Showing posts with label Lalthankunga Hmar. Show all posts
Showing posts with label Lalthankunga Hmar. Show all posts

ṬAWNG HUMHAL

No comments

November 21, 2014

~ Lalthankunga Hmar [HLS Joint Conference (18-19 NOv.,2014) a Pu Lalthankunga Hmar a paper present a nih]
Hmar á¹­awng hawrawp hmang dân ang hmang lova Hmar á¹­awng ziek, mi á¹­henkhat ei um leiin, á¹­hangthar á¹­henkhat, a ngaina hre lova um an um hlak. Hieng ang thil danglamin ei á¹­awng a hung rùn el hi chu, Hmar á¹­awng iná¹­hang lai mek ta ding chun, thil vangduoithlâk tak a nih. Ṭhangthar tamtak chun Hmar á¹­awng ziekna A AW B hi an inchùk ve naw a. A tlângpuiin, English medium Sikul-a seilien tamtak ei um tah. Chuleichun, Hmar á¹­awng ziek dan pangngai ei lo thiem naw a ni khawmin, a âwmna chin a um. Amiruokchu, ei á¹­awng a ni leiin ei thiem a á¹­ul si a. Mani á¹­awng na nâ na chu, hei inchûk met inla, ei thiem el ding chu a nih. English Alphabet-a inthawka ei á¹­awng ziek dawk ei tum tlat a ni ruok chun, ei á¹­awng hi ziek dik ngai nawng ei t’a; ei á¹­awng mawina hi ei sukpher ding a nih. 

Hmar á¹­awng hi, English Alphabet-a ziek dik thei a ni naw leiin, Hmar á¹­awng ziek dik thei dan hnai tak chu, Lusei á¹­awng ziekna dinga siem Lushai Alphabet ei hmang ve hi a ni a. Chu Alphabet chu hmangin, Hmar á¹­awng hi kum 100 deuthaw ei lo ziek ta bawk a nih. Hun hung inher peiin, Hmar A AW B inchûk ve lo, English Medium Sikul-a seilienhai chun, English Alphabet-a inthawka Hmar á¹­awng ziek naw chu, indik tâwk naw anga ngaina hung neiin, an inchûkna, an seilienpui Sâpá¹­awng ziekdâna ziek chu indik lem ding anga ngaina an hung nei ta tlat a. Ei á¹­awng hi Sâp hawrawp (English) A B C hmanga zieksuok theilo a um lei taka ei awphâwi mila A AW B siema um hi, ei á¹­awng ziekna dinga ei hmang a nih ti ei hriet naw chun, á¹­hangtharhai hi ei buoi ding a ni hrim a nih. Sâp hawrawpa a tlukpui a umnaw leia ‘Ṭ’ le ‘O’ hi a bîktaka ei á¹­awng mila siem a nih ti khawm hi hriet a pawimaw khawp el.

Hmar á¹­awng hi naupang ta naw sien khawm, hawrawp hmanga ei á¹­awng ei ziek á¹­anna ruok hi chu, kum 100 khawm la tling lo a nih. Ei á¹­awng chungchàng ei hrietfie theina dingin, Sâp hawrawp le Sâp á¹­awng (English) hin ieng anga tuta ngirhmun hi hung tlung thei am a ni a? ti hi, hriet hmasak á¹­ulin a’n lang.
English ei ti Sâpṭawng hi, Germanic ṭawng le ṭawng dang dang Norse, Celtic, etc hai lâkkhâwma inthawka hung insiem a ni a. A hawrawp nêk hmanin a ṭawng hi nasatakin a danglam lem a. Zieka hawrawp an nei hnungin tuta ngirhmun an tlungna ding hin kum 1564 vel a aw a nih. English hi a hun ang peiin ṭhuong 4-a ṭhe thei a nih. Chuonghai chu Old English (450 AD-1100 AD), Middle English (1100 AD-1500 AD), Early Modern English (1500 AD-1800 AD) le Present day English (1800 AD- Vawisûn ni chen) hai an nih. Old English hun laia Sâpṭawng le tulaia Sâpṭawng ei ti hi a thu (a ṭawng) le a umzie haiah inangna an nei tlâwm hle a. Middle English hun a inthawk ruok chun Sâpṭawng thumal hai khawm tulai Sâpṭawng leh inangna an hung nei ṭan a. Amiruokchu a ziek dân (spelling) a la danglam anih ti chu a hnuoia entirnaa hin a chieng hle a nih.
Entirna: Canterbury Tales: “Wepyng and waylyng, care and oother sorwe..” Translation : “Weeping and wailing, care and other sorrow..”

