~ J.L. Fimate
Nipui fĆ»rpui lai nisienkhawm ruo a sĆ»r į¹hahnem naw a. RuopuivĆ¢nĆ¢wn lem chu kum khat, kum hni liemta sung khan a sĆ»r ta nawh, ti thei khawpin ruomal a tla inhmiea, a tla inkhĆ¢t bawk. Nisa chĆ¢rtang hnuoiah, thawpik um khawpa boruok lum ĆŖm ĆŖm chĆ¢ng a uma, sĆ»r siloa sĆ»m a zĆ®ng leia boruok inup lum ĆŖm ĆŖm chĆ¢ng a um bawk. Thing le hlo hai į¹hathnempui ding tĆ¢wk chu ruo khawm a sur tho ani Ć¢wma, furkhaw thieng hnuoia chun sak le thlanga tlĆ¢ng hai khawm an hring dum diei taa. Mit khel dawk si loin an lĆ¢ka, lung khawm an dum hle bawk.
Thil mawi le hmun mawi le inhawi êm êm, mi hrilfâk, ei la hmu ngailo, hmu ei châk êm êm, ei hmu hunah um ngaina khawm hrelo rak khawpa ei en nuom êm êm ang hin, tlâng hring dum diei hai chu fûrpui hnuoi sukmawitu anni ve leiin tum rêng lei ni lo khawmin ei lo thlîr vawng vawng rawp hlaka. Lungrilah invawi nei niawmtakin sungril a fang naw thei nawh. Hi khawvêl hringnun khir le khautak a hin, ei hmunuom zâwng khuorêl mawina ei hang hmu hin taksa sâwl a sâwk zângkhâia, sungrilah hadamna ami pêk hlaka, ei eng a sukthâwl deu hlak.
Cosmetics į¹hatak tak a um hmaa thawpal thila Powder innĆ¢l rawn chuongliem taluo deu anga zĆ®ng nisa suokin tlĆ¢ng dum diei a uop puohmĆ®e le zĆ¢ntieng ni zungin a khaw inno hring hmie chu mi lunglĆŖng thei deu ta ding chun lunglĆŖngna tham ava tlingzo ngei.
Tlâng tienga hai mit inlên pum zing chun, Linda Ringsete'n nakâwr tadinga hadam um taka mawihnâia a sak tuihnâi, hlami Laltlansang-in a lunglêngna po po a bunruokna 'Ei chung siârhai an ral hma chu' ti hlaa -
"Aw ka lungdi lêngna tlâng te khi,
Vuongin hang lĆŖng thei lang aw,
Lungdi rƻnah ar ang lawi ka ta,
Biethu khuoi ang thlum a tih."
- a ti hi inį¹Ć¢wmpuiin duthu inrieng nisi, beiseina insĆ¢ngtak nei pum zinga duthu ai ang sĆ¢m bawr bawr hi nuom a um hiel. Duthusamah sĆ¢m nasa taluo a um chuong am a nih?
Lungsen niawmtakin sĆ»m dum hmuka hung zĆ®ngin vĆ¢n chun a hmĆŖl a hung sukthima. Inhrosain a hung inrĆ»m dur dura, į¹ĆŖk a tlaa, kĆ¢wl a hung in lep zawk zawka. Ṭhang hmannaw inlau niĆ¢wmtakin thli khawm a hung hrĆ¢ng vĆ»k vĆ»k bawk. Ruomal chu a hung tla seng seng į¹ana, duottaka ei vai ei ran hai chu hmun hul panin an inlawi diel diela, į¹hĆ¢l nghawk thĆ¢wkkhat ta leia lungril nuor met ta khawm chu phĆ»rnĆ¢n a sip tuol tuol a. Taksa khawm a tha a fĆ¢n.
