~ Lalthankunga Hmar [HLS Joint Conference (18-19 NOv.,2014) a Pu Lalthankunga Hmar a paper present a nih]
Hmar á¹awng hawrawp hmang dân ang hmang lova Hmar á¹awng ziek, mi á¹henkhat ei um leiin, á¹hangthar á¹henkhat, a ngaina hre lova um an um hlak. Hieng ang thil danglamin ei á¹awng a hung rùn el hi chu, Hmar á¹awng iná¹hang lai mek ta ding chun, thil vangduoithlâk tak a nih. Ṭhangthar tamtak chun Hmar á¹awng ziekna A AW B hi an inchùk ve naw a. A tlângpuiin, English medium Sikul-a seilien tamtak ei um tah. Chuleichun, Hmar á¹awng ziek dan pangngai ei lo thiem naw a ni khawmin, a âwmna chin a um. Amiruokchu, ei á¹awng a ni leiin ei thiem a á¹ul si a. Mani á¹awng na nâ na chu, hei inchûk met inla, ei thiem el ding chu a nih. English Alphabet-a inthawka ei á¹awng ziek dawk ei tum tlat a ni ruok chun, ei á¹awng hi ziek dik ngai nawng ei t’a; ei á¹awng mawina hi ei sukpher ding a nih.
Hmar á¹awng hi, English Alphabet-a ziek dik thei a ni naw leiin, Hmar á¹awng ziek dik thei dan hnai tak chu, Lusei á¹awng ziekna dinga siem Lushai Alphabet ei hmang ve hi a ni a. Chu Alphabet chu hmangin, Hmar á¹awng hi kum 100 deuthaw ei lo ziek ta bawk a nih. Hun hung inher peiin, Hmar A AW B inchûk ve lo, English Medium Sikul-a seilienhai chun, English Alphabet-a inthawka Hmar á¹awng ziek naw chu, indik tâwk naw anga ngaina hung neiin, an inchûkna, an seilienpui Sâpá¹awng ziekdâna ziek chu indik lem ding anga ngaina an hung nei ta tlat a. Ei á¹awng hi Sâp hawrawp (English) A B C hmanga zieksuok theilo a um lei taka ei awphâwi mila A AW B siema um hi, ei á¹awng ziekna dinga ei hmang a nih ti ei hriet naw chun, á¹hangtharhai hi ei buoi ding a ni hrim a nih. Sâp hawrawpa a tlukpui a umnaw leia ‘Ṭ’ le ‘O’ hi a bîktaka ei á¹awng mila siem a nih ti khawm hi hriet a pawimaw khawp el.
Hmar á¹awng hi naupang ta naw sien khawm, hawrawp hmanga ei á¹awng ei ziek á¹anna ruok hi chu, kum 100 khawm la tling lo a nih. Ei á¹awng chungchà ng ei hrietfie theina dingin, Sâp hawrawp le Sâp á¹awng (English) hin ieng anga tuta ngirhmun hi hung tlung thei am a ni a? ti hi, hriet hmasak á¹ulin a’n lang.
English ei ti Sâpá¹awng hi, Germanic á¹awng le á¹awng dang dang Norse, Celtic, etc hai lâkkhâwma inthawka hung insiem a ni a. A hawrawp nêk hmanin a á¹awng hi nasatakin a danglam lem a. Zieka hawrawp an nei hnungin tuta ngirhmun an tlungna ding hin kum 1564 vel a aw a nih. English hi a hun ang peiin á¹huong 4-a á¹he thei a nih. Chuonghai chu Old English (450 AD-1100 AD), Middle English (1100 AD-1500 AD), Early Modern English (1500 AD-1800 AD) le Present day English (1800 AD- Vawisûn ni chen) hai an nih. Old English hun laia Sâpá¹awng le tulaia Sâpá¹awng ei ti hi a thu (a á¹awng) le a umzie haiah inangna an nei tlâwm hle a. Middle English hun a inthawk ruok chun Sâpá¹awng thumal hai khawm tulai Sâpá¹awng leh inangna an hung nei á¹an a. Amiruokchu a ziek dân (spelling) a la danglam anih ti chu a hnuoia entirnaa hin a chieng hle a nih.
