~ J. L. Fimate
Scottist poet ropui Robert Burns-in a phuok "Auld Lang Syne" (Old Long Since) le Fanny Crosby-in a phuok "How sweet the hour of praise and prayer", Hmar į¹awngin "Hni le inpĆ¢k hun lawmum" tia ei lo sak ve hlak kha, a thu inmil naw hle sienkhawm, a thlĆ»k ruok chu thuhmun a nih. Inmil nawna siemrem hi ram le hnam, khawtlĆ¢ng, kohran, sungkuo, nu-pa le inngaizawng hai pumkhata an um zing theina ding le hma an sawn theina dinga a pawimaw ang bawkin, thu inmil lo tak tak thlĆ»kkhata inluongtir hi thu le hla, le rimawi hausakna dinga pawimaw ve chu a nih. 'Auld Lang Syne' hrelo khawmin 'Hni le inpĆ¢k hun lawmum' chu ei sak thei tlat an nawm.
Hieng anga thlĆ»kkhat inį¹awm hi khawthlang (western) ramhai khun an lo uor hlea, enkĆ¢ia zawngvĆŖl pei phawt chun hmu ding a tam. Eini khawm, į¹hanghlui deu met hai khan Pathien inpĆ¢kna hla thlĆ»k, nunghĆ¢k le tlangvĆ¢l insĆ¢ina hlaa hmang an lo uor vea, Kohran khawmin khap hne loin, 'Keilet Hla' tiin an lo khukpui ve nasa ani kha.
Ei hril ta angin ram le hnam, khawtlĆ¢ng, kohran, sungkuo, nu-pa le inngaizawnghai pumkhata an um zing theina ding chun hmangaina zĆ¢rin inmil nawnahai siemrema inhrietthiemna nei a į¹Ć»l rawp. Inmil nawna siemrem thei ta lo nana na chu, inhrietthiem nawna a punga, inrem nawna ding a tama, hmangaina khawm a da tah tina ani leiin, inį¹hena a tlung hlak. Ram le hnam le Kohran thil taka lem chu darthlalang kawidar anga indara inį¹hena ani nuom.
Sungkuo, nu-pa leh inngaizawnghai kĆ¢ra khawm a danglam bĆ®k chuong nawh. Prince Charles le Lady Diana hai khawm kha an pa, thlahmasak laia muol lo liem tah, Prince Philip khan inrem dingin baukhat hlak sienkhawm an thei ngang naw chu ani kha, an inneina dĆ¢r rĆ® inring ang bawkin an inį¹hena dĆ¢r rĆ® khawm khawvĆŖl nghawng khawpin an ring hle. Hausakna, thilthawtheina le mawina ringawt hin hmangaina a sukpung nasa bĆ®k zuol naw chu ani awm. (Pasietna, chauna le hmĆŖlsietna hai hi hmangaina sukpungtu an nih ka tina ani chuong bawk nawh.)
Inį¹hena rama hin ei inmilpui ta naw leia ei innghirnghopuihai chau ei į¹henawa, ei ngai ĆŖm ĆŖm, ei thlĆ¢khla ngawi ngawi lai hai le khawm lungnatak le khawsawttakin ei inį¹he rawp. Inhmunawk khawm beisei um ta lo dĆ¢m, inhmunawk khawma inlawm dĆ¢n pangngaia inhmu remchĆ¢ng ta naw ding dĆ¢m leia lungkimlotea 'mangį¹ha' ei ti a į¹Ć»l rawp hlak.
Hrietzingna lawmum le tuorhlauma inchang ding, sulhnung le nunghlui ami maksan pĆŖk tlat leiin inį¹hena hi anain khawsawt a um naw thei nawh. Hlimlai nihai į¹apna'n an chang hlak.
Hringnuna beiseina bo dĆŖr khawpa lung na ngawi ngawiin lotheilo thilin thina'n mĆ® a į¹he hlak bawk. Amiruokchu, thina leia inį¹henaa ruok hin chu, Sakhuona tukvera dĆ¢ka, ringna mita ei meng ruok chun, Bethlehem le Kalvaria hmangaina tuihnĆ¢r hung luong suok ring zĆ¢rin chawlna hmun inhawi vĆ¢nsang inmawia intuokkhawm nawk ding chu ei beisei a nih. Chu ringna leia beiseina zĆ¢r chun a nih Fanny Crosby-in "How sweet the hour of praise and prayer" (Hni le inpĆ¢k hun lawmum) a phuok nasan khawm.
