~ Dr. L. Fimate
Tulai ṭhang thar hai hin Dr. Thanglung hi a hrie ei um meu ta naw el thei. Ama hun laia hnam ta dinga a thil thaw hai en chun, hnam ta dinga rolung dettak mi lo phun pek tu anih ei ti naw thei nawh. A theina po po, a hun ṭha po po, a nei po po, a hratna le a hriselna po po hnam ta dingin a lo pek vawng el a nih. Mi tamtakin thlurna tieng bik le hraw bik neiin hma an lak hlaka. A ṭhenin sakhuona, Mission tieng an fe a, a ṭhen politics tieng, a ṭhen hriselna tieng (Medical and Health), a ṭhen literature le, a ṭhen inchukna (Education)tieng an fe hlak. Dr. Thanglung ruok chu hieng po pova hai hin hnam ta dinga hmatawng le ṭhuoitu nina a chang phak vawng a nih.
![]() |
| Dr. H.S. Thanglung |
Dr. H. S. Thanglung kha, kum 1906, November, thla âwklem zan takin Senvon khuo ah a hung pienga. A pieng tira inthawk khawmin mi dangdai tak a nih. Mi zainem, mi le khawm inhal ngailo, hmangaina a sip, a ruolhai anga thilhring sawisak nuom ve ngailo, vate khawm vai nuom ngailo a nih.
Kum 8 mi ani chauvin Senvon khuoah Tirko Taisen le Upa. R. Dala inchûktirna hnuoiah sikul a kai ṭana. Kum 1920 khan Lakhipurah pawl 6 inchukin, examna hmun remchang nawna leiin Aizawlah hang examin, a hang hlawtling a nih. Imphal-a lekha inchuk zawm nuomin scholarship a ngena. Sienkhawm Meitei ṭawng a thiem naw leiin a hlawsama. Mi tumru tak, high sikul inchuk zo ngei tum ani leiin, class 7 chu HL. Sela leh, RZ. Khuma leh, Thangzik hai leh Silchar Govt. High Schoolah, H.K. Dohnuna chawmin an zu thawa, ṭha takin a hung passa a. Chuonglai huna khawm chun hnam tieng a lo inhnik ta em ema. Hla pakhat, “ Ei lo vangnei ngei” ti kha a solfa leh a hung phuoka. Khang hun lai khan hla pâwl inlar tak a lo nih. Pawl 7 a zo chun, mission-in Sikul Inspector dingin a hung ko suoka. Chu sin chu taima takin a thaw a. Inspector sin thaw rân pum chun lekha nasa taka inchûkin, kum 1930 khan pawl 10 chu private in Silchar a Govt high School-ah a zûn exam-a : Second Division ah a hung pass a nih. Hmar nau laia Matric pass hmasatak ani nghe nghe (Rev. Hrilrokhum).
Pawl 10 a pass ṭha lei ni ngei a tih, kum 1930 vek chun LMP (Licenciate Medical Practisioner) inchuk dingin Berry White Medical School, Dibrugarh ah admission a zuk hmu nghal ela. Chuong hun lai chun, MBBS a la um naw leiin, LMP hi MBBS anga ngai a nih. Mission chawmin LMP chu a zûn chuk a. A thiem thei em ema. kum 1936 khan LMP chu zovin, Gold Medal pahni zet (Physics and Chemistry) leh a hung inlawi tah a. LMP a’nchûk sung hin a nu le pa’n anlo boral sana. A daktor ni an hmu phak ve nawh.
Kum 1936 a LMP a hung zo chun, Lungthulien-ah January 10-13 sunga Mission inkhawmpui lien a hung nang thei chara. Hi inkhawmpui lien hin Working Committee an indin a, Chu taka Secretary ding chun Dr. Thanglung an ruot nghal a nih. Dr. Thanglung chu kohran sunga daktor hmasatak ani leiin, NEIG. Mission Headquarter, Churachandpur a Medical a incharge dingin appointment pek nghal a nih a. Ama Daktor puitling a um ta bawk si leiin, Dispensary hai hawng belsa in, thingtlanga hai chen an hawngsa ṭeu a. Chuong hai chu fang kuolin, Pathien thu hril ran pumin sin nasa takin a thaw a nih. Damnaw enkolna chu Pathien rawngbawlna hmuna hmangin, a rawngbawlna ah mi tamtak an piengthar phaa. Inthawina banin, Pathien thu le damdawi an hung hmang ṭan tawl tah a nih.