Early Modern English hun a inthawkin tûlaia Sâpá¹­awng thumal ziek dân (spelling) ang hi an hung hmang á¹­an a. Kum 1050 sung Old English le Middle English hmang a ni hnungin tuta English Alphabet ABC, hawrawp mal 26 nei hi hmang a ni a. ABC hmang a nia inthawka vawisun chen, kum 514 vêl sûng hin English hawrawp mal hi belsa amani pei an nei ta nawh a, thumal thar tamtak ruok chu belsain a um zing bawk a nih. English hi literature khawvelah an lo duoi naw hle a. Old English hun laia hla ‘Beowulf’ lem hi chu Sâpá¹­awnga ‘Alliteration style’-a an ziek a nih a, alliterative tlar 3182 a um an ti a nih. Ei hrietthiem thei ding chun alliteration style chu ‘Tawite! thingtuoite tawitete’n tan tawi ta’ ei tî ang chi hi ni âwm a nih. 

Sâpá¹­awng hi ei en chet chet chun a hawrawp inzieka inthawka a rî hung suok a ni lai zingin thumal tamtak hi chu a hawrawp le a thumal hung suoka inthawk hin a lamdan a’ n persan hle a. Entirna dingin ‘cut’ le ‘put’ hin ‘u’ an hmang ve vea chu a lamrîk dân chu a dang dai a nih. Chun, Hmar á¹­awnga ‘aw’ rî ang hi Sâp á¹­awng thumala ‘a’ le ‘w’ inkawp thumalhai hi an ri ve a. Eg. Law, Saw, Paw etc. Amiruokchu thumal Await, Award etc.-a hai hin ‘a’ ri le ‘w’ ri hi a hranin a fe ve ve a nih. Chu umzie chu Sâp á¹­awnga ‘a le w’ inkawp le Hmar á¹­awnga ‘aw’ hi an inang nawh ti a sukchieng a nih. Chun, Sâpá¹­awng hawrawp (letter) ‘O’ le Hmar á¹­awng hawrawp ‘O’ (Awu) hi a ri suok dân an inang nawzie chu ei hrietsa vawng ni sien khawm, mi tamtakin ‘aw’ thlûktâwi aia ‘o’ an hmang hi a’n dik chie am ? ti ruok hi chu ngaituo tham a tling bawk a nih. ‘O’ hmangna Sâp á¹­awng thumal tamtak Eg. fog, fob, bond, boss, dog, fold, gold, hob, hog, log, mob, song, etc hai hi Sâpá¹­awng vêka ‘a’ le ‘w’ inkawp hmangna thumala an thlûk anga thlûk a nih a, eg. fawn, pawn etc. ‘O’ an hmang lei elin Hmar á¹­awnga ‘k-aw-p’ aia ‘kop’, ‘v-aw-k’ aia ‘vok’, ‘b-aw-k’ aia ‘bok’ etc ziektuhai lamrîk dân ang chun a rî a suok chuong nawh tî chu a hretu vawng ei ni ring a um. A chunga ei lo hril ta ang khan á¹­hangthar tamtak hi, English Medium -a seilien an nî el bakah Hmar á¹­awng inchûk lo an ni leiin Hmar á¹­awnga ‘v-aw-k’ (pig) an ziek pha ‘o’ hin ‘aw’ hmun hi va khîk chat ding anga ngai hlie hliena an nei lei a ‘vok’ ti a ziek an nih. Hi hi ngaidân hi, an lungril le ngaituona inthûktak, sub-conscious mind-a inphûm nghet tlat a ni leiin indik lem anga ngâina an nei tlat lei a nih. Chu umzie chu á¹­hangthar tamtak hin ‘O’ (Awu) hi an hriet ngai nawh a, ‘Aw’ hi English a ‘O’ anga an ngai tlat lei a nih. Hieng ang pawl hin ‘Mo’ (bride) khawm ‘M-o-u’ tia an ziek el hlak hi a mak naw rêng a nih. Hindi (Devanagari) chun ‘Aw’ le ‘O’ hi a hranin an nei ve ve; ‘Aw’ chu ओ, ‘O’ chu औ. ‘Paw’ le ‘Po’ chu पो le पौ tiin an ziek. ‘Mo’ chu मौ tiin an ziek a, Sâpá¹­awng a ‘ou’ chu ‘u’, (Soup, Tour, Ignou) anga an ri châng a um leiin ‘M-o-u’ chu मू ti a an ziek ring a um. 