Entirna: Canterbury Tales: “Wepyng and waylyng, care and oother sorwe..” Translation : “Weeping and wailing, care and other sorrow..”
Early Modern English hun a inthawkin tûlaia Sâpá¹awng thumal ziek dân (spelling) ang hi an hung hmang á¹an a. Kum 1050 sung Old English le Middle English hmang a ni hnungin tuta English Alphabet ABC, hawrawp mal 26 nei hi hmang a ni a. ABC hmang a nia inthawka vawisun chen, kum 514 vêl sûng hin English hawrawp mal hi belsa amani pei an nei ta nawh a, thumal thar tamtak ruok chu belsain a um zing bawk a nih. English hi literature khawvelah an lo duoi naw hle a. Old English hun laia hla ‘Beowulf’ lem hi chu Sâpá¹awnga ‘Alliteration style’-a an ziek a nih a, alliterative tlar 3182 a um an ti a nih. Ei hrietthiem thei ding chun alliteration style chu ‘Tawite! thingtuoite tawitete’n tan tawi ta’ ei tî ang chi hi ni âwm a nih.
Sâpá¹awng hi ei en chet chet chun a hawrawp inzieka inthawka a rî hung suok a ni lai zingin thumal tamtak hi chu a hawrawp le a thumal hung suoka inthawk hin a lamdan a’ n persan hle a. Entirna dingin ‘cut’ le ‘put’ hin ‘u’ an hmang ve vea chu a lamrîk dân chu a dang dai a nih. Chun, Hmar á¹awnga ‘aw’ rî ang hi Sâp á¹awng thumala ‘a’ le ‘w’ inkawp thumalhai hi an ri ve a. Eg. Law, Saw, Paw etc. Amiruokchu thumal Await, Award etc.-a hai hin ‘a’ ri le ‘w’ ri hi a hranin a fe ve ve a nih. Chu umzie chu Sâp á¹awnga ‘a le w’ inkawp le Hmar á¹awnga ‘aw’ hi an inang nawh ti a sukchieng a nih. Chun, Sâpá¹awng hawrawp (letter) ‘O’ le Hmar á¹awng hawrawp ‘O’ (Awu) hi a ri suok dân an inang nawzie chu ei hrietsa vawng ni sien khawm, mi tamtakin ‘aw’ thlûktâwi aia ‘o’ an hmang hi a’n dik chie am ? ti ruok hi chu ngaituo tham a tling bawk a nih. ‘O’ hmangna Sâp á¹awng thumal tamtak Eg. fog, fob, bond, boss, dog, fold, gold, hob, hog, log, mob, song, etc hai hi Sâpá¹awng vêka ‘a’ le ‘w’ inkawp hmangna thumala an thlûk anga thlûk a nih a, eg. fawn, pawn etc. ‘O’ an hmang lei elin Hmar á¹awnga ‘k-aw-p’ aia ‘kop’, ‘v-aw-k’ aia ‘vok’, ‘b-aw-k’ aia ‘bok’ etc ziektuhai lamrîk dân ang chun a rî a suok chuong nawh tî chu a hretu vawng ei ni ring a um. A chunga ei lo hril ta ang khan á¹hangthar tamtak hi, English Medium -a seilien an nî el bakah Hmar á¹awng inchûk lo an ni leiin Hmar á¹awnga ‘v-aw-k’ (pig) an ziek pha ‘o’ hin ‘aw’ hmun hi va khîk chat ding anga ngai hlie hliena an nei lei a ‘vok’ ti a ziek an nih. Hi hi ngaidân hi, an lungril le ngaituona inthûktak, sub-conscious mind-a inphûm nghet tlat a ni leiin indik lem anga ngâina an nei tlat lei a nih. Chu umzie chu á¹hangthar tamtak hin ‘O’ (Awu) hi an hriet ngai nawh a, ‘Aw’ hi English a ‘O’ anga an ngai tlat lei a nih. Hieng ang pawl hin ‘Mo’ (bride) khawm ‘M-o-u’ tia an ziek el hlak hi a mak naw rêng a nih. Hindi (Devanagari) chun ‘Aw’ le ‘O’ hi a hranin an nei ve ve; ‘Aw’ chu ओ, ‘O’ chu औ. ‘Paw’ le ‘Po’ chu पो le पौ tiin an ziek. ‘Mo’ chu मौ tiin an ziek a, Sâpá¹awng a ‘ou’ chu ‘u’, (Soup, Tour, Ignou) anga an ri châng a um leiin ‘M-o-u’ chu मू ti a an ziek ring a um.
