INTRODUCTION:
Damlai ni a hin hringnun khal dan ding tam tak aum a. Tam tak lai chun a tha bik um dingin i ring am? Hringnun hi hrisel taka i khal pei theina dingin, hringnun hmang dan kawnga hin ‘thuruok’ iemani tak um dingin i ring am? Mihriem in ei zawng tak chu hlimna hi a nih. A ieng tak hiem thaw lang hlim ka ta? Iem thaw la hlim tak i ta?
I puitling huna iem i ni nuom a? I tha le zung, i hun tha le ngaituona khawlam seng i nuom a? USA rama inchuklaihai a tam lem (80% ) chun hieng hin an dawn: “Inlar ka nuom ti le hausak ka nuom” tiin. Hausakna hi hlimna nisien la chuh, kei, mamaw khawm nei kim zo lo pa hih, vawisun ni chen hin hring damin um zing ta naw ning a. Mani thiltum a hlawtlingna chang khawm hi hlimna tak tak a tling phak nawh. Anle, hlimna chu khawlam a um a? Iengtin am hlimna indik tak nei thei ei ta?
I LO NGAITUO TA HLAK AM?
Mihriem hringnun hi a bula intawk in, felfai takin suikir chat chat ta ang inla;‘Iengthil in am a mi lo suk hlim taka?’ ti hi hre thei ngei ei ti maw? Nu le pahai in an nauhai hi an sina ringum ding le nasa taka an thilthawhai, tha tak le puitling taka thaw dingin an infui seng ring a um. Sin nasa taka thaw ding hin a mawr in ei in mawr a ni deu tak a nih. Anle, ei sin inrimnahai hin hlimna tak tak a mi pek chung am leh?
A TAK NGEI A RESEARCH THAW:
Ei hriet lar em em Harvard University, USA chun kum 75 sung zet, pasal 725 hai hringnun bawzui char charin research a lo nei a. Hi research hi khawvel a research sei tak le hlawtling tak a la ni zing a nih. Interview hai nei in, medical exam, home visit le an nu le pa, an sung le kuo hai chen khawm inpawlpuina an nei a nih.
Chau khawm chu a la ni nawh; An common room a hai ngei thung chil in, inpawlpuina an nei a. Zawna indawn ringawt chu hun tawk an ti naw leiin an medical records hai chu an Dr hai kut a ngei la in an bawzui pei a. A hranpa lieu in thisen an test pek chang khawm a um a. An luthluk hai khawm khawl hmangin an enfel pek hieu bawk a nih.
An nuhmei le an nauhai khawm inpawlpuina an nei pui fel diem a. Chu lai zinga pawimaw em em pakhat chu; An lungril sungril taka an ngaituona inthuok tak an hriet theina dingin, an nuhmei hai le an inpawlna/inbiekna video tap khawm an record sa vawng a nih.
Chu research chu 1938 a inthawk a tan a lo ni ta a. An thil hmu suok hai laia pawimaw tak pakhat chu 2012 khan khawvel hriet in an tlangzar ta a nih. An thil hmu suok chu iem ana?
HILM TAK LE HRISEL TAKA MI SIEMTU:
An thil hmu suok chu hi hih a nih:Hming inthangna (Famous) hi hlimna a lo ni nawh. Hausakna hi hlimna a lo ni nawh. Mani thiltum (Ambition) a hlawtlingna chang hi hlimna a lo ni nawh. Hlim tak le hrisel taka min umtir hlak tu chu ‘inlaichinna tha’ (Good relationship) hi a lo ni lem zing a nih.
Inlaichinna chungchang a hin (3 big lessons) thil pathum lien tak tak an inchuk suok a. Hienghai hi an nih;
Kawtlang inlaichinna (social connection): Social connection hi mihriem ta dingin a lo tha hle a nih. A san chu, khawsawtna hi tur ti um tak a lo nih. Khawtlang a inzawmna tha tak neihai le mani sung le kuo hai laia inlaichinna tha tak nei mi chu a hrisel lem a. Chun, a taksa khawm a har in a hrat lem bawk a nih. Mal ngawi ngawi a um hai nekin dam khawm an lo dam sawt lem ti hi an hmu suok bawk a nih.
Khawsawtna (Loneliness) hi tur a nih:Mal taka hringnun hmang hlak hai hi an hlim naw lem tlangpui a. An hriselna khawm a hlimhai lakah a thlahnuoi awl lem a nih. An ngaituona (thluk) khawm a chau awl bik baka an dam sawt naw lem a nih.
Thudik pawi em em pakhat chu; America mipui panga a pakhat neka tam lem chu hringnun kawsawt um tak an hmang a nih ti hi an hmu suok bawk a nih.
Inlaichinna tha a ni am?: Ruol tam tak i lo nei el thei. Amiruokchu, inlaichinna tha a pawimaw (quality). Insung a family members tam tak in um khawm a lo ni el thei. Amiruokchu, in inlaichinna kha a hrisel naw chun, umzie a um der naw ding a nih.
Research an nei lai khan, nitin a an lak lut (cholesterol level) kha an taksa ta dingin sietna intluntu lien tak a lo ni kher naw ti an hmu suok sa bawk a nih. An hriselna suksietu le an taksa suk tar awl zuoltu tak chu inlaichinna tha lo bawk kha a lo nih. Good relationship neihai le nei lo hai danglamna chu taksa a khawm an lang chieng hle. Relationship nei tha lem hai hrisel zie chu research thawtuhai ngei khawm in mak an ti hiel a nih.
Mak an ti nawk pakhat chu; Good relationship nei hai hi an thluk a lo tha lem (Memory). Hriet zing theina le kawl tlat theina an lo nei tha lem ti hi an hmu suok bawk a nih.
INLAICHINNA THA I NEI AM?
Hriselna le hlimna mi siem pek thei tu ding tha tak chu inlaichinna tha siem hi a lo nih. Isu’n a thuoihruoihai kha tawngtai dan ding an chuktir a. A thlar lina khan iem a hril a?
“I dit zawng vana miha’n an thaw angin, hnuoia miha’n thaw raw hai se.” tiin an chuktir a. Hi thu hin iem a hril tum tak? Vana miha’n an thaw chu iem ana? Hmangaina hi a nih. Vana an thaw nghawk ngai lo chu ‘inhmangaitu’ hi a nih. Chu ngei chu a nih hnuoia miha’n ei thaw ve dinga Isu’n a mi lo inchuktir chuh.
I hmangai thei lo hai leh inlaichinna tha siem ngai naw ti nih. Chuleiin, hmangaina chau naw chu, tu iengkhawm bat lo dinga inchuktirtu’n a min chuktir hi umzie inthuk tak nei a lo nih. Inlaichinna tha siemna ding chun hmangaina hi a bul le a tawp a nih.
CONCLUSION:
Iengkim hretu Pathien hin a mi lo hmangai de maw! Thiltha naw hrim hrim hi a mi lo inchuktir ngai nawh. Ei dam sawtna dingin inhmangaitu ro a mi lo ti a. Ei hriselna dingin ka hmangai ang cheu in inhmangaitu ro a mi lo ti bawk a. Ei thluk a hrat lemna dingin hmangaina dan a mi lo inchuktir a. Ei khuo a sawt nawna dingin hmangainaa inlaichinna tha siem pei dingin a mi lo infui a lo ni lem zing a nih.
Hmangaina kawnga hin iengtik lai khawm thangpui a min tiem a nih. Hmangaina in thil a thaw thei a. Inlaichinna tha sien pei dingin Pathien in umpui zing raw sen che!
July 13, 2017.
Shillong.