Ruo chu a hung sĆ»r chur chur ta ngeia, pil į¹Ć¢wl le ruomal tla hmasa hai zuk inpawl rim chu hnarkuo tadingin ngainat um a tling. Thinghna lo inder thar nĆ¢wk ta hai ruomalin a dĆŖng ri sieu sieu dĆ¢m, rangva inchung a hung chap ri chur chur hai dĆ¢m hi fĆ»r hun sukinhawitu chu ava ni ngei. A chĆ¢ng nunhlui mi'n dĆ¢wnkĆ®rtirin lunglĆŖng ami keitho pĆŖka, a chĆ¢ng ruok chu lungmuongtakin a min awi in dier dier hlak.
Ruo a hung sur zoa khuo a hung inthieng hieu hin lung a suklawma, mit a tlâia, thuok a zânga, hâ a dama, Eden huona kîr nawk ang hiel ei nih. Creedence Clearwater Rivival haiin an hlaa "I wanna know, Have you ever seen the rain" an ti le Roger Miller-in "Some people feel the rain, others just get wet" a ti hai hi a umzie chieng zuola hrietna nei niawmtakin sungrilah an hung inri thar hlak chu ti.
In kĆ¢wla thingkung hnathara lo inthuom ta hai chu ruo'n a phĆ® fĆ¢i leiin an hring inno zuola. Theira chi dang dang hai chu an bieng a fĆ¢i inno tĆ»ta, a bĆ®kin inkawla ei i nei deu seng Theihai lem chu a hnabuk thar fĆ¢i hringdup kara a bĆ¢wr bĆ¢wra thienghlim huoua a lo hring puophat dĆ¢m hin lungril a suklawm. Parte, hlobet le 'carpet grass' hai thlasik le į¹hĆ¢l thawhlaa lo inkawn ta hai khawm, lungril sukno thei ding tĆ¢wkin, a boruok an ngei leiin an hung inno į¹an nĆ¢wk taa. PĆ¢r hai khawm an pĆ¢r vul nĆ¢wk ta leiin ngaituona an sukzĆ¢ngkhai hle a nih.
Hnuoi hausakna le a hĆ¢ngna ringa lo kaksuok į¹Ć¢wk į¹Ć¢wk in bula huon thlĆ¢i hai khawm an hung inchawrno thlut thlut taa. Hnuoi malsawmna Be, Anį¹am, Hmarcha, Mai, BenĆ¢l, Vaimim le a dang dang hai an hung inį¹hang duong hlut hluta, ra an hung insuo hi lawm naw ruol ani nawh.
Vansâng pâwl ruoia inzâr par duoi, patchâwn anga vâr sûmin a hei chei râng chût dâm khi chatuon lawmna ram hmu phâk ang hielin ei inngai thei an nâwm ie! A cheimawitu sûm hai hlak chu mofawm ang hiela mawiin an inzâm chuoi sia. Zan a hung nia hnuoia inthawka sîngmit thlâitaka lo thlîrtu leh, inbîk-bîka (hide and seek) inhnel niâwmtakin siar de zik zek hai chu sûm hlieah an inbî deu zeu zeu zinga. Arkâizâna sawrthlapui khawmin a mawina po po insuo theinaw sienkhawm a kârchâng poa sûm inzâm kâra a hmêl ngo chêng pupa a hung suklang hlak chun lung a dum hle.
William Wordsworth-in "Daffodils" a chawina hlahrila -
"For oft....In vacant or in pensive mood,
They flash upon that inward eye,
Which is the bliss of solitude;
And then my heart with pleasure fills."
- a ti angin khuorĆŖl (nature) a thil hote khawm hi, mariektea thlĆ®r veng venga dĆ¢wnkhĆ¢wl vawng vawng chun lungril suklawm thei khawp mawina a lo kawlzie a min hmuchiengtir thara. KhawvĆŖl hi a mawia, dam man hi a lo um ngawt el. Rocker Laltuoklien-in "Aw nang khawvĆŖl, dam man i lo um ngei ie" tia a lo sak vung vung kha thupawi taluo chu a lo hril hmĆŖl lĆŖm nawh. A siemtu khawmin į¹ha a ti ĆŖm ĆŖm kha ani hrim bawka.