Chun, thlûk tâwina ding hmuna ziek dân style thar hmang haiin ‘o’ hi thlûk tâwiah ‘aw’ aiin an hmang a, thlûkseiah ‘aw’ hi an hmang zing tho a. Thumal inang umzie hrang ve ve, eg. ‘Kawi’ (broken) le ‘Kâwi’ (bend) ei lo ziek ding a ni chun, a thlûktawiah ‘koi’ tia ziek ngai a ta, chu chu Hmar á¹awng chun ‘ko-i’ tiin a ri a suok ding a nih. Hi hin ‘aw’ aia ‘o’ hmang vawng theinawna a um a nih ti a sukchieng bawk. Chun ei á¹awng hi hnam danghai tiem thei dinga thlûk tâwiah ‘o’, thlûkseiah ‘aw’ ei hmang a ni chun hieng thlûksei thumal ‘Kâwi’ (bend), ‘Tâwi’ (short), ‘Mâwi’ (beautiful) etc. hai hi hnam dangin an lam pha, ‘Ka-wee’ (Langkawi in Malaysia), Ta-wee (Jammu Tawi Railway Station) le Ma-wee tiin an lam dingzie chu India News Chanel Chanchinthar tiemtuhaiin ‘Hawla’ khawm ‘Hawala’ tia an lam hin a sukchieng a. Roman hawrawp hmang ve tho, hnam dang á¹awng indik taka tiem harsa ei tî ang hin ei á¹awng khawm hnamdangin awlsam taka an tiem theinaw hi a âwm rêng a nih.
Sâpá¹awng khawm a hawrawp a inthawka a thumal hung suok hi a lamdan a’ n persan tho an nawm (eg. cut, put) ti a ei á¹awng hi a thumal le a hawrawphai ei thlâkdanglam nuom a ni chun (eg. khomin, kona), tûlaia Sâpá¹awng ei hmang mêk hung pieng dân ei hril ang khin tuta ei hmang mêk ei Hmar á¹awng le a hawrawp hi kum 300 vêl bêk inthuruol takin la hmang inla, chu zovah chun hmangtlâk le hmangtlâklohai chu chiengtakin hriet ni tâng a tih.
