HRINGNUN SUK INHAWITU

~ JC Charlie Zohminglien


INTRODUCTION:

Damlai ni a hin hringnun khal dan ding tam tak aum a. Tam tak lai chun a tha bik um dingin i ring am? Hringnun hi hrisel taka i khal pei theina dingin, hringnun hmang dan kawnga hin ‘thuruok’ iemani tak um dingin i ring am? Mihriem in ei zawng tak chu hlimna hi a nih. A ieng tak hiem thaw lang hlim ka ta? Iem thaw la hlim tak i ta?  

I puitling huna iem i ni nuom a? I tha le zung, i hun tha le ngaituona khawlam seng i nuom a? USA rama inchuklaihai a tam lem (80% ) chun hieng hin an dawn: “Inlar ka nuom ti le hausak ka nuom” tiin. Hausakna hi hlimna nisien la chuh, kei, mamaw khawm nei kim zo lo pa hih, vawisun ni chen hin hring damin um zing ta naw ning a. Mani thiltum a hlawtlingna chang khawm hi hlimna tak tak a tling phak nawh. Anle, hlimna chu khawlam a um a? Iengtin am hlimna indik tak nei thei ei ta?


I LO NGAITUO TA HLAK AM?
Mihriem hringnun hi a bula intawk in, felfai takin suikir chat chat ta ang inla;‘Iengthil in am a mi lo suk hlim taka?’ ti hi hre thei ngei ei ti maw? Nu le pahai in an nauhai hi an sina ringum ding le nasa taka an thilthawhai, tha tak le puitling taka thaw dingin an infui seng ring a um. Sin nasa taka thaw ding hin a mawr in ei in mawr a ni deu tak a nih. Anle, ei sin inrimnahai hin hlimna tak tak a mi pek chung am leh?


A TAK NGEI A RESEARCH THAW:
Ei hriet lar em em Harvard University, USA chun kum 75 sung zet, pasal 725 hai hringnun bawzui char charin research a lo nei a. Hi research hi khawvel a research sei tak le hlawtling tak a la ni zing a nih. Interview hai nei in, medical exam, home visit le an nu le pa, an sung le kuo hai chen khawm inpawlpuina an nei a nih.

Chau khawm chu a la ni nawh; An common room a hai ngei thung chil in, inpawlpuina an nei a. Zawna indawn ringawt chu hun tawk an ti naw leiin an medical records hai chu an Dr hai kut a ngei la in an bawzui pei a. A hranpa lieu in thisen an test pek chang khawm a um a. An luthluk hai khawm khawl hmangin an enfel pek hieu bawk a nih.

An nuhmei le an nauhai khawm inpawlpuina an nei pui fel diem a. Chu lai zinga pawimaw em em pakhat chu; An lungril sungril taka an ngaituona inthuok tak an hriet theina dingin, an nuhmei hai le an inpawlna/inbiekna video tap khawm an record sa vawng a nih.

Chu research chu 1938 a inthawk a tan a lo ni ta a. An thil hmu suok hai laia pawimaw tak pakhat chu 2012 khan khawvel hriet in an tlangzar ta a nih. An thil hmu suok chu iem ana?

HILM TAK LE HRISEL TAKA MI SIEMTU:
An thil hmu suok chu hi hih a nih:Hming inthangna (Famous) hi hlimna a lo ni nawh. Hausakna hi hlimna a lo ni nawh. Mani thiltum (Ambition) a hlawtlingna chang hi hlimna a lo ni nawh. Hlim tak le hrisel taka min umtir hlak tu chu ‘inlaichinna tha’ (Good relationship) hi a lo ni lem zing a nih.

Inlaichinna chungchang a hin (3 big lessons) thil pathum lien tak tak an inchuk suok a. Hienghai hi an nih;

Kawtlang inlaichinna (social connection): Social connection hi mihriem ta dingin a lo tha hle a nih. A san chu, khawsawtna hi tur ti um tak a lo nih. Khawtlang a inzawmna tha tak neihai le mani sung le kuo hai laia inlaichinna tha tak nei mi chu a hrisel lem a. Chun, a taksa khawm a har in a hrat lem bawk a nih. Mal ngawi ngawi a um hai nekin dam khawm an lo dam sawt lem ti hi an hmu suok bawk a nih.

