Responsive Ad Slot

CHUOIIN ZAMUOL AN LIEM TAH

Saturday, June 27, 2020

/ Published by Simon L Infimate
~ J.L. Fimate

Nipui fûrpui lai nisienkhawm ruo a sûr ṭhahnem naw a. Ruopuivânâwn lem chu kum khat, kum hni liemta sung khan a sûr ta nawh, ti thei khawpin ruomal a tla inhmiea, a tla inkhât bawk. Nisa chârtang hnuoiah, thawpik um khawpa boruok lum êm êm châng a uma, sûr siloa sûm a zîng leia boruok inup lum êm êm châng a um bawk. Thing le hlo hai ṭhathnempui ding tâwk chu ruo khawm a sur tho ani âwma, furkhaw thieng hnuoia chun sak le thlanga tlâng hai khawm an hring dum diei taa. Mit khel dawk si loin an lâka, lung khawm an dum hle bawk.

Thil mawi le hmun mawi le inhawi êm êm, mi hrilfâk, ei la hmu ngailo, hmu ei châk êm êm, ei hmu hunah um ngaina khawm hrelo rak khawpa ei en nuom êm êm ang hin, tlâng hring dum diei hai chu fûrpui hnuoi sukmawitu anni ve leiin tum rêng lei ni lo khawmin ei lo thlîr vawng vawng rawp hlaka. Lungrilah invawi nei niawmtakin sungril a fang naw thei nawh. Hi khawvêl hringnun khir le khautak a hin, ei hmunuom zâwng khuorêl mawina ei hang hmu hin taksa sâwl a sâwk zângkhâia, sungrilah hadamna ami pêk hlaka, ei eng a sukthâwl deu hlak.

Cosmetics ṭhatak tak a um hmaa thawpal thila Powder innâl rawn chuongliem taluo deu anga zîng nisa suokin tlâng dum diei a uop puohmîe le zântieng ni zungin a khaw inno hring hmie chu mi lunglêng thei deu ta ding chun lunglêngna tham ava tlingzo ngei.

Tlâng tienga hai mit inlên pum zing chun, Linda Ringsete'n nakâwr tadinga hadam um taka mawihnâia a sak tuihnâi, hlami Laltlansang-in a lunglêngna po po a bunruokna 'Ei chung siârhai an ral hma chu' ti hlaa -

"Aw ka lungdi lêngna tlâng te khi,
Vuongin hang lêng thei lang aw,
Lungdi rûnah ar ang lawi ka ta,
Biethu khuoi ang thlum a tih."
- a ti hi inṭâwmpuiin duthu inrieng nisi, beiseina insângtak nei pum zinga duthu ai ang sâm bawr bawr hi nuom a um hiel. Duthusamah sâm nasa taluo a um chuong am a nih?

Lungsen niawmtakin sûm dum hmuka hung zîngin vân chun a hmêl a hung sukthima. Inhrosain a hung inrûm dur dura, ṭêk a tlaa, kâwl a hung in lep zawk zawka. Ṭhang hmannaw inlau niâwmtakin thli khawm a hung hrâng vûk vûk bawk. Ruomal chu a hung tla seng seng ṭana, duottaka ei vai ei ran hai chu hmun hul panin an inlawi diel diela, ṭhâl nghawk thâwkkhat ta leia lungril nuor met ta khawm chu phûrnân a sip tuol tuol a. Taksa khawm a tha a fân.

Ruo chu a hung sûr chur chur ta ngeia, pil ṭâwl le ruomal tla hmasa hai zuk inpawl rim chu hnarkuo tadingin ngainat um a tling. Thinghna lo inder thar nâwk ta hai ruomalin a dêng ri sieu sieu dâm, rangva inchung a hung chap ri chur chur hai dâm hi fûr hun sukinhawitu chu ava ni ngei. A châng nunhlui mi'n dâwnkîrtirin lunglêng ami keitho pêka, a châng ruok chu lungmuongtakin a min awi in dier dier hlak.

Ruo a hung sur zoa khuo a hung inthieng hieu hin lung a suklawma, mit a tlâia, thuok a zânga, hâ a dama, Eden huona kîr nawk ang hiel ei nih. Creedence Clearwater Rivival haiin an hlaa "I wanna know, Have you ever seen the rain" an ti le Roger Miller-in "Some people feel the rain, others just get wet" a ti hai hi a umzie chieng zuola hrietna nei niawmtakin sungrilah an hung inri thar hlak chu ti.