Hmar á¹awng hi zieka ei nei hmasatakna chu 1920 kum a ni a. Chanchin á¹ha Marka bumal sut a nih. A kum zâwnga sût chun kum 94 a liem âwr vêl chau a nih. Tûchena Hmar á¹awnga ei lekhabu nei po po khawm 700 a chuong âwr chau a nih. Chuleichun, a ziekna hawrawp thlâkdanglamna ding chun lekha ziek khawm ei la hau tâwk naw deu chu niin a’n lang. Chun, Hmar á¹awng hi Roman hawrawp Sâpá¹awng English mila siem a ni nawh. A Aw B mi lo siempektu Arthington Mission, London in an hung tir Missionary FW Savidge le JH Lorraine hai kha English an ni a. Kum 3 chau Aizawl a an um hnungin kum 1897 khan Arthington Mission chu Welsh Mission in a hung thlak a. Welsh Missionary thar hai chun Welsh á¹awng ziek dân le lam dânhai chu lungrila hre zing pumin ei á¹awng le ei awphâwi milin A Aw B chu a hmang dân ding ang takin hmang a hung ni ta a. Hi hi hre tlâng inla chu ei buoi ei buoi ring a um nawh. Welsh á¹awng hin Alphabet (Hawrawp mal) 29 a nei a. Chuonghai chu; A, B, C, Ch, D, Dd, E, F Ff, G, Ng, H, I, J, L, Ll, M, N, O, P, Ph, R, Rh, S, T, Th, U, W, Y an nih a. K, Q, V, X le Z an nei nawh. Amiruokchu thumal á¹henkhatah English hawrawp haw a an ziekhai chu a um ve tho. Eg Wrexham(x)-Wrecsam, Zw(Z)-Zoo. Welsh á¹awnga chun ‘C’ hi ‘K’ angin an ri. Eg Canu=Kanee; chuong ang bawk chun ‘Dd’ chu ‘Th’ (Ddofon=Thovon), ‘F’ chu ‘V’ (afon=avon), ‘Ff’ chu ‘F’ (FFyrdd=Furth), ‘Ll’ chu ‘Thl’ (Llan=Thlan), ‘Oe’ chu ‘Oi’ (Oen=Oin), ‘U’ chu ‘EE’ (Cu=Key), ‘W’ chu ‘U’ (Cwm=Koom), ‘Wy’ chu ‘Wi’ (Wyn=Win). ‘Y’ hin ri chi hnih a nei a, ei á¹awnga ‘A’ le ‘I’ ri angin an hmang ve ve. Eg Yn=Un, Fry=Vree. Chun, ‘Aw’ hi Hmar á¹awng ‘Aw’ ang charin an ri a, ‘Rh’ khawm hi Hmar á¹awng ‘Hr’ ang charin an ri bawk. Eg. Rhag (hrag), Rhy (Hree). Ei hmang dân anglo takin ‘H’ hmasa lem lovin ‘R’ a hmasa lemah an sie a nih. Ei hawrawp ‘O’ (Awu) ruok chu an nei ve nawh. ‘O’ chu English a ‘O’ angin an hmang Eg ‘Dod’.
English a “Good luck: I hope that you can read this, and that it makes sense to you” hi Welsh hawrawp chun “Gwd lwc: Ai hop ddat yw can ryd ddys and ddat yt meiks sens tw yw” tia ziek ding a nih.
Hieng ang bawk hin khawvêla hnam dang dang Roman hawrawp hmanghai hi an á¹awng ziek dânhai a’n ang nâw seng a. German chun ‘Skh’ aiah ‘Sch’, Kokborok chun ‘Surang’ hi ‘Swrwng’ tiin an ziek. Ei kâwl ela unau Thado-Kuki chun ‘Tui’ hi ‘Twi’ tiin an ziek a, Finnish chun ‘Haerky’ hi ‘Järki’ tiin an ziek bawk. Roman hawrawp hmanglo Assamese khawma ‘Kh’ aiah ‘X’ an hmang Eg. অসমীয়া = Ôxômiya.