Chun, thlûk tâwina ding hmuna ziek dân style thar hmang haiin ‘o’ hi thlûk tâwiah ‘aw’ aiin an hmang a, thlûkseiah ‘aw’ hi an hmang zing tho a. Thumal inang umzie hrang ve ve, eg. ‘Kawi’ (broken) le ‘Kâwi’ (bend) ei lo ziek ding a ni chun, a thlûktawiah ‘koi’ tia ziek ngai a ta, chu chu Hmar á¹­awng chun ‘ko-i’ tiin a ri a suok ding a nih. Hi hin ‘aw’ aia ‘o’ hmang vawng theinawna a um a nih ti a sukchieng bawk. Chun ei á¹­awng hi hnam danghai tiem thei dinga thlûk tâwiah ‘o’, thlûkseiah ‘aw’ ei hmang a ni chun hieng thlûksei thumal ‘Kâwi’ (bend), ‘Tâwi’ (short), ‘Mâwi’ (beautiful) etc. hai hi hnam dangin an lam pha, ‘Ka-wee’ (Langkawi in Malaysia), Ta-wee (Jammu Tawi Railway Station) le Ma-wee tiin an lam dingzie chu India News Chanel Chanchinthar tiemtuhaiin ‘Hawla’ khawm ‘Hawala’ tia an lam hin a sukchieng a. Roman hawrawp hmang ve tho, hnam dang á¹­awng indik taka tiem harsa ei tî ang hin ei á¹­awng khawm hnamdangin awlsam taka an tiem theinaw hi a âwm rêng a nih. 

Sâpá¹­awng khawm a hawrawp a inthawka a thumal hung suok hi a lamdan a’ n persan tho an nawm (eg. cut, put) ti a ei á¹­awng hi a thumal le a hawrawphai ei thlâkdanglam nuom a ni chun (eg. khomin, kona), tûlaia Sâpá¹­awng ei hmang mêk hung pieng dân ei hril ang khin tuta ei hmang mêk ei Hmar á¹­awng le a hawrawp hi kum 300 vêl bêk inthuruol takin la hmang inla, chu zovah chun hmangtlâk le hmangtlâklohai chu chiengtakin hriet ni tâng a tih. 