Amiruokchu, a mawina hmutu tadinga dam man um khawvĆŖl hi mihriem duĆ¢mna leiin a lo danglam sawt hrat ta hle. Indawina chĆ¢ng hre dĆŖrloa ei khawvĆŖl neisun sum thlo suokna khĆ¢wlpuia ei inchangtir ta hi, ei chĆŖngna "Nature le Environment" hin a thawhla ta ĆŖm ĆŖm a, chĆŖngna tlĆ¢klo khawp hiela nasain ei suksieta. Ei kĆ¢wl le vĆŖl bal leiin Hripuiin lalna an chang ta hiel a, taksa hrisĆŖlna a tlahnuoia, lungril hrisĆŖlna a tlahnuoi bawk. Kum 15 - 20 sung chaua Tuiį¹haphai boruok, sik le sa, fĆ»r le į¹hĆ¢l hai, a siet zĆ¢wng le an bĆ»ktĆ¢wk naw zawnga an thlĆ¢kthleng dĆ¢n khawm hmuthei khawp hielin a nasa a nih.
Boruok thienghlim mi petu le boruok inhnawk hîp kiengtu, sik le sa iengkim inbûktâwka siemtu, ruotui a hun taka intlatirtu, boruok sukdeitu, fak ding tamtak mi petu le Damdawi chi dang dang mi pe tu, Ngaw ei suosam nasa êm êma. Râlkhata inthawka hring dum dieia ei i hmu hlak sak le thlanga tlâng hai khawm ei hang chuon ve chu Ngaw ti khawp a um ta nawh, a pâwn zo tah. Ngaw hin pawimawna tamtak a nei ngeia, amiruokchu ei mamaw nêka nasain a hlutna le a hausakna ei sâwr suok nasa taluo hi ei thawhla hle chu an tah. Ngaw a pâwna, boruok anhnawka, ruotui a tlawma, tui a pawrche ta bawk. Hi thil hi khawvêl lien lema thil tlung zing khawm a nih.
KhawvĆŖla hnuoi inlang (land surface) po laia 100ah 31 hi Ngaw ani a. Kum 2019 sung ringawt khan makteduoi 11.9 hactare nĆŖka lien sukpĆ¢wn ani a, chu chu second 6 peiah Football field pakhat tiet pei sukpĆ¢wn ang a nih. Hi lei hin Greenhouse gas (CO2) a suok nasa ĆŖm ĆŖma, kum khatah car makteduoi 400 in a pĆŖk suok zĆ¢t CO2 1.8 gigatonnes zet a suok phĆ¢. Hieng hi ani leiin ei khawvĆŖl a 'Global Warming' a, ei chĆŖngna Tuiį¹haphĆ¢i khawm hi kumtinin a lum deu deua. Hieng hi ani pei chun khawvĆŖla hremhmun intem ang ei la ni thei ding a nih. Vawnghimna sin ei į¹an naw chun ei thlĆ¢ sĆ¢wng pei hai tading chun khawvĆŖl hi chĆŖngna tlĆ¢k ni naw vat el a tih.
Thing ei phĆ»r nasa taluoa, ngaw ei sukpĆ¢wn hin thli fe dĆ¢n le tuihuo (water vapour) vuongvĆŖl dĆ¢n a sukdanglama, lum a sukzuol bawk leiin khawvĆŖl pumpui huop le hmun į¹henkhat a chau khawm sik le sa inthlaktleng dĆ¢n a sawidanglam nasa ĆŖm ĆŖma. Boruok a sukhula, a suklum deu deu leiin ruotui a tlawma, khuo inį¹hĆ¢l a sukpunga, ram a sukį¹Ć¢wla, thlĆ¢i a suksieta, thlĆ¢i rasuok khawm a suktlĆ¢wm deu deu pha a nih. Thing a tlĆ¢wm chun hnuoi hĆ¢ngna khawm a da deu deu hlaka, mimkei khawm a tam bawk hlak. Boruok a lum deu deu bawk leiin RamkĆ¢ng a tlung inzing ut bawk.