Khawsawtna (Loneliness) hi tur a nih:Mal taka hringnun hmang hlak hai hi an hlim naw lem tlangpui a. An hriselna khawm a hlimhai lakah a thlahnuoi awl lem a nih. An ngaituona (thluk) khawm a chau awl bik baka an dam sawt naw lem a nih.

Thudik pawi em em pakhat chu; America mipui panga a pakhat neka tam lem chu hringnun kawsawt um tak an hmang a nih ti hi an hmu suok bawk a nih.

Inlaichinna tha a ni am?: Ruol tam tak i lo nei el thei. Amiruokchu, inlaichinna tha a pawimaw (quality). Insung a family members tam tak in um khawm a lo ni el thei. Amiruokchu, in inlaichinna kha a hrisel naw chun, umzie a um der naw ding a nih.

Research an nei lai khan, nitin a an lak lut (cholesterol level) kha an taksa ta dingin sietna intluntu lien tak a lo ni kher naw ti an hmu suok sa bawk a nih. An hriselna suksietu le an taksa suk tar awl zuoltu tak chu inlaichinna tha lo bawk kha a lo nih. Good relationship neihai le nei lo hai danglamna chu taksa a khawm an lang chieng hle. Relationship nei tha lem hai hrisel zie chu research thawtuhai ngei khawm in mak an ti hiel a nih.

Mak an ti nawk pakhat chu; Good relationship nei hai hi an thluk a lo tha lem (Memory). Hriet zing theina le kawl tlat theina an lo nei tha lem ti hi an hmu suok bawk a nih.

INLAICHINNA THA I NEI AM?
Hriselna le hlimna mi siem pek thei tu ding tha tak chu inlaichinna tha siem hi a lo nih. Isu’n a thuoihruoihai kha tawngtai dan ding an chuktir a. A thlar lina khan iem a hril a?

“I dit zawng vana miha’n an thaw angin, hnuoia miha’n thaw raw hai se.” tiin an chuktir a. Hi thu hin iem a hril tum tak? Vana miha’n an thaw chu iem ana? Hmangaina hi a nih. Vana an thaw nghawk ngai lo chu ‘inhmangaitu’ hi a nih. Chu ngei chu a nih hnuoia miha’n ei thaw ve dinga Isu’n a mi lo inchuktir chuh.

I hmangai thei lo hai leh inlaichinna tha siem ngai naw ti nih. Chuleiin, hmangaina chau naw chu, tu iengkhawm bat lo dinga inchuktirtu’n a min chuktir hi umzie inthuk tak nei a lo nih. Inlaichinna tha siemna ding chun hmangaina hi a bul le a tawp a nih.

CONCLUSION:
Iengkim hretu Pathien hin a mi lo hmangai de maw! Thiltha naw hrim hrim hi a mi lo inchuktir ngai nawh. Ei dam sawtna dingin inhmangaitu ro a mi lo ti a. Ei hriselna dingin ka hmangai ang cheu in inhmangaitu ro a mi lo ti bawk a. Ei thluk a hrat lemna dingin hmangaina dan a mi lo inchuktir a. Ei khuo a sawt nawna dingin hmangainaa inlaichinna tha siem pei dingin a mi lo infui a lo ni lem zing a nih.

Hmangaina kawnga hin iengtik lai khawm thangpui a min tiem a nih. Hmangaina in thil a thaw thei a. Inlaichinna tha sien pei dingin Pathien in umpui zing raw sen che!

July 13, 2017.
Shillong.

HLIMNA INDIK

~ JC Charlie Zohminglien,

Bachelor of Social Work (BSW),

Shillong, Martin Luther Christian Universitry.

(Proof Reading done by JeEl Hmar)

April 22, 2017 khan, ka phone (LG, Nexus 5) ka hmang lai zing chu a thi hung top a. Ka switch-on tum khomin a var thei ta naw a; ka thei dàn ang anga siemțhat ka tuma, sienkhom umzie a um thei chuong nawh; ka lungril ana êm lei chun ka khatin kan virbuoi ta hrep ringot el a nih. Ka ni hmang asuk inhawi naw pha vong a, a zoiin ka zoi der a nih.