Ringna, ringzona le beiseina hi an kawp tlat niin ka hriet. Ringna a tlahnuoi chun beiseina khawm a tlahnuoi hlak. Ringna ei ti a hin ringzona a į¹hang naw chun ringna tak tak a tlingzo bawk nawh. Ei i ring kha ei ringzo zuol po leh ei ringna kha a hrat zuol hlaka, ei beiseina khawm a nasa hlak. Ringna boin beiseina a um theinawa, beisei ding um lo ringna chu takbo a nih.
Ringna leiin Sakhuona tamtak a pieng taa. Sakhuo danghai chunga lêng, sakhuo naran ang ni lo, Kristien-a khawm ringna lei bawkin Kohran tam deu a pieng ta bawk. Khawvêlah kohran (denomination) hi 45000 nêka tam uma hril a nih. Ei hmu lo thil ei ringnaa (kohranaa ei thu pawm dâna) hin a thawfu deu chu um ngei ding ei na, ei ringfûk rak naw chun ei thil beiseiah ei vângduoi ding chu ni ngei a tih. Chu pha chun kohran inkhîk inkhal khawm re chieng ta hle bawk a tih.
Taksa mita ei la hmu ngai dĆŖr lo vanram khi ringna leia ei beisei vawrtawp a na. Chu chu ei thi hnunga ei tawnhriet ding chau ani si leiin ringtu in ti si, ringna leia ei 'beisei lampui' ngaisak si lo chu inngaizawng sia inngaina taluo lo ang ani thei awm e! A hming mei meia ringtu ni hi mani inhlĆŖmna ringawt a nih, midang ei hlĆŖm nawh. HmĆ»theilo thil ei ring le beisei a hin hmĆ»thei thila ei khawsak dĆ¢n khawmin thu a phur hle bawk. Hmuthei thilah thudik į¹an ngamlo, thudika ngĆ®r ngam lo, ei nundĆ¢nah, nundĆ¢n į¹ha le mawi hmu ding a um si naw chun ringna khingbĆ¢i ani leiin, vanram kawt ei hnai hawi hle sienkhawm hawng pĆŖk ni naw tawp ei tih. Intuokkhawm le kĆ¢r a hla.
Inį¹hena thlipui hrĆ¢ngna ram khawvĆŖla hin mitthli, thlavĆ¢ina, beidawngna, lungdawngna, lungngaina le khawsawtna nasatak pumin ei inį¹he hlaka. Inngaisie rum rum khawpin lungsietakin ei tuor thlawk thlawka. Mi thlĆŖmin mi hnĆŖmtu um hlak hai sienkhawm tuor dĆ¢n inang a um chuong naw leiin ei tuorna mi hrethiempuitu tak tak an um ngai chuong nawh.
Hieng vĆ¢ngduoina le tuorna nasatak kĆ¢ra hin tuor dĆ¢n thiem ei inchĆ»k hrĆ¢m hrĆ¢m a į¹Ć»l hlak. Harsa hle sienkhawm lungngaina le khawsĆ¢wtnahai hi mi hmu hawia chu tuor thiem niawmtaka um thiem į¹Ć¢l į¹Ć¢l a į¹Ć»l hlaka. Gospel le gospel naw thu chau ani nawh, ei tuorziehai hi mi'n an hmu rawn chun hmusitna'n an chang thei tlat leiin hrietthiemna nei rieu anga inlang hi a pawimaw ve tlat a nih. Lemchang thiem a į¹Ć»l. (Ka thil hril hi ka ta ding chun thil harsatak a nih, thei ka tih ka tina ni loin, hringnun mizie ka hrilna chau lem a nih.) Chu lei chu an nawm khawvel mi ropui tamtakin an harsatna le tuornahai an thup į¹al į¹al hlak nih. Abraham Lincoln khan a nau pathumhai lu a sĆ»n hmĆŖl kha mipui hmaa a suklang ngai meu nawh.
Chuleichun, lemchang thiem ringawt ni loin, tuorna phênah ringna leia beisei ding hmutu hai chu an vângneiin, a hadam tlâk khawp el. Chu hadamna thurûk chu an nawm Fanny J. Crosby'n a hmuchienga a hlaa a phosuok le a puongsuok chieng êm êm chu.
