tuta, achung a ei tarlanghai ... sienla chu aw! Ei ti laihin, vawisun a Hmar mipui, nang le kei hi į¹hangtharha’n Ć®engtieng pang a inthawk hi nam chuongchun, khangkhan lo thawhai sienla chu aw! Mi la hung tĆ®ng an ta? Chuleiin, ei ziek le ei tiem rawp hlak Tipaimukh Dam chungchang a hin chu nang le kei hin ngaituona ei seng hi chu a ngai hle naw maw? Vawisun hin ei Kohran į¹huoituhai khawm hi an to į¹awk į¹awk a hun ta nĆ¢wn ka hriet. Vawisun hi nang le kei a tadi’n hun į¹ha a nih, ei rawl hi, ei thei tawp a insuok a hun ta tak zet a nih. Ei thu le hla nilovin Britishhai mi awpna hnuoi a rorelna hran hran a į¹hen darh in ei um a, India sawrkar hnuoi a khawm eini Hmarhai umna chu State hran hran a į¹hen dar in ei um nawk pei a, sawrkar hlak chun ei harsatnahai a inthawkin ana a suk sĆŖt a, hienglaizinghin, ei chengna, eini Hmarha’n HMARRAM ti a ei ko ngamna a hin a ram neitu, eini Hmarhai mi rawn į¹hak lovin Dam bawl a tum a, hi Dam bawlna ding a Memorandum an ziek khawm hin chiete khawm in a ram mihai hi a rawn nawh, chuleiin, ei theitawpa insanmarin ei hnam damna dingin į¹hang ei lak a hun ta tak zet a nih. Unauhai, hihun hi, remchang a la in, India sawrkar ah Constitutional safe guard pek a ei um hmakhat chu Tipeimukh Dam hi dodal tlat ei tieu.
Tarik: 25.04.2011. ennawn 28.03,2012
Ei thlatu, ei pi le puhai chu Sinlung a inthawkin, Siel ang a hung suokin, Himalaya tlang dung vel a chun an hung in tawl tla pei a. Hienga an in zin kuol vel lai hin an Savun Lekha neisun chu Sum inkhum nĆ¢n an hmanga, a lo thu deu lei a manih ding, an Ui vaihai chun an lo fak zo vawng a, ti’n ei thlatuhai chanchin suituhai a inthawkin ei hmu a. Hileihin, ei thlatuhai chanchin, Sinlung a inthawka hungsuok ei nih ti bak hi chu sui thei an ta naw a nih. Ei pi le puhai suilungmawlin Savun lekha kha sum inkhum nĆ¢n lo hmangnawhai sienla chu aw! Ei ni, Hmarnauhai hungsuokna hi awlsam deuvin, inril nawk zuolin ei hriet thei ding ana.
Ei pi le puha’n Ṭieu ral hung kaiin LĆŖn thlĆ¢ng hung pelin Champhai le a sevel ah an khawsa a, RĆŖngpui le RĆŖngtehai neia an umlai khan RĆŖngpui Chawnhmang khan thlangtlat sanin Hindu sakhuo ah lo inletnaw sienlachu aw! Ei unau, Lusei lalhai lak ah ei pi le puhai khan an lalram an humhim zo ding bah.
Kum 1910 khan, Hmar biel, Manipur simthlang ah Chanchinį¹ha hung lutin, a tirin Luseiį¹awng chauvin Pathien thu hril le Pathien inpakna hla hai sak le phuok a nih a, sienkhawm ringna a, ei mi hmasahai, a bikin Rev. Thangngur, Rev Lienrum le adang danghaiin Pathien an lo hmu chieng leiin, mani į¹awng, Hmarį¹awng ngeiin Pathien inpakna hla hai phuokin, ei lo sak ta a, choungchun ei literature in į¹anna khawm a lo ni hiel a nih. Ringna a ei mi hmasahai hin Pathien lo hmuchiengnawhai sienlachu aw! Tuta, ei į¹awng, Hmarį¹awng hi (mi lo hriethiem inla ) Ralteį¹awng ang hi ni tĆ¢ng a tih, a į¹awngneituhai mit cheng kerkur a damzing si in, ei į¹awng chu į¹awngthi lo ni tang a tih.
Kum 1940 vel lai khan Mizo Union thlipui a hung hrang a, ei ni Manipur simthlang a cheng, Hmarnauhai khawm a mi hung kĆ¢ngkai a, chuongchun khuong le dĆ¢r leh, Mizo Union inrui in ei lĆ¢m a. Hienglaizing hin, Manipur RĆ¢ngpa chun a Minister hung tirin Mizo Union bansan inla Indian Constitution hnuoiah, in chengna hmun hi Regional Council ( Sixth Schedule hnuoi ah) peng ka ti cheu a ti a, sienkhawm khanglai a ei hnam į¹huoituhai khan Mizo Union phatsan nuom lovin, beiseina hruolhrui anga an chel chu tak chang zolovin, a ieng ieng khawm chan neilovin Manipur state ah ei kawp sawng an tah. Mizo Union hun lai a ei hnam į¹huoituhai khan Manipur RĆŖngpa thu kha lo awi hai sienla chu aw! Ei ram, a bikin Hmar biel ei ti hi, hieng em em hin chu pasie nawng ei ta, Sixth Schedule hnuoi ah mani a ro in relin Hnam danghai inhnar ni ngei ei tih.