Zân a hung ni a, ka lukham hnuoia ka phone sie chu ladokin ON ka hei tum nawk a, sienkhom, a var ta naw tawp el a nih. A ON-na ka hmet rawn po leh ka khuo a sawtin, ka lungril a na deu deu niin ka hriet. Ka phone kha ka rulolțha tak anga ka nei le kan pawlpui, ka them let pei a ni a; a hei sie zet chu lusûn ang hielin ami sukinvai chu tie!

Class 12 ka zo kum khan phone ka ngen a. Ka sûngh'n Moto E 1st generation kha an min chawk pek a, Kum khat ka hmang hman naw deu, ka sukthlakna ah a screen kawi a; hmang thei ta loin a sie der a, Phone thar ka ngen nawk a, Ka u’n ami ngaituo êm leiin a hmang lai Nexus 5 chu ami pek a; An chawk laikhan a man a la tam hle a. Singthum le ti met-a an chawk a ni leiin, "duot hle rawh." ami ti a, chu chu lawm tak pumin ka hmang ta a nih.

Khânga nikhat thilthua a hung sie thut el kha chu, hril a hai hle a, ka sûnghai ka hril ngam si naw leiin ka ip tlat a nih. Sienkhom, ka hril naw hlak chun phone thar ka nei vat naw ding a ni bok si; ka lungril a buoiin, Ka phone sûnga contact number ditum tak tak hai kha in text-pui ka châk lop lopa, ka online naw leia nur ding pawl iemanizât an um nuol bok; kan vêt vâng a nih.

Chuonga lungrilna le beidong taka ka um lai chun, hlimna hi iem ana? ti zawna hin ami deng ta ngat ngat a, ka thei ang tawkin research ka zuk thawa; chuk taka ka hmu dok hai chu, tlawm hle sienkhom, țha ka ti zuol bîk hai ka hung ziek suok ve ding a nih.

1. Hlimna hi ei ni a um a nih:

Hlimna indik tak neitu chu mi vângnei a nih. A hlimna chu tukhomin an lâkpêk thei naw a, A hlimna chu puotieng thilah an nghat nawbok. Ama a chun lungawina le hlimna chu a um zing lem hlak a nih.

Class 12 kan chûk laiin, kan sir pa’n ka ruolpa kuomah,”What is happiness?” tiin an don a. Ka ruolpa chu an ngaituo vung vunga, ”A bike with full petrol.” tiin a don a; ka zuk ngaituo kira, mihriemin hlimna ei zongna hai hi puotieng thil a ni deu vong niin ka hriet. Chu ang bok chun, ami sukhlimnawtu khom puotieng thil bok a hung ni nawk hlak a nih.

Ka ruolpa kha petrol a nei sûng po chu a hlim ngei el; sienkhom, tlanna ding petrol a nei ta naw pha ina an khum el hlak a nih. Petrol a nei naw hnungin ami hung calla. “Bai, a boring naw khop el! Hung lêng tala?” ami ti hlak.

Kum tam tak liem ta lai khan hlim èm émin ka lo um hlak; Mihlim thei tak ka loin sawn a, Ka hlimna kha ka phone-a innghat alo ni zing an nawm! Ka ruolpa hlimna khom puotieng thil, a bike le petrol a innghat mai mai alo nih. Hi puotieng thilhai hin an mi mâksan hun hun chu ei bei a dawng nawk hun alo ni nawk hlak a nih.

2. I hringnuna thil tlung kha a poimaw tak nawh. I lo dongsawng dànah an nghat lem a nih:

Iengthil khom i chungah a tlung thei zing a nih. A țha tak khom, a sie tak khom; chuomg hai chu i lo dongsawng dàn a zirin hlimna amanih, lungawinawna amanih an siem pek ding che a nih.

High school ka fe laia kan classmate pa kha ka lungrila hin a châm zing hlak. Lekha a thiem èm ém a. Top 5 a ni phâk zie hlak a nih. Amiruokchu, result a suok zatin lungawinawna ding hi a nei zing hlak a nih. Kei chu 2nd division-a ka pass khomin ka lawmin ka sûnghai hril kar ka nghak hla èm ém hlak. Ka ruolpa Alex ruok kha chu, top 5 list a an vorkai khomin a lungril ana zing hlak a nih.