In kâwla thingkung hnathara lo inthuom ta hai chu ruo'n a phî fâi leiin an hring inno zuola. Theira chi dang dang hai chu an bieng a fâi inno tûta, a bîkin inkawla ei i nei deu seng Theihai lem chu a hnabuk thar fâi hringdup kara a bâwr bâwra thienghlim huoua a lo hring puophat dâm hin lungril a suklawm. Parte, hlobet le 'carpet grass' hai thlasik le ṭhâl thawhlaa lo inkawn ta hai khawm, lungril sukno thei ding tâwkin, a boruok an ngei leiin an hung inno ṭan nâwk taa. Pâr hai khawm an pâr vul nâwk ta leiin ngaituona an sukzângkhai hle a nih.

Hnuoi hausakna le a hângna ringa lo kaksuok ṭâwk ṭâwk in bula huon thlâi hai khawm an hung inchawrno thlut thlut taa. Hnuoi malsawmna Be, Anṭam, Hmarcha, Mai, Benâl, Vaimim le a dang dang hai an hung inṭhang duong hlut hluta, ra an hung insuo hi lawm naw ruol ani nawh.

Vansâng pâwl ruoia inzâr par duoi, patchâwn anga vâr sûmin a hei chei râng chût dâm khi chatuon lawmna ram hmu phâk ang hielin ei inngai thei an nâwm ie! A cheimawitu sûm hai hlak chu mofawm ang hiela mawiin an inzâm chuoi sia. Zan a hung nia hnuoia inthawka sîngmit thlâitaka lo thlîrtu leh, inbîk-bîka (hide and seek) inhnel niâwmtakin siar de zik zek hai chu sûm hlieah an inbî deu zeu zeu zinga. Arkâizâna sawrthlapui khawmin a mawina po po insuo theinaw sienkhawm a kârchâng poa sûm inzâm kâra a hmêl ngo chêng pupa a hung suklang hlak chun lung a dum hle.

William Wordsworth-in "Daffodils" a chawina hlahrila -
"For oft....In vacant or in pensive mood,
They flash upon that inward eye,
Which is the bliss of solitude;
And then my heart with pleasure fills."
- a ti angin khuorêl (nature) a thil hote khawm hi, mariektea thlîr veng venga dâwnkhâwl vawng vawng chun lungril suklawm thei khawp mawina a lo kawlzie a min hmuchiengtir thara. Khawvêl hi a mawia, dam man hi a lo um ngawt el. Rocker Laltuoklien-in "Aw nang khawvêl, dam man i lo um ngei ie" tia a lo sak vung vung kha thupawi taluo chu a lo hril hmêl lêm nawh. A siemtu khawmin ṭha a ti êm êm kha ani hrim bawka.

Amiruokchu, a mawina hmutu tadinga dam man um khawvêl hi mihriem duâmna leiin a lo danglam sawt hrat ta hle. Indawina châng hre dêrloa ei khawvêl neisun sum thlo suokna khâwlpuia ei inchangtir ta hi, ei chêngna "Nature le Environment" hin a thawhla ta êm êm a, chêngna tlâklo khawp hiela nasain ei suksieta. Ei kâwl le vêl bal leiin Hripuiin lalna an chang ta hiel a, taksa hrisêlna a tlahnuoia, lungril hrisêlna a tlahnuoi bawk. Kum 15 - 20 sung chaua Tuiṭhaphai boruok, sik le sa, fûr le ṭhâl hai, a siet zâwng le an bûktâwk naw zawnga an thlâkthleng dân khawm hmuthei khawp hielin a nasa a nih.

Boruok thienghlim mi petu le boruok inhnawk hîp kiengtu, sik le sa iengkim inbûktâwka siemtu, ruotui a hun taka intlatirtu, boruok sukdeitu, fak ding tamtak mi petu le Damdawi chi dang dang mi pe tu, Ngaw ei suosam nasa êm êma. Râlkhata inthawka hring dum dieia ei i hmu hlak sak le thlanga tlâng hai khawm ei hang chuon ve chu Ngaw ti khawp a um ta nawh, a pâwn zo tah. Ngaw hin pawimawna tamtak a nei ngeia, amiruokchu ei mamaw nêka nasain a hlutna le a hausakna ei sâwr suok nasa taluo hi ei thawhla hle chu an tah. Ngaw a pâwna, boruok anhnawka, ruotui a tlawma, tui a pawrche ta bawk. Hi thil hi khawvêl lien lema thil tlung zing khawm a nih.