Kum 1960 bawrvel khan, Assam state hnuoi ah Mizoram, Mizo District a ni lai khan, ei hnam į¹huoitu į¹henkhatha’n Sixth Schedule hnuoi ah Autonomous District hni ( demand) an tuma, sienkhawm MNF thlipui a hung hrang a, khanglai a MNF į¹huoituhai khan Independnent ei suollai lai hieng ang hnina hi chu lo siem dal ro, ti’n ngenna an siem leiin tawp san alo ni tah a. Assam hnuoi ah Mizoram hi District tam tak hai lai a District pakhat (Mizo District) ve el a nilai khan, ei hnam į¹huoituhai khan an thiltum lo bawtlangpui hai sienla chu aw! Hmarhai hin Mizoram ah Autonomous District nei deitĆ¢ng ei tih. Entirna pakhat ve chu Chakma Autonomous District saw, atir a Indian Constitution siem a ni lai khan a um ve naw a, Lushai Districta regional council unmsun chu Pawi le Lakher Regional Council (tuta Lai le Mara Autonomous District Council) hai saw an nih. Chakma Autonomous District Council saw, Mizoram Sipai thuhnuoi (president rule)ah a um laia siem a ni a, chun Mizo District chu 1972 in Union Territory a hlan kai a hung um in Mizo District chu Mizoram ti a hung ni ta a, chun Chakma Autonomous District khawm chu Mizo mipui ditlei nilovin, lo theilovin Mizoram Legislative Assemly ah passed a lo ni tah anih.
North-Eastern Areas (Re-organization) Act, 1971 dungzuiin Manipur chu State puitling a hlang kai a hung ni a. Ahma a dansiemtu 30 nei hlak kha 60a suk pung ahung ni a. MLA biel į¹he dar lai khan ei hnam į¹huotuhai khan hmathlir lo nei sei deu hai sienla chu aw! Manipura Hmarhai hin a tlawm tak a MLA pathum bek ieng lai khawm ei nei thei ding a na.
Kum 1986 in MNF le India sawrkar chun inremna siemin, Mizoram chu State ral muong a hung ni ta a. Hi hun hi, remchang a la in Hmar People Convention chu in din a lo ni a. Hun sawt tak HPC le Mizoram sawrkar chu anbuoi hnungin inremna (Memorandum of Settlement) chu 1994 khan ziek alo ni ta a. HPC le Mizoram sawrkar an inbiek lai khan ei į¹huoituhai, HPC hotuhai khan Autonomous District an hnina a khan lo į¹hang nghettlat hai sienla chu aw! Mizorama Hmarhai hin ei unau Lai, Mara le Chakmahai ang bawkin mani ah rorelna nei tang ei tih.
Tuta, achung a ei tarlanghai ... sienla chu aw! Ei ti laihin, vawisun a Hmar mipui, nang le kei hi į¹hangtharha’n Ć®engtieng pang a inthawk hi nam chuongchun, khangkhan lo thawhai sienla chu aw! Mi la hung tĆ®ng an ta? Chuleiin, ei ziek le ei tiem rawp hlak Tipaimukh Dam chungchang a hin chu nang le kei hin ngaituona ei seng hi chu a ngai hle naw maw? Vawisun hin ei Kohran į¹huoituhai khawm hi an to į¹awk į¹awk a hun ta nĆ¢wn ka hriet. Vawisun hi nang le kei a tadi’n hun į¹ha a nih, ei rawl hi, ei thei tawp a insuok a hun ta tak zet a nih. Ei thu le hla nilovin Britishhai mi awpna hnuoi a rorelna hran hran a į¹hen darh in ei um a, India sawrkar hnuoi a khawm eini Hmarhai umna chu State hran hran a į¹hen dar in ei um nawk pei a, sawrkar hlak chun ei harsatnahai a inthawkin ana a suk sĆŖt a, hienglaizinghin, ei chengna, eini Hmarha’n HMARRAM ti a ei ko ngamna a hin a ram neitu, eini Hmarhai mi rawn į¹hak lovin Dam bawl a tum a, hi Dam bawlna ding a Memorandum an ziek khawm hin chiete khawm in a ram mihai hi a rawn nawh, chuleiin, ei theitawpa insanmarin ei hnam damna dingin į¹hang ei lak a hun ta tak zet a nih. Unauhai, hihun hi, remchang a la in, India sawrkar ah Constitutional safe guard pek a ei um hmakhat chu Tipeimukh Dam hi dodal tlat ei tieu.
Tarik: 25.04.2011. ennawn 28.03,2012