"*Hni le inpâk hun lawmumah, Lungruolin ei inhlân;
Ei lawmna hla'n vân tieng a tlung, Ringna thlaa vuongin;
Chieng tak elin la hrieng ei ta, A thutiem ropui chu;
Hnuoiah ruolhai į¹he inla khawm, Vanah lĆ¢n tuok ei tih.
Nakie vânah lân tuok ei tih, Vânah lân tuok ei tih;
Isu thisen hlu ring leiin, Vânah lân tuok ei tih.
*Hmangainaa insui khawmin, Lungril hmun khat neiin;
Krista, Pathien naupa hmingin, Ei inkhawm, hlim takin;
Inį¹hena hung tlung ngei sienkhawm, A thutiemna leiin;
Beiseinain nakie phaleh, Vanah lân tuok ei tih.
*Ei ke châu le sâwl ta hnung hin, Râl ram mawi tlung a ti;
Hmangaiha'n an mi lo nghâkna, Tuipui râl tieng ramah;
Ni a kiem a, kum kiem a ta, ThlĆŖmna thlipui bo pha;
Chatuon inpâk lawmna hla leh, Vanah lân tuok ei tih."
A ringna le a beiseina hring po po chu hi hlaa hin Calendar angin a chienga, milim nal deu angin a fie bawk. Isu thisen hlu Ringtuhai chu lungril hmunkhat neia lungruola ei lĆŖngna khawvĆŖla hin inį¹hena hung tlung ngei hlak sienkhawm, Krista thutiem ropui ei i ring chu chiengtaka hre dingin Vanah ei lan tuokkhawm nawk ding thu a hril a nih. A phawrsuok thiem hle.
Mizo Kristien Hlabu a chu an lettu hi Laibâta an zieka, ei ni Hmar Kristien Hlabu a hin, hla dang dang khawm, an lettu hming pakhat khawm an lang naw hi an lettuhai ka thanatpui deu hlak. Hla inlet hi thil namai an nawh ti hi ka hrietchieng sia.
Neithang-in "KhawvĆŖl thina ram ni sienkhawm/VĆ¢n chu hringna ram a nih/KhawvĆŖl inį¹hena ni sienkhawm/van intuokkhawmna a nih" a ti le Joyce Reba Rambo-in "The holy hills of Heaven call me" (Tlang thienhlimhai khin an mi ko zing) ti hlahai le hin thlarauah an hmunkhat zuol bĆ®kin ka hriet. A phuoktuhaiin an phuok laia an thlarau dawng dĆ¢n khawm an ang ngei awm.
Fanny J. Crosby hin Pathien inpĆ¢kna hla 8000 chuong hiel a phuoka, "Queen of Gospel Song Writers" dĆ¢m, "Mother of modern congregational singing in America" dĆ¢m an ti hiel hrim a nih. A hlaphuokhai laia ei ni hai chen mi chawm ĆŖm ĆŖm tu, a kutsuok tuihnĆ¢itak ei lo chĆŖn ve phĆ¢k į¹henkhat chu, "Aw, Sandamtu, mi fe pĆŖl naw" (Pass Me Not, O Gentle Saviour), "Blessed Assurance, Jesus is mine", and "Pathien ropui raw se, sandamna pe tu" (To God Be the Glory) hai hi an nih. Hla a phuok rawn ĆŖm leiin, a hun laia a publisher ha'n mi pakhat hminga hla tam deu um chu an phal naw leiin a damsung khan hming lem (pseudonym) 200 chuong hiel a hmang. Poem 1000 chuong a ziek bawk bĆ¢kah, Poetry bu pali le Autobiography bu pahni an suo (published) bawk a nih.
A khawvêl hringnun hi a vângduoia, a chan a siein a thlasiet um thlâk hle.