Khawvêla hnuoi inlang (land surface) po laia 100ah 31 hi Ngaw ani a. Kum 2019 sung ringawt khan makteduoi 11.9 hactare nêka lien sukpâwn ani a, chu chu second 6 peiah Football field pakhat tiet pei sukpâwn ang a nih. Hi lei hin Greenhouse gas (CO2) a suok nasa êm êma, kum khatah car makteduoi 400 in a pêk suok zât CO2 1.8 gigatonnes zet a suok phâ. Hieng hi ani leiin ei khawvêl a 'Global Warming' a, ei chêngna Tuiṭhaphâi khawm hi kumtinin a lum deu deua. Hieng hi ani pei chun khawvêla hremhmun intem ang ei la ni thei ding a nih. Vawnghimna sin ei ṭan naw chun ei thlâ sâwng pei hai tading chun khawvêl hi chêngna tlâk ni naw vat el a tih.

Thing ei phûr nasa taluoa, ngaw ei sukpâwn hin thli fe dân le tuihuo (water vapour) vuongvêl dân a sukdanglama, lum a sukzuol bawk leiin khawvêl pumpui huop le hmun ṭhenkhat a chau khawm sik le sa inthlaktleng dân a sawidanglam nasa êm êma. Boruok a sukhula, a suklum deu deu leiin ruotui a tlawma, khuo inṭhâl a sukpunga, ram a sukṭâwla, thlâi a suksieta, thlâi rasuok khawm a suktlâwm deu deu pha a nih. Thing a tlâwm chun hnuoi hângna khawm a da deu deu hlaka, mimkei khawm a tam bawk hlak. Boruok a lum deu deu bawk leiin Ramkâng a tlung inzing ut bawk.

Ngaw sukthâmral hi natna hrî inchawrnona ṭhatak khawm a nih. World Economic Forum-in a târlang dan chun natna hung inlêng thar hai laia 31% hi chu 'deforestation' lei lieu lieu niin an hril. US Centers for Disease Control and Prevention chun natna thar 75% hi 'deforestion' leia ran le ramsaa inthawka mihriema kai an nih a tih. American Science journalist David Quammen chun, "Thing ei phûra, ramsa hai ei that naw leh ei khuma, zawr dingin bazar-ah ei thawna. Khuorêl (nature) inbûktawkna chu chawkbuoiin Virus hai chu an umna rênga inthawk ei sawithlaka. Hieng hi a tlung hunah umna ding dang an pawimawa, mihriemah hung lûtin natna an hung intlun ta hlak a nih" a tih.

May 2020a Intergovernmental Science Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Service haiin 'article' pakhat an insuo a chun 'Coronavirus pandemic' khawm hi mihriemin 'nature' ei suosam nasa taluo lei niin an hrila, ei nundân hi ei thleng naw chun hi nêka râpthlâk hrilêng khawm ei la tuok pei ding niin an hril bawk.

Ruotui ei dawng tlâwm bawk bâkah, ngamanna ding bâka ṭangkâina dang nei tam lo, a ṭangkâina dinga hril hai puitling um loa tlawl vawng Khuga Dam-in tui a ting râwn leiin, Tuiṭha vadunga khawm tuisie naw chu hmu ding a um ta nawh. Kum 10-15 vel chau liem taa, hmang theina po poa ei i sawr khu a thi hlêp hlêp ta a, a tar ta kuong kuong khawp el. A thi hmang hmain a taksa khu a hmawn zo tah a hawi hiel. A tui a siea, hmunhnawk a tam thei bawk. Hnam ṭhuoitu ṭhenkhat hai hmalâkna zârin inthiel zeu zeu ni hlak sienkhawm tui a luong a tlâwm ta hrim hrim leiin a thienghlim tak tak chuongnawa, chubâkah mipuiin duot nachâng ei hriet naw zing chun a hma ang chu ni thei ta naw nih. A pawrche a. A ṭawp hle bawk.

Ngaw ei sukpâwn zo ta leiin ei boruok a luma, ruo ei dawng tlawma, ei ram a ṭâwla, bu ṭhahnemtak tak ei tharsuokna hmun ei leilet hai a ṭawl zoa, hnam dang khuo'n an chang pei tah. Fâk le dâwn le khawsak rêlna dingin indawi dêrloin ei ngaw neisun ei vâtnâma, chu khawm chun dittâwk ei la ngâ naw leiin ei leilet hai chu hnam dang hai khuothar sâtna dingin ei zawr thlawng bawk. A boruok sie ta bawk, ram inhmang bawk, a pâmhmâi hle.