Ei rama christien ei hung nih a, inkhawmpui hmasatak chu kum 1914 khan Senvon a innghatin, Phaipui biel Presbytery tiha ko a nih. Kum 1938 khan Assembly tiin an hung thlak a. Chu Assembly hmasatak a chun, Dr. Thanglung chu Secretary sin pekin a uma. 1938 a inthawk 1952 chen Secretary sin a chel char char a. Chairman hi inthlak zeu zeu hlak hai sienkhawm, Secretary sin ruok chu Dr. Thanglungin 1956 chen a chel a nih. Hi khela hin kohran rorelna khawl sukdanglam met met ni hlak sienkhawm, ama hin Secretary sin a la chel peia. Kum 1956 chen khan chu sin chu a chel a nih, Resolution hai Lusei ṭawng vawnga ziek hlak kha, kum 1948 a inthawk khan, Dr. Thanglungin Hmar ṭawngin a hung ziek ṭan tah.
Kum 1937, March ni 8 khan, Rev. Taisen naunu, Senvon nunghak hmel ṭha, Nk. Vanlalbuol leh kohran dan thienghlim in Pastor Lienbawng kutah an inneia. Nau malsawmna 10 an dawng a nih.
Missiona Supervisor sin: mission hmunpui churachandpur chu Japan ral buoi leia kum 1942 khan suoksan a hung ṭul taha. Hmar biela ding chun Lungthulien chu headquarter a hmang a hung nih. Medical tienga Head ni zing pumin, Lungthulien headquarter-a Supervisor dinga mawphurna pek belsa a hung nih. Chun, hi hmun bawka hin Junior High Sikul indin a hung ni nawka. Chu taka Headmaster sin chu a chelsa nawk pei a nih. Mipui le hotu hai ringzo a kai leiin, mawphurna pawimaw tak tak pathum a chel kawp a.. Headmaster sin chela a sikul enkawl hi a hlawtling em ema. Hnam tadinga mi ropui tak tak, hieng, Rochunga Pudaite, Lalthankhum Sinate, H.F. Nghaka, Thangchuoilo Varte, J. Sangvung Joute, V.L. Siema, Lalawikung Buongpui le Lalvuona Hmar hai hi a student hai an nih.
Bible Translation: “Hmar ṭawnga Bible inlet vawng hi ka thil tum le ṭul kati tak a nih” Dr. H.S.Thanglung.
Tu i phut khawm nilovin, ama ning ningin Bible inlet hi alo inhnik em ema. Daktor a’nchûk lai a’nthawkin, a’nlet ṭana. Hospital ah, a buoi awm em em vei leh, a hun awl neisun sun Bible inlet na’n a hmang hlaka. Medical College a inthawka hung suokin, kohrana sin a chel ṭan hnung 1937 khan nasa nawk zuolin Bible inlet a hung sunzawm a. Chulai huna Bible inletna a ṭhangpuitu hai chu, Pu. Kawlvel, Pu. R.Tlunga, Pu. H.L.Sela le Pu. Lera an nih. Anni hin, a bible inlet sa hai chu an endikpui hlak. Kum, 1938 khan Hmar Bible Translation kawnga Chief Translator dinga ruotin a uma, Rev. Paul Rostad chu Advisor a ruot a nih. Bible Transalation thawna ding lieuva hmang dingin Dr. Thanglung kuomah Typewriter a pek a nih. Saikot Lal, Pu. Kawlvel khan, a tlawmngaina’n, Bible translation a hmang dingin thlatin Rs. 2/- a pek hlak. Chuong hun lai chun mi ina lekha inchuka um man khawm thla khatah Rs.1/- chau a la nih.
Kum 1941 khan Thuthlung Thar chu a’nlet zo hman tah a. Bible Society haiin an mi sutpeka. Kum 1946, November thla khan sutzovin, ei ṭawngin Thuthlung Thar tiem theiin a hung um tah. Lalpa chu inpakin um rawse.
Kum 1955 khan Ngurte khuoah NEIG Mission General Assembly nei a nih a. Chu huna chun Hmar Bible Translation Committee hmasatak indin a nih. Chutaka chun, Dr. Thanglung chu, Chief Translator an in sunzawm tira. Pu. Z. Nghinglo Secretary a ruot a na, Member hai chu : Rev. H. L. Sela le Tv. Rochunga Pudaite hai an nih. Hi ṭum hin, Dr. Thanglung le H.L, Sela hai chu Rev. H. Chawnga kutah, Pastor Ordination pek ve ve an nih.