Ngaw sukthĆ¢mral hi natna hrĆ® inchawrnona į¹hatak khawm a nih. World Economic Forum-in a tĆ¢rlang dan chun natna hung inlĆŖng thar hai laia 31% hi chu 'deforestation' lei lieu lieu niin an hril. US Centers for Disease Control and Prevention chun natna thar 75% hi 'deforestion' leia ran le ramsaa inthawka mihriema kai an nih a tih. American Science journalist David Quammen chun, "Thing ei phĆ»ra, ramsa hai ei that naw leh ei khuma, zawr dingin bazar-ah ei thawna. KhuorĆŖl (nature) inbĆ»ktawkna chu chawkbuoiin Virus hai chu an umna rĆŖnga inthawk ei sawithlaka. Hieng hi a tlung hunah umna ding dang an pawimawa, mihriemah hung lĆ»tin natna an hung intlun ta hlak a nih" a tih.
May 2020a Intergovernmental Science Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Service haiin 'article' pakhat an insuo a chun 'Coronavirus pandemic' khawm hi mihriemin 'nature' ei suosam nasa taluo lei niin an hrila, ei nundân hi ei thleng naw chun hi nêka râpthlâk hrilêng khawm ei la tuok pei ding niin an hril bawk.
Ruotui ei dawng tlĆ¢wm bawk bĆ¢kah, ngamanna ding bĆ¢ka į¹angkĆ¢ina dang nei tam lo, a į¹angkĆ¢ina dinga hril hai puitling um loa tlawl vawng Khuga Dam-in tui a ting rĆ¢wn leiin, Tuiį¹ha vadunga khawm tuisie naw chu hmu ding a um ta nawh. Kum 10-15 vel chau liem taa, hmang theina po poa ei i sawr khu a thi hlĆŖp hlĆŖp ta a, a tar ta kuong kuong khawp el. A thi hmang hmain a taksa khu a hmawn zo tah a hawi hiel. A tui a siea, hmunhnawk a tam thei bawk. Hnam į¹huoitu į¹henkhat hai hmalĆ¢kna zĆ¢rin inthiel zeu zeu ni hlak sienkhawm tui a luong a tlĆ¢wm ta hrim hrim leiin a thienghlim tak tak chuongnawa, chubĆ¢kah mipuiin duot nachĆ¢ng ei hriet naw zing chun a hma ang chu ni thei ta naw nih. A pawrche a. A į¹awp hle bawk.
Ngaw ei sukpĆ¢wn zo ta leiin ei boruok a luma, ruo ei dawng tlawma, ei ram a į¹Ć¢wla, bu į¹hahnemtak tak ei tharsuokna hmun ei leilet hai a į¹awl zoa, hnam dang khuo'n an chang pei tah. FĆ¢k le dĆ¢wn le khawsak rĆŖlna dingin indawi dĆŖrloin ei ngaw neisun ei vĆ¢tnĆ¢ma, chu khawm chun dittĆ¢wk ei la ngĆ¢ naw leiin ei leilet hai chu hnam dang hai khuothar sĆ¢tna dingin ei zawr thlawng bawk. A boruok sie ta bawk, ram inhmang bawk, a pĆ¢mhmĆ¢i hle.
An zĆ¢i hlamawia min awi tlei hlaktu chunglĆŖng vate hai hlak chu ngaw a tlĆ¢wm ta leiin an min pĆŖmsan zo į¹ĆŖp į¹ĆŖpa, a la umsun hai hlak ei kĆ¢p hlum zo į¹ĆŖp į¹ĆŖp ta bawk. Ei 'nature' hi a 'fake' ta hle!
Ei khawvĆŖl neisuna hin mihriem hai ei chĆŖng zing theina dingin ei san ve thung a į¹Ć»l ta hlea, a hrisĆŖl theina ding le ei hrisel theina dingin 'Nature le Environment' hrisel ei nei a į¹ul. An tih an nawm, inhmaa ei Pi le Pu, ei nu le pa hai į¹halai hun lai khan chu, thingtlĆ¢ngah leipui an thlo pha an tuthlawte ha bal į¹Ć¢tin an fĆ¢k ding Fanghma le Vaifanghma hai an khawi hlaka, nat phanain an hmang chuong naw niin an hril. An ram a la hrisĆŖla, anni khawm an hrisĆŖl a nih. Nature a um ding niloin, nature le um tlĆ¢ng dinga siem ei na, ei suosam nasa taluo chun mihriem khawm um thei bĆ®k naw manih. Nature hi mihriem boin um thei a ta, mihriem ruok chu Nature į¹ha boin ei um thei naw ding a nih. Chuleichun, į¹ha le uluktaka ei humhal hi a pawimaw.