Kar 6 a upa ani chauin a khuosik leiin a mit an vĆ»nga, a sie zuol pei leiin mitdel a hung ni tah. Thla 6 mi ani in a pa'n a thisana, a puitling chenin a nu le a pi'n an enkawl a nih. Hlami ding hrim hrima pieng ni awm ania, a vangduoina le a chansietzie an zawtna a hlahril hmasatak chu kum 8 mi aniin a phuok. A pi hrilphĆ»rna zĆ¢rin kum 10 mi ania inthawkin kĆ¢rtin Bible chĆ¢ng bung 5 pei a byheart-a, kum 15 a tlingin Chanchinį¹ha bu palihai, Genesis, Exodus, Leviticus, Number, Deuteronomy, Thuvarhai, Hlahai Hla le Sam buhai chu a byheart vawng hman a nih.
Mi an piengsuol deu lei ela invêt sawisaka sawisak hi eini lai angin an thaw ve ngai nawh. Naupang dang ang bawkin kum 1835 khan New York Institution for the Blind (NYIB) School-ah a kâia, graduate chen inchûkin, a hung hlawtling tung ta pei a nih.
MĆ® a ang nawna chun a sinthaw an chawkbuoitir tum nawa. A vangduoinaa chun tlawm a tum nawa, a rawngbawlna indĆ¢ltir a tum bawk nawh. Hla phuok bĆ¢ka hin Mission sin dang dang hieng McAuley Water Street Mission, the Bowery Mission, the Howard Mission, the Cremore Mission, the Door of Hope le the Women's Christian Temperance Union a hai sin a thaw bawk. Ama ngeiin a hril dĆ¢nin, "Damsunga mitdel dinga ka pieng hi Pathien remruotna thienghlim ni dingin ka ringa, ka hringnun a į¹huoi dĆ¢n a hin a chunga lawmthu ka hril a nih. Zinga hin mitvarna an mi pĆŖk ding nisien pawm teu naw ninga. KeiĆ¢ mawina le thil lawmum tak takhai hi hmu theiin ka suongtuona hi an lo chawkbuoi nisien chu Pathien inpĆ¢kna hlahai hi ka phuokin, ka sak naw pal el thei a nih....Vanram ka tlung phaa ka hmu hmasatak nuom chu ka sandamtu hmĆŖl ĆŖngmawi a nih." a tih.
Mitdel nisienkhawm pasal neiin, nau dĆ¢m a zuk neia chu, vĆ¢ngduoina'n la hnawt peiin a hmangai ĆŖm ĆŖm a naunu chun muol a liem san nawka. A naunu lu a sĆ»n lei hin "Safe in the arms of Jesus" hi a phuok a nih. A chansietna suksie zuol dingin a pasal le khawm inremnawna neu neu an nei leiin, inį¹he angin an um zui bawk.
Kum 1915 khan kum 94 mi niin a hnuoi taksa mâksanin, hmangaiha'n an lo nghâkna, tuipui râl tieng rama intuokkhawmna hmun ropui chu a lo pan tah a nih. Ama inzanain Fanny Crosby Day (March 26) chu hmang hlak ania, Fanny Crosby Memorial Home for the Aged (1925-1996) chu hawng ani bawka, kum 1975 khan Gospel Music Hall of Fame a lâklut ani bawk.
Crosby'n hieng chanchin mak le ropui tak tak a siem hmâ dai, kum 1788 khan Scottish Folk Song hlui zûlzuiin Robert Burns chun "Auld Lang Syne" hlahril a lo phuoka. A thlûk inlâr êm êm, sûngril them êm êm, lunglâi thâwi êm êm hi George Thomson-in a siem Select Songs of Scotland, vol. II kum 1799 a mi kha a nih.
Scots hai chun hi hla hi kumhlui inthla zâna an sak hlak a nih. A thlûk a ngûi nala, a zawi innem ngawi ngawia, a zûnin mi a zem rieu leiin Bristish Isles po poa sak hlaw a hung ni nghâla. A hnungin English, Welsh, Irish le Scottish hai khawvêl hmun hran hranah an inpêmin (emigrates) hi hla hi an sawmsa peia, khawvêl pumpuiah a hung inthang tah a nih.
"*Should old acquaintance be forgot,
and never brought to mind?
Should old acquaintance be forgot,
and auld lang syne?
For auld lang syne, my dear,
for auld lang syne,
we'll take a cup of kindness yet,
for auld lang syne.
*And surely you'll buy your pint cup!
and surely I'll buy mine!
And we'll take a cup o' kindness yet,
for auld lang syne.
*We two have run about the hills,
and picked the daisies fine;
But we've wandered many a weary foot,
since auld lang syne.