Ei buoina hi ieng dang nilovin Hmar á¹awng hi Sâp á¹awng (English)-a ziek le tiem ei tum phêt phêt lei a nih. Sâpá¹awng ei thiem tâwl ta êm leiin a mi sukbuoi zo am an ta ding? Hmar á¹awng chu Hmar á¹awngin ziek inla, Hmar á¹awnga inziek chu Hmar á¹awngin tiem tum bawk inla tûkhawm a buoi ding ei um nawh. Khawvêla Roman hawrawp hmang po po hin an á¹awng hi Sâpá¹awng-a ziek le tiem tum vawng hai sienla chu, buoi hleng an tih. An thaw nâwna san chu mâni á¹awng le identity an humhal tlat nuom lei a nih. A chunga ei târlang Finnish hawrawp ‘A’ chunga sunhâng pahni um ‘ Ä / ä ’ ri suok dân hi English a ‘a’ le ‘e’ inkawp ‘æ’-a inthawka hung suok ang hi a nih a. Eini râwi angin a chunga sunhâng pahni ziek hi a buoithlâk bâkah tulai computer le mobile-ah ‘ ä ’ amani ‘æ’ khawm a um bawk si naw leiin thangtharhai ta dinga a awlsam lemna dingin ‘ae’ hmang el ei tiu an ti ngai nawh. Chun, unau Thado/Kuki hai khawmin ‘Twi’ a w’ aiah ‘u’ hmangin ‘Tui’ tiin ziek ve el ei tiu an ti khawm ka la hriet ngai bawk nawh. Khawvêl a Roman hawrawp hmang, á¹awng tam tak hin thlûk sinsiena (Diacritic) an hmang deu vawng a, a á¹hen a zâr hang suklang ei tih. Danish & Norwegian haiin ø ö Ã¥ an hmang a, West Iberian Group haiin ñ Ḷ Ḥ an hmang a, Polish haiin Ä… ć Ä™ Å‚ Å„ ó Å› ź ż an hmang a, Latvian haiin á¶„ á¶… ᶇ an hmang a, Azerbaizan haiin Ò« ÄŸ ö ÅŸ an hmang a, ei á¹henum el a Vietnamese haiin Æ¡ ứ ă â ê ô an hmang bawk a nih. Diacritics hi tam tak a um a, ei ‘Ṭ’ chu hieng hawrawp hai le hin tekhi tham chu a ni naw ngei! Chuongchu eini khawm ei thâw dân ding ni âwm tak a nih. Ei unau hnamdang haiin ‘O’ (Awu) an nei naw leia an nuomna hmun hmun a, ‘O’ le ‘OU’ an hmang el ang hi chu nî tum nâwng ei tiu. Hi hin ‘O’ ei nei leia ei vângnei bîk zie mi hrilhretu ni ngei sien nuom a um hle. Chun ‘Ṭ’ chungchâng lem hi chu a tlukpui a umnawzie chu ei unau hnamdang haiin ‘Ṭhangpui’ tîna ding a, ‘Tharangpui’ tia ei nakâwra lût rawp hin ei vângneizie mi’n hriet suoktir sien nuom a um hle bawk a nih.
Ṭhangtharin an ziek thiem nawh ei tî hi suonlam a tling nawh a. Ei A Aw B hmanga Hmar á¹awng ziek dân standard pângngâi ei nei le ei hmang mêk hi Hmar á¹awng ziek dân indiktak a nih tia á¹hangtharhai inchûktir hi ei mâwphurna a nih. Chuleiin, a sukbuoi zâwng ni lovin á¹hangtharin an entawn le an inchûk thei dinga ziek dân standard ei hmang mêk dungzuia ziek hi mi tin mâwphurna a nih. A sâwt a seiah ei ziek dân anga ei lam hun la um ngei a tih. Ṭhenkhat baua inthawka Mosie tina dinga Mawsie, KṬP {Kay Ṭ (Linguistically Retroflex flap) Pee} tina dinga Kay Tiri Pee ti a suok hi ka nakâwr ngei hin vawi tam a hriet tah. {Ti-ri ni lovin English thumal ‘Tree’-a ‘Tr’ (Linguistically Alveolar flap) ri suok dân ang} Khawla’m ei ‘O’ le ‘Ṭ’ a um ta a? ‘Aw’ aia ‘O’ le ‘Ṭ’ aia ‘Tr’ ei hmang lei a ni thei di’m? Chulei tak chun ei á¹awng hi ei humhal a á¹ul hrim a nih. Inthuruolna hi hrâtna a ni ang hrimin ei á¹awng ziek dâna chen khawm ei inthuruol ta nâw chun, a Literature chauvah ni lovin thil dang dangah râ á¹hanaw tak hung hring suok pei a tih. Hnam ta dinga ei á¹hangmâwbâwk a’n chang hma hin ei harsuok chu a hun ta hle naw maw…?