An zâi hlamawia min awi tlei hlaktu chunglêng vate hai hlak chu ngaw a tlâwm ta leiin an min pêmsan zo ṭêp ṭêpa, a la umsun hai hlak ei kâp hlum zo ṭêp ṭêp ta bawk. Ei 'nature' hi a 'fake' ta hle!

Ei khawvêl neisuna hin mihriem hai ei chêng zing theina dingin ei san ve thung a ṭûl ta hlea, a hrisêl theina ding le ei hrisel theina dingin 'Nature le Environment' hrisel ei nei a ṭul. An tih an nawm, inhmaa ei Pi le Pu, ei nu le pa hai ṭhalai hun lai khan chu, thingtlângah leipui an thlo pha an tuthlawte ha bal ṭâtin an fâk ding Fanghma le Vaifanghma hai an khawi hlaka, nat phanain an hmang chuong naw niin an hril. An ram a la hrisêla, anni khawm an hrisêl a nih. Nature a um ding niloin, nature le um tlâng dinga siem ei na, ei suosam nasa taluo chun mihriem khawm um thei bîk naw manih. Nature hi mihriem boin um thei a ta, mihriem ruok chu Nature ṭha boin ei um thei naw ding a nih. Chuleichun, ṭha le uluktaka ei humhal hi a pawimaw.

Ei thlarau ta dingin Vanlal Nau a pawimaw ang bawkin, ei taksa le lungril tadingin ei Environment hi a pawimaw. Ei chêngna khawvêl sie mêk hi humhim a ṭuolzie le sanhim a ṭuolzie hi hreseng ding le hrethar dingin inhril uor inla, sanhim dingin thawthei chîte bêk ei nei seng bawk a nih. Chu chu Siemtu'n mawphurna ami pêk chu ani bawk. Vadunga hmunhnawk pei ta lo dâm, Thing pakhat chau hang phun dâm hi thil ho te chau nisienkhawm, ei Environment a thienghlimna dinga thil pawimaw a tling tho. Ngaw vawnghim ti hi thing phûr ta ngai ṭhâk lo ding tina niloin, a chintawk hrein thing phûr ei ta, thing phun insukhmûng ei ta, thing phun uor ei tiu tina ani lem. Mother Nature (Khuorêl Chûnnu) hi nu anga ei duot a ṭûl. Ei suosam nasa po leh ei tuor a nasa ting a nel.

Ei taksa, ei lungril le ei hringnun po po hi Nature le Environment leh inkeikawp le inṭingmat tlat vawng ana. Ei damna ding, ei fâk le dawn po po ei lâkkhawmna chu Nature ani a. Ei hrisêlna dingin Environment hrisêl ei pawimaw. Taksa sâwl, ngaituona rik, lungril sâwl, sungril buoi le lairil ngûi êm êm hlak khawm hi, 'Nature' thienghlim le inhawi a chu ei hadam vawng vawng hlak. 'Nature' mawina thlîr vêla, a mawizie hai hang dâwnkhâwl vêl theina hmuna va fienriel dâm hin lungril na a thâwidam hlak.

Ka hrietsuok nawk hlaka, Pop Lalpa Michael Jackson-in "Heal the world, make a better place for you and for me and the entire human race. There are people dying, If you care enough for the living, make it a better place for you and for me." tia ei neisun khawvêl a lo invawi lawp lawp hlak kha. Khawvêl hi inkhaw vêl hle sienkhawm, eini le ei thla hai pei chêngna dinga ei neisun takmeu a nih, ei duot thiem a ṭûl takzet. Nehemia ṭawngbau hawin, "hrilsiet ei ni nawna dingin..(ei 'environment' sie mêk ta hi)..inngîr nâwk" tum ei tiu khâi. Chu chu 'enkawltu le vêngtu' (Gen 2:15) mawphurna pêk ei ni leia ei thabat chu ani sia.

Ei inhlieuna hlak Tuiṭha vadung dâm, ram hmêruo ei zawngna tlâng ngawpui dâm, ruo tui le vadung tui ringa bu ei tharsuokna leipui dâm, ei hlimna hai po po kha tienlai an changzo taa, 'chuoiin zamuol an liem tah, kokîr thei nisien hlimlai, nau anga innui lai ni' hai kha.


26/6/2020
Don't Miss
© all rights reserved
made with by Simon L Infimate