Hmar á¹­awng hi zieka ei nei hmasatakna chu 1920 kum a ni a. Chanchin á¹­ha Marka bumal sut a nih. A kum zâwnga sût chun kum 94 a liem âwr vêl chau a nih. Tûchena Hmar á¹­awnga ei lekhabu nei po po khawm 700 a chuong âwr chau a nih. Chuleichun, a ziekna hawrawp thlâkdanglamna ding chun lekha ziek khawm ei la hau tâwk naw deu chu niin a’n lang. Chun, Hmar á¹­awng hi Roman hawrawp Sâpá¹­awng English mila siem a ni nawh. A Aw B mi lo siempektu Arthington Mission, London in an hung tir Missionary FW Savidge le JH Lorraine hai kha English an ni a. Kum 3 chau Aizawl a an um hnungin kum 1897 khan Arthington Mission chu Welsh Mission in a hung thlak a. Welsh Missionary thar hai chun Welsh á¹­awng ziek dân le lam dânhai chu lungrila hre zing pumin ei á¹­awng le ei awphâwi milin A Aw B chu a hmang dân ding ang takin hmang a hung ni ta a. Hi hi hre tlâng inla chu ei buoi ei buoi ring a um nawh. Welsh á¹­awng hin Alphabet (Hawrawp mal) 29 a nei a. Chuonghai chu; A, B, C, Ch, D, Dd, E, F Ff, G, Ng, H, I, J, L, Ll, M, N, O, P, Ph, R, Rh, S, T, Th, U, W, Y an nih a. K, Q, V, X le Z an nei nawh. Amiruokchu thumal á¹­henkhatah English hawrawp haw a an ziekhai chu a um ve tho. Eg Wrexham(x)-Wrecsam, Zw(Z)-Zoo. Welsh á¹­awnga chun ‘C’ hi ‘K’ angin an ri. Eg Canu=Kanee; chuong ang bawk chun ‘Dd’ chu ‘Th’ (Ddofon=Thovon), ‘F’ chu ‘V’ (afon=avon), ‘Ff’ chu ‘F’ (FFyrdd=Furth), ‘Ll’ chu ‘Thl’ (Llan=Thlan), ‘Oe’ chu ‘Oi’ (Oen=Oin), ‘U’ chu ‘EE’ (Cu=Key), ‘W’ chu ‘U’ (Cwm=Koom), ‘Wy’ chu ‘Wi’ (Wyn=Win). ‘Y’ hin ri chi hnih a nei a, ei á¹­awnga ‘A’ le ‘I’ ri angin an hmang ve ve. Eg Yn=Un, Fry=Vree. Chun, ‘Aw’ hi Hmar á¹­awng ‘Aw’ ang charin an ri a, ‘Rh’ khawm hi Hmar á¹­awng ‘Hr’ ang charin an ri bawk. Eg. Rhag (hrag), Rhy (Hree). Ei hmang dân anglo takin ‘H’ hmasa lem lovin ‘R’ a hmasa lemah an sie a nih. Ei hawrawp ‘O’ (Awu) ruok chu an nei ve nawh. ‘O’ chu English a ‘O’ angin an hmang Eg ‘Dod’.
English a “Good luck: I hope that you can read this, and that it makes sense to you” hi Welsh hawrawp chun “Gwd lwc: Ai hop ddat yw can ryd ddys and ddat yt meiks sens tw yw” tia ziek ding a nih.
Hieng ang bawk hin khawvêla hnam dang dang Roman hawrawp hmanghai hi an á¹­awng ziek dânhai a’n ang nâw seng a. German chun ‘Skh’ aiah ‘Sch’, Kokborok chun ‘Surang’ hi ‘Swrwng’ tiin an ziek. Ei kâwl ela unau Thado-Kuki chun ‘Tui’ hi ‘Twi’ tiin an ziek a, Finnish chun ‘Haerky’ hi ‘Järki’ tiin an ziek bawk. Roman hawrawp hmanglo Assamese khawma ‘Kh’ aiah ‘X’ an hmang Eg. অসমীয়া = Ôxômiya.
Ei buoina hi ieng dang nilovin Hmar á¹­awng hi Sâp á¹­awng (English)-a ziek le tiem ei tum phêt phêt lei a nih. Sâpá¹­awng ei thiem tâwl ta êm leiin a mi sukbuoi zo am an ta ding? Hmar á¹­awng chu Hmar á¹­awngin ziek inla, Hmar á¹­awnga inziek chu Hmar á¹­awngin tiem tum bawk inla tûkhawm a buoi ding ei um nawh. Khawvêla Roman hawrawp hmang po po hin an á¹­awng hi Sâpá¹­awng-a ziek le tiem tum vawng hai sienla chu, buoi hleng an tih. An thaw nâwna san chu mâni á¹­awng le identity an humhal tlat nuom lei a nih. A chunga ei târlang Finnish hawrawp ‘A’ chunga sunhâng pahni um ‘ Ä / ä ’ ri suok dân hi English a ‘a’ le ‘e’ inkawp ‘æ’-a inthawka hung suok ang hi a nih a. Eini râwi angin a chunga sunhâng pahni ziek hi a buoithlâk bâkah tulai computer le mobile-ah ‘ ä ’ amani ‘æ’ khawm a um bawk si naw leiin thangtharhai ta dinga a awlsam lemna dingin ‘ae’ hmang el ei tiu an ti ngai nawh. Chun, unau Thado/Kuki hai khawmin ‘Twi’ a w’ aiah ‘u’ hmangin ‘Tui’ tiin ziek ve el ei tiu an ti khawm ka la hriet ngai bawk nawh. Khawvêl a Roman hawrawp hmang, á¹­awng tam tak hin thlûk sinsiena (Diacritic) an hmang deu vawng a, a á¹­hen a zâr hang suklang ei tih. Danish & Norwegian haiin ø ö Ã¥ an hmang a, West Iberian Group haiin ñ Ḷ Ḥ an hmang a, Polish haiin Ä… ć Ä™ Å‚ Å„ ó Å› ź ż an hmang a, Latvian haiin á¶„ á¶… ᶇ an hmang a, Azerbaizan haiin Ò« ÄŸ ö ÅŸ an hmang a, ei á¹­henum el a Vietnamese haiin Æ¡ ứ ă â ê ô an hmang bawk a nih. Diacritics hi tam tak a um a, ei ‘Ṭ’ chu hieng hawrawp hai le hin tekhi tham chu a ni naw ngei! Chuongchu eini khawm ei thâw dân ding ni âwm tak a nih. Ei unau hnamdang haiin ‘O’ (Awu) an nei naw leia an nuomna hmun hmun a, ‘O’ le ‘OU’ an hmang el ang hi chu nî tum nâwng ei tiu. Hi hin ‘O’ ei nei leia ei vângnei bîk zie mi hrilhretu ni ngei sien nuom a um hle. Chun ‘Ṭ’ chungchâng lem hi chu a tlukpui a umnawzie chu ei unau hnamdang haiin ‘Ṭhangpui’ tîna ding a, ‘Tharangpui’ tia ei nakâwra lût rawp hin ei vângneizie mi’n hriet suoktir sien nuom a um hle bawk a nih.

