- Lal Dena
“Hnam
dang dân ṭhahai la vêng ei tah, an dân suok thîk loin” - Lalkhuma Keivom
Sietni–ṭhatnia
inṭâwi âwm dân hi Pu H. Zaneisang-in ei chanchin buah hin vawi iemani zât a lo
ziek tah a. Chu bâkah Hmar Arts and Culture khawma seminar hiel huoihawtin Pu
Zaneisang bawk resource person-a hmangin ni khat pum hlûm hril tlâng a ni nâwk
a. Kei khawmah hi thu hi ei chanchin buah hin vawi iemani zât chu ka lo ziek ve
tah.
Dr. Pu
John H. Pulamte, President, Hmar Youths Association (HYA), General
Headquarters, in tuta Mimtukthla ni 10 le 11 Sietni–Ṭhatni thupui hmanga a hung
ziek nâwk khan nâ a ver hle a, ngaituo zawm zing â’n tamtir a. Ka ziek fung
khawm â’n umtir ṭawk ṭawk thei naw leiin ka hung ziek ve nâwk a nih.
Vawikhat
Sap ram kâ’n zin ṭûmin mithi vûinaah ka ṭhang ve hlauh a. Vûina riruong
(programme) hi biekina buotsai a nih. Funeral Directorate-a sinthaw mi pali
uniform kekawr tluon dum buong le zakuo vâr hâkin mithi kuong mâwi taka
cheimawi chu pulpit hmaah an hung innghat a. Mithi sûnghaia pakhat inneinu ni
âwm takin Bible châng tiemna a nei zoin, hun vawng le thuhrilna hun chu Pastor chan
vawng a nih. Thawlâwm dâwl a nih a, chu chu Pastor chan vawng niin an mi hril.
Biekina
rawngbâwlna zo charin, mithi ruong sawngbâwltu mi palihai khan biekin tuol
kawtkhâr bula coffin an lo innghat a. Bieka inthawka suok taphawtin inthlana
salâm kan pêk a. Chu zoa car-in mithi sawngbâwltu pali, mithi sungkuo le
laichîn le pastor-in thlânah an vûi tah. Mipui kan fe tah nawh.
Unaupa
John Lalrosem Songate, IAS, Hyderabad, ruong khawm kha USA-ah a nuhmei, nau
nuhmei pathum le a naupa le Pastor mi panga chauh in an vûi kha tie - a var zâng
ngei!
In lo
ngaituo ve dingin rawtna hieng ang hin ka hung siem:
1. Morgue
hmang ṭangkai:
Municipal or town area sûnga um hai chun morgue (mithi ruong siena) hi a hma
nêkin hmang ṭangkâi tum ta inla. Dânnarânin mi tu amani sûn dâr 12 hnunga a lo
thi chun, a zînga vûi a ni hlak. Sûng-le-kuo hmun danga um an ni chun mithi chu
mithi siena morgue-a sie ni ngei sien. Mithi sûnghai remchângna hmasa taka
invûi nisien. Sâprama chu mithi hrim hrim damdâwi in or mani ina thi khawm dâktawrin
death certificate a pêk a ṭûl a, chu zova morgue-a sie a ni hlak.
Mitin ei
inang tlângna tak chu ei thi pha hin a nih. Mithi chu a dam lai ieng anga
ropui, hausa le thiem khawm nisien, a ruong chu mi pasie ruong le ang khat, vûi
le hmawm el ding a nih. Mithi kuong chu rangkachakin zût inla khawm a ṭangkâi
ta nawh. Alexander, khawvêl hnetu hiel, a thi pha a kuong puotieng a kutpâr
sukdâwk dingin â’n cha chu tie -saruoka hung pieng, saruok bawka kîr ding a ni
zie a hriet chieng leiin.
2. Lu
meng khawvar:
Dânnarânin lu meng khawvar hi hlasaka khawvar a ni tak. Independent hla le
Lusei ṭawnga inthawka lêngkhawm hla pûrinzûr êm êm saka khawvar a ni tak. Sâwl
um tak a nih. A hlahai vân tieng ngâina a ni lai zingin mithi pûr dona hla deuh
vawng an nih. Mi hriet lova sûn le zân in lova natna inrik lo enkawltu ta
dingin hla sak khawvar hin lusun a hnem tak am aw ti hi ngaituo nawn a ṭûl.
Hieng nêka inhnêmna ṭha lem a um am ti ngaituo nawn a ṭul.