Dr. Thanglung chun mawphurna tamtak nei ran pumin, Bible inletna sin chu a sunzawm peia. Hrisel naw hle sienkhawm, natna hai khawma dang hne zo lovin Bible translation chu taima takin a thaw pei a. A ruol haiin, “Hieng anga insuk buoi insuk buoi lovin, I insung le I nauhai khawsakna ding ngaituo lem rawh” an ti khawmin, “A mi siemtu Pathien le hnam rawngbawl ka nih : ka insung, ka nuhmei le ka nauhai chu ami petu kutah um lem raw se” tiin a dawn hlak. Mawphurna tamtak a liengkova innghat puma taima taka kum 23 zet Bible inletna sin a thaw chu, kum 1958, May 30 khan Bible pumpui a lo inlet zo tah a. Sienkhawm a sinthaw ra, Pathien Lekhabu Inthieng (Holy Bible) chu hmu phak ta lovin kum 1962, March 31 zing dar 5 khan, ringum taka a rawng a bawlpek Lalpa kuomah a lo chawl tah. A Bible inlet, Bible pumpui chu a’nlet zo hnung kum10 hnungah, le a thi hnung kum 6 hnungah a ra ei hung hmu thei chaua. Kum 1968, October 22 khan sut zova umin ei ṭawnga tiem theiin a hung um tah a nih. Lalpa chu inpakin um rawse.
Literature: “Ei ta dinga ṭul ka ti tak chu, lekha inchuk le mani lekha ngei nei hi a nih. Chu bo chun, tu I hriet le iengkhawm ni chuong naw mei nih” -Dr. Thanglung.
Dr. Thanglung hi literature tieng a’nhnik em ema. Literature hausak chu hnam tadinga inṭhanglienna pawimaw tak a nih ti hi a hriet tlata. Kum 1945, November 15 khan Lungthulien-a a um laia Hmar Literature Society hi a’ndin a nih. Chairman sin a chel nghala. A society indin chu a hung vula, thil ṭhatak hai a thaw theina dingin Rs. 1000/-(Cheng sang khat) a hung thawlawm a nih. Chuong hun lai chun, Duli (50 paisa) chau khawmin zakuo-kekawr a la’n chawk theia. Chuleiin, cheng sangkhat chu tulai a nuoi tam fe ang ni thei a tih. Tu phût khawm nilova chuong zat zat donation hai pe ngam chu hnam hmangai tu, le mi tlawmngai thei tak a nih ti ei hriet thei. Hrattaka kum 15 zet Chairman sin a chel hnung chun, Pu. HL. Daka in a hung thlak tah.
Lekhabu tamtak a ziek: Dr. Thanglung kha lekha thiem le lekha tiem rawn a niha. Lekhabu chidang dang a zieka. Bible inlet hmasatak ani bakah, Pathien thu tieng lekhabu tamtak ziekin, sikul sabjek tamtak a ziek bawk anih. A hrie phak hai chun lekhabu 40 bawr vel ziekin an hril. Chuong hai chu, Hmar MIL ei nei thei na dinga ṭangkai tak an hung nih.
A lekhabu ziek inlar deu deu hai chu:
1. Bu Hmasa....lekha inchuk phut hai tadinga Hmar ṭawng inchukna ṭha em em anih. Rev. H.L.Sela leh an thaw tlang.
2. Bible inlet hmasa tak a nih.
3. Kristien Hlabu le kristien Hlathar Bu (Lawrkhawm hlabu” tia ko hlak kha). Ama rawia siem an nih. Hieng hai hi vawisunni chen hin inkhawm rawngbawlna ah ei la hmang tak an nih.
4. Kohran Inṭhuoi dan, Naupang Sunday Sikul inchuklai bu,
5. Bible Hrilfiena bu 8 lai.
6. Dr. Thanglung Dictionary- 1949.
7. Sakhuo lekhabu 10 lai a ziek.
8. Sikul subject 10 lai, a ziek-khâng hun laia sikul subject hai kha chu ama ziek deu vawng an nih.-“A lekhabu ziek hai sikul subject a lo inchuk phak ve kani leiin ka lawm ngawt el”
Theologian ang el in kohran chawmna ding lekhabu tamtak a zieka : Academician/ Educationist ang elin sikul subject ṭha tak tak a ziek ṭeu el.