Asan chu, a chunga umhai kha a hnuoiah um thei hai sienla tia beiseina insang tak a nei tlat a nih. Chu le chun a result-a khan a lung a awi ngai naw a nih; voikhat lem chu classroomah a ,ap hiel a nih. Result țha amanih, Result inhnuoi hi lungrilnatna amanih hlimna alo ni kher nawh. Thil hi a daogsawngtu izir vong a lo ni lem a nih.

.

Ngaizawng i nei khan iengleia hlim èm ém am i ni a? Khawvel-a hin nunghak an tam vei leh, iengleia kha nu khan a suk hlim bîk che nia i hriet am? I nuhmei/ pasal kha iengleia i ta dinga hlu bîk èm êm am ana? Asan chu, ‘Hi nu/pa hin ami sukhlim.’ tiin nang le nang inpom nghet tlat lei a nih. Amiruokchu, hi lai tak hi belsap thei dingpakhat a um. A sukhlim che a ni naw a,‘Nang le nang insukhlim lem a nih.’ ti hi a nih. Kha nu/pa khan a sukhlim che an naw a. Ama a khan hlim i tum tlat lei a nih. A mizie țhalo i hmu zing khomin, i la hmangai tho a. I hlimpui zing tho. Chu lei chun, a sukna che khomin amaa kop tlat i nuom a, i tum tlat hlak anih.. Tukhomin an force naw che a. I ditthlangna ngei hmangin i hlimna ding tak kuom tieng i pan el a nih. Tukhomin hlimna an mi pek thei nawh. Hlimna ei ti tak hi ei ni siemfawm a nih. Ei hringnun a hin ei ni’n eiin tlung tir a nih.

3. Riul hai zara hlim:

I ruolhai zara hlim nia inngai ani chun, i hlimna san indiktak chu ruolțha fel tak tak nangin i thlang thiem lei chauh a nih. I sûnghai zara hlim nia inngai ani chun, i hlimna san chu ngaidàn le nuom dàn an kal huna khom i pomthiem tlat lei a nih. Chuongang bokin, tukhomin hlim naw dingun an mi siem thei nawh. I nuhmei, i pasal, i ruolhai, i ngaizawnghai, i ex hai, i venghai ngei khomin i hlimna an lâkpêk thei naw che a; chu amg bok chun hlimna Hlimna an pêkthei bawk naw che a nih, ei ni ngei hi a nih hlimna siemtu chuh. Khing tiengpangah ei bei a dawng hle amanih, harsatna ei tuokhai khom hi ei ni choksuok vawng alo nih.

4: Hlimna chu nanga an nghat:

I chunga thil hung tlung hai i lodongsawng dàn ang peiin hlimna ding hmu ngei i tih. I lo dongsawng dàn ang bikin nuorna ding khom i hmu bok ding a nih. Asan chu Hlimna hi Nanga innghat a nih. Khing tiengpangah ei en nawk chun, i chunga thil hung tlung kha a poimaw tak naw a I chunga thil hungin tlungtirtu khom kha a poimaw tak a ni bok nawh. I lo dongsawng dàn kha a nih a poimaw tak chuh!

5. I hringnuna i thil nei le nei naw a khan an nghat naw a. Hlimna indik tak i neina ding chun hi thil hi i hriet chieng a pawimaw:

Hlimna hi mi mi pêk thei a ni naw a; mi mi siem pêk thei khom a ni bok nawh.

I thawthei le i thaw thei lo hrie chieng rawh. Hmar nau a pieng hi i nuom naw a, Sap nau i ni nuom țal chun, mi ngaidam rawh, ka țhangpui thei naw che. I thaw thei lo dinghaia inchokbuoi ngainaw rawh. I thleng danglam thei lo le ințhangpui thei nawna haia insuk lungzîng naw rawh.

I thaw thei lo hai en ngat ngat naw rawh. Asan chu, khawvela hin thaw thei dang i nei rawn em an nawm. I thawthei hai chu nangin hrie chieng tak i tih, chuong hai chu zongdok la, i thawthei thilhai a insukbuoi lem rawh.