Ṭhangtharin an ziek thiem nawh ei tî hi suonlam a tling nawh a. Ei A Aw B hmanga Hmar á¹­awng ziek dân standard pângngâi ei nei le ei hmang mêk hi Hmar á¹­awng ziek dân indiktak a nih tia á¹­hangtharhai inchûktir hi ei mâwphurna a nih. Chuleiin, a sukbuoi zâwng ni lovin á¹­hangtharin an entawn le an inchûk thei dinga ziek dân standard ei hmang mêk dungzuia ziek hi mi tin mâwphurna a nih. A sâwt a seiah ei ziek dân anga ei lam hun la um ngei a tih. Ṭhenkhat baua inthawka Mosie tina dinga Mawsie, KṬP {Kay Ṭ (Linguistically Retroflex flap) Pee} tina dinga Kay Tiri Pee ti a suok hi ka nakâwr ngei hin vawi tam a hriet tah. {Ti-ri ni lovin English thumal ‘Tree’-a ‘Tr’ (Linguistically Alveolar flap) ri suok dân ang} Khawla’m ei ‘O’ le ‘Ṭ’ a um ta a? ‘Aw’ aia ‘O’ le ‘Ṭ’ aia ‘Tr’ ei hmang lei a ni thei di’m? Chulei tak chun ei á¹­awng hi ei humhal a á¹­ul hrim a nih. Inthuruolna hi hrâtna a ni ang hrimin ei á¹­awng ziek dâna chen khawm ei inthuruol ta nâw chun, a Literature chauvah ni lovin thil dang dangah râ á¹­hanaw tak hung hring suok pei a tih. Hnam ta dinga ei á¹­hangmâwbâwk a’n chang hma hin ei harsuok chu a hun ta hle naw maw…?
Don't Miss
© all rights reserved
made with by Simon L Infimate