3. Thlân
cho:
Vâirampûr khawpui lien (metropolitan city) - Kalkutta, Mumbai, Delhi, Bangalore
le khawpui dang danga - chu lekha inchûktu le sawrkar sinthawtuhai fe khâwma
thlân cho a rem ta naw chauh ni loin a thei ta nawh. Chuleiin thlân chotu ding
mi ruoi an ni lem tah. Hieng tieng khawm lumeng khawvar bawk, tlangvâl po po thlân
choa inthawk nâwk hi a rem hriet naw thlâk. Chu nêkin mi pali vel inhlawa ruoi
hi thaw dan ding ṭha lem a nih.
A bîkin
inchûklaihai ṭhalâi inkhâwm, sietni–ṭhatnia ṭhang kim dap hai hi Board of
Secondary le Council of Higher Education êkzamnaa top-tena kâi ngâi naw ni hai!
Ei kâi ngâi naw bawk. IAS lem chu vâna ra! Pathienin top-ten position hi
chalrânghai ta dinga a siem bîk a ni nawh. Ei social system le environment hi
ennawn ei tiu, â’n dik nawh a um a nih.
4. Tuom
puon:
Hmar dâna mi thi chu pasal a ni chun farhaiin an tuom hlak. Puon a lo remchâng
naw chun sum tuom puon aiin an pêk lem hlak. A thipa farhai naw chun ei tuom a
thieng nawh. Tulaia ei lek lâr tak thangsuo puon an ti, sahmul pat, nikhata
khâwng zo nghâl thei hi tuom puon takin ei hmang. Vawihni vawithum ei sâwp ta
lem chun nisa thlara ei hang en lem chun â’n lâng duor thei, a khawng a det naw
leiin.
Râllenghai
hnam puon chu a khâwngna dingin ni tam a ngâi a, a khâwng a det a, a zie a mawi
a, a man khawm a tam. Ei hnam puon ve bawk hi a nêp taluo. Lek lâr takin tuom
puonin ei hmang nâwk nghâl a, mi mihausa, neinung ei huor bawk; chuong hai chun
tuom puon a za têlin an dawng hlak. Dei zawta hei inkhum ti um lo,
ṭawnginringna hmanga ramtin ramtang sâm thlâr hnunga, inkhum kher kher ei chîng
khawm hi bânsan a hun tah. A thipa farhai khawm ei ni nawh a, sumin ei ngam
tâwk ang anga inrâl el ding a nih.
5.
Biekina invûi le innei lâwmna:
Ei thuhmahruoiah Saphai biekin invûina thu ei hril. Hi hi entawn tlâk a nih.
Mithi taphawt hi Kohran mi vawng ei nih; Kohranah member nihna nei seng ei nih.
Mipui ei inthuhmuun rawp nawh. Inhmun le compound lien tak nei an um a,
ṭhenkhat nei zo lo ei um bâwk. A hausa, a pasie tu khawm thlier bîk um lova
biekina inthawka ruong inthla hi chîng ve ta inla.
Thangko
inhriettirna ei tiem châng biekin a kohran hming ziek sa hlak inla, biekin pan
tlâng el hlak inla - a va var zâng lem âwm de! Mo lâwm khawm biekin le a
compound-a ei inzo vawng hi a ṭha. Programme-a chuong bâk chu, râlna/lâwmna
thilpêk reception-a pêk el a ṭha. I kut changtiengin a thaw chu, vawitiengin
hre kher naw raw seh.
Ei
chêngna khawvêl hi ei hriet chieng am? Computer khawvêl khêla “digitalised
khawvêl”-a um ei ni tah. Chu le inzawm chun Artificial Intelligence (AI) hi
mihriem siem fâwm ni sienkhawm, tuta hnung hun sâwt naw tea mihriem hringnun hi
iengtin am a la hung thunun ding hisâp ruol a nih nawh. Chuongang khawvêla um
ei ni ta lei chun, ei hnam nunphung khawm khawvêl hmasâwnna zira ennawn
(reevaluate) a ṭûl tak zet.
Sietni–ṭhatni pumpel thei lo, tuok zing ei ni leiin ennawn le sukdanglam a ṭûl tak zet. Dr. Pu John H. Pulamte hi chu sukdanglam theina ngîrhmun pawimaw taka hlangkai a ni ta leiin expert committee indinin hung ngaituo hai sien nuom a um tak zet.