*We two have paddled in the stream,
from morning sun till dine;
But seas between us broad have roared
since auld lang syne.
*And there's a hand my trusty friend!
And give me a hand o' thine!
And we'll take a right good-will draught,
for auld lang syne."
Ruolcham pahni inpâwl ngei le inngâina êm êm hlak, hun sawttak inhmu ta lo hnung, zuk inhmu nawka hlimtaka hnîngzu no dawma an insukhlim lai thlâ a hlaa khin an lang theia. Hun liem ta hnung hai hril kîrin, an khawsawt ziehai an inzawt mawl mawla, kokîr thei ta lo an nunhlui chu an ngaia theinghil an phal mawl nawh. Inngâina zuol pei dingin an intiem bawk a nih.
A phuoktu chun hi hlaa hin ruol inngainatna le inunauna a chawisang êm êma. Nunhlui le ruolhluihai theinghila, huntharah beiseinathar neia, nunthar lawma insukhlimna tieng ni loin, ruolhluihai le anni haiin hrietzingnaah nunhlui ngaium tak tak an lo siem ta hai ngaihlutna hla ani lem. Hla lênglawng, nunhlui inthlana hla ni loin, nunhlui ngaina hla ani tak. A thu le a thlûkin lung a kûia, sungril a fanga, nun a chênchil.
Hi hla hi kumhlui inthla zâna sak hlak ani bâka, lusunnaa dâm, graduation le farewell a hai an sak hlak bawk. British colonies haiin Independent an changa Union Jack puonzâr keithlâk ani hunah an sak hlak bawk. Royal Navy hai Passing Out Parade hla ani bawka, hi dan hi zui peiin Commonwealth Nation tam takin an Military College Passing Out Parade hlain an hmang zui ta pei bawk.
Crosby'n "How sweet the hour of praise and prayer" (Hni le inpĆ¢k hun lawmum) a phuok lai khan hi hla khawsawt um, ngĆ»i le zawi, sungril fang ngawi ngawi thei, lung suklĆŖng ĆŖm ĆŖm hi a lo hmelhriet hle ni ngei ding a na. Hi hlathlĆ»k inlĆ¢r ĆŖm ĆŖm hi hmangin Ringtuhai chanį¹hat zie le an chan hadam um zie chu a hung puong suok ta lema. Inį¹hĆŖna tlung sienkhawm khawsawtna le nunhlui ngaina tieng nĆŖkin, "for Auld Lang Syne" ti loin beiseina thar tieng ami thlĆ®rpui lem a nih.
KhawvĆŖl dĆ¢n angin khawvĆŖla inhmu nawk ta lo dingin Ringtu hai chu inį¹he hlak in la khawm, Krista a hung nawk pha chun ropuitakin ei lan tuokkhawm nawk ngei ding a nih (I Thes 4:16-17). Chu chu Fanny Crosby hla thupuitak chu a nih.
Hril ding hriet naw sa sa'n, thaw ding hriet naw manin, inzawm lo neng nungin ramtin ka hril rawn taluo deu tah. A tiem pei um chuong ta naw ni hai, suktawp zĆ¢i rĆŖl phawt a į¹ha ta hmĆŖl.
A tawpna dingin hi thu hi la zuk zep nawk hrĆ¢m ka tih. KhawvĆŖla ei damsunga ding hin ei ngĆ¢ina le ngĆ¢isangtak, ei ngĆ¢ipawimawtak chu sum hi niin ka hriet. Damsunga ding chun a pawimaw hrim bawk leiin an dik le an dik rak lo khawmin, sum zawngin ei invei vĆŖl mer mur el chu ani hi. Hi pa hi a fel, a gospel, a nun a į¹ha tiin į¹awngbau į¹ha'n ei inlawm hlaka chu, a nina taka chu a neinung nung hi a nih ei ngaisanga ei ngaina nawk hlak. Amiruokchu, thi hnunga mi ngainat ding ruok chu ei thilį¹ha thawhai kha ani nawk si. Ei sum hau leia mi chunga ei lĆŖng vĆŖl theinahai le inhawi ei tinahaiin umzie a nei ta nawh. Chu khawm chu nisien damsung tawite sung hin a tu tu khawm hi hausa ei nuom seng tho ani ie!
26/6/2021
Tuiį¹haphai