A hla phuok hai:
Hla ṭha tak tak a phuok. Chuong hai chu:
1. Ei lo vangnei ngei ( pawl 7 anchuk laia a phuok anih)
2. Hun le kumhlui ni hai hi
3. Tiena ei thlatu Eden huon sunga khan,
4. Ka umna hnuoiin hi ṭiek sien khawm,
5. Entu mihrang pasal ṭha hai
(Note- Pu. HL. Sela’n kum 1945 a Dr. Thanglung kawla lekha a thawnna hmu suok a nih a. An ruolpa Zosanglien lekha thawn hung hril sawngin, “Dr. Thanglung a Buhmasa siem kha, a tawpah a hlaphuok, “Entu, Mihrang pasal ṭha ha’n” ti hla a zep ve kher kha, kei chu awm naw ka tih a” ...”.hi I hlaphuok hi inchuon sa lo khawm a pawi dim a nih ? Nanga ngai dan dan ning a tih”. H.L.Sela. Hi taka inthawk hin, hi hla hi chu Dr.Thanglung phuok ngei niin an lang tah. Solfa a thiem em ema. Western tune hai hi chu a base a lo rem thei vawng hlak.)
Politiks: kum 1946, April 9 a Mizo Union an indin khan, Manipur a khawm branch an lo indin ve nghala. Kum 1947, October 11 khan, Dr. Thanglung kha President, Mizo Union, Manipur a dinga ruot nghal a nih. Hienga khawm a lo nuom pei el hi, hnam hmangai tak chu ani zie ei hriet thei.
Hmar Association: ei hnam sungah inthuruolna, inhriet pawna le hmasawnna ṭha taka a um theina dinga pawimaw chu Association nei hi niin a hrieta. Ama inrawina in kum 1934 khan Ngurte khuo ah Hmar Association indin a nih a. Chutaka a’ndinpui hai chu, Pu. HL. Sela, Pu. Kawlvel, Pu. HL Daka le Pu. Joukhuo hai an nih. Hnam ta dinga kum li lai hrattaka hma an lak hnungin, kum1939, October ni 3 khan Hmar Students Association (H.S.A.) tiha thlakin a hung um tah (Rev. Dr. Lalhmuoklien).
Hmasawnna Chanchin bu: Kum 1941 khan Dr. Thanglung inrawina in Hmasawnna Chanchinbu insuo niha. Editor chu Pu. Dolur, Pherzawl Lalpa anih. Asst. Editor chu Pu.Zorum anih. Hi chanchinbu hi sawrkara in register aniha. A lakman chu kumkhatah Rs.2/- a nih.
Thu khârna: Dr. Thanglung chan chin fel taka hrie tu, Pu. L. Keivom chun, “Dr. Thanglung kha thiem inchukna tienga hnam bulṭhut remtu ani leiin, inpak le chawimawi tlak ani hrim a nih. Hmar ṭawnga lekha inchuk theina bubul iemani zat siemtu ani na lei le Lusei Bible a inthawka Hmar ṭawnga Bible inlettu an leiin, “FATHER OF HMAR EDUCATION AND TRANSLATION’ tih a chawimawina hlaw tlak a nih” tiin a hril. Ei mithiem filor, Dr. Lal Dena khawm, Dr. Thanglung lekhabu ziek hai lo inchuk phak ve a nih a. Ama ngei khawmin, “Dr. Thanglung chu, FATHER OF HMAR EDUCATION” tia, posthumous a inhlan dingin a ditsak zie, Dr. Thanglung Memorial Oration a a thuhrilna ah a hril.
Hiengang, hnam ta dinga mi ropui hi a chawimawi na dingin Sinlung Academy of Letters chun September 20, 2025 khan DR. H.S. THANGLUNG MEMORIAL ORATION a lo buotsai tah a nih.
Ei ṭawng ngeia Hmar nau haiin lekha ei inchuk theina le, ei ṭawng ngeia Baibul ei hung tiem theina hai, thiemna varna le insangna a mi hai ei hung phak ve na a hai hin, Dr. Thanglung chun thawsuok (Contribution) a hau em em. Chuleiin, a hming hi eini lai hin vul zing rawse.