Eg: Thuhril i thiem naw lei el khan inngaisie el naw rawh. A hriltu hai nêkin nuna lo nunpuitu i ni lem el chun, thuhril thiemhai nêkin ngaisâng i um lem a nih. I thawthei naw haia i lung sukawi la, pomthiem tum tlat rawh. I thawthei a tam a nih ti hi theinghil ngai naw rawh. Thei altam tak i nei a nih, asan chu, Mak le danglam taka siem i ni kha!

6. Inthloppui ding thiem takin thlang raw:

High Student lai huna ei duthusâm in ang tlàng seng ding awma ka ngai pakhat chu, ’Hotu strict deu hi chu ka hmu pei awzawng nawh, Kei chu teacher suol deuhai kuoma ka lulul lem hlak. Hotu fel deu, zaidam deuhai hi ka ngaina lem, Inza khim an um ka ti lem.’ ei ti hlak kha.

I dit zawng le ,ha i ti zawng chu nangin i hrietchieng hle a, chu lei chun, Inthloppui inhoi i ti zawnghai kuoma hun hmang tam rawh. Hlimna hi ei ni siemfawm ani ti kha hre zing la, I hlimna ding chu zong zing rawh.

7. Hmatieng pan pei rawh:

Vânzawla sumhai khi en rawh; Hmatieng an pan pei hlak a nih. Thlihrângin a mut tawl pei a, an umna ngaia an um ngat ngat ngai naw ang bikin nang khom intawl pei rawh. Hmatieng beiseina lien tak nei rawh. Amiruokchu, ieng thli in am a mut tawl che a? ti hi ngaituo hlak rawh. Thilțha tieng inawn zing la, thilțha beisei la, i khawthlir (outlook/mindset) siemțha la, thilțhain ,huoi a ti che.

8. I hringnun le mi hringnun tekhi ngai naw raw:

Sâpha'n (Bullying yourself) an ti a, hi hi a hril tum chu, mani le mani insiehnuoi tina a nih; hieng ang lungril i put chun, hlimna chu i ta di'n vâna ra ang a ni ding a tih.

Eg: Mi hai hi iengtin am an thaw bîk, Nau fel tak tak an nei bîk el hih?

Kei chu ka suol hrim hrim anih.

Kei chu ka vângduoi bîk a nih.

Thiem theilo dinga pieng hrim hrim ka nih.

Malsawm tlak kan naw bok a nih tiin

Inngaisie naw la, inngaitlawm lem rawh. Inngaisie chun, maikung sattan angin vuoi i ta, I țawl sie el ding a nih. Chuleiin, i hringnun le mi hringnun tekhi ngai naw rawh. Zani ta i hringnun hmang le, voisûna i hringnun hmang kha tekhi lem rawh. Chuongchun, hmasawnna ding tam tak hmu ngei i tih; Beiseina thar siem pek bok a ti che.

A tawpna taka dingin:

I thilthawtheina (ability/power) mi kuta in um tir naw rawh. Nanga khan sie zing rawh. Ngaizawng leia hlim tum țal ini chun, hlimna indiktak nei ngai naw ti nih. Asan chu, i thilthawtheina chu i ngaizawng kuomah i sie tlat leiin.

Pawisa leia hlim tum ini chun, hlimna indiktak hmu ngai naw ti nih. Pawisa a pingțamhai an khop ngai nawh. Ropuina tehlem mai mai anih. Pawisa ho hle la khom, i duthusâm hlimna hlaw dok ngai nawn ti tih. Beiseina top lo, lungawina kim thei lo nun i nei nawk pei tho ding anih.

In țha, sil le bil, ha, fak țha ah hlimna i zong chun, hmu ngai naw ti nih. Hlimna indiktak i nei chun, jail bang zût la khom hlim zing i tih. Iengtik hun'am bu fâk ding i nei nawk ding hre theilo khawpin pasie hle la khom, hlim zing i tih.

Mi tu amanih, i lo ngaisâng èm ém hlak nu/pa kha inhnar el naw rawh. A hun le hmun indik taka van pawlpui chi la, mihriem ve el a lo nih ti hi hmu ngei i tih. Belchieng dawl lo ei nih mihriem hai hih. I chunga umhai inhnar el bîk naw la, i hnuoia umhai ngainêp bawk naw rawh. Hlimna indiktak i nei chun, hieng ang hin um naw ti nih. Mi hlimhai chu an chantoka an lung a awi èm ém hlak. Hlim la, lawm rawh!