Ei thlarau ta dingin Vanlal Nau a pawimaw ang bawkin, ei taksa le lungril tadingin ei Environment hi a pawimaw. Ei chĆŖngna khawvĆŖl sie mĆŖk hi humhim a į¹uolzie le sanhim a į¹uolzie hi hreseng ding le hrethar dingin inhril uor inla, sanhim dingin thawthei chĆ®te bĆŖk ei nei seng bawk a nih. Chu chu Siemtu'n mawphurna ami pĆŖk chu ani bawk. Vadunga hmunhnawk pei ta lo dĆ¢m, Thing pakhat chau hang phun dĆ¢m hi thil ho te chau nisienkhawm, ei Environment a thienghlimna dinga thil pawimaw a tling tho. Ngaw vawnghim ti hi thing phĆ»r ta ngai į¹hĆ¢k lo ding tina niloin, a chintawk hrein thing phĆ»r ei ta, thing phun insukhmĆ»ng ei ta, thing phun uor ei tiu tina ani lem. Mother Nature (KhuorĆŖl ChĆ»nnu) hi nu anga ei duot a į¹Ć»l. Ei suosam nasa po leh ei tuor a nasa ting a nel.
Ei taksa, ei lungril le ei hringnun po po hi Nature le Environment leh inkeikawp le inį¹ingmat tlat vawng ana. Ei damna ding, ei fĆ¢k le dawn po po ei lĆ¢kkhawmna chu Nature ani a. Ei hrisĆŖlna dingin Environment hrisĆŖl ei pawimaw. Taksa sĆ¢wl, ngaituona rik, lungril sĆ¢wl, sungril buoi le lairil ngĆ»i ĆŖm ĆŖm hlak khawm hi, 'Nature' thienghlim le inhawi a chu ei hadam vawng vawng hlak. 'Nature' mawina thlĆ®r vĆŖla, a mawizie hai hang dĆ¢wnkhĆ¢wl vĆŖl theina hmuna va fienriel dĆ¢m hin lungril na a thĆ¢widam hlak.
Ka hrietsuok nawk hlaka, Pop Lalpa Michael Jackson-in "Heal the world, make a better place for you and for me and the entire human race. There are people dying, If you care enough for the living, make it a better place for you and for me." tia ei neisun khawvĆŖl a lo invawi lawp lawp hlak kha. KhawvĆŖl hi inkhaw vĆŖl hle sienkhawm, eini le ei thla hai pei chĆŖngna dinga ei neisun takmeu a nih, ei duot thiem a į¹Ć»l takzet. Nehemia į¹awngbau hawin, "hrilsiet ei ni nawna dingin..(ei 'environment' sie mĆŖk ta hi)..inngĆ®r nĆ¢wk" tum ei tiu khĆ¢i. Chu chu 'enkawltu le vĆŖngtu' (Gen 2:15) mawphurna pĆŖk ei ni leia ei thabat chu ani sia.
Ei inhlieuna hlak Tuiį¹ha vadung dĆ¢m, ram hmĆŖruo ei zawngna tlĆ¢ng ngawpui dĆ¢m, ruo tui le vadung tui ringa bu ei tharsuokna leipui dĆ¢m, ei hlimna hai po po kha tienlai an changzo taa, 'chuoiin zamuol an liem tah, kokĆ®r thei nisien hlimlai, nau anga innui lai ni' hai kha.
26/6/2020
Nipui fĆ»rpui lai nisienkhawm ruo a sĆ»r į¹hahnem naw a. RuopuivĆ¢nĆ¢wn lem chu kum khat, kum hni liemta sung khan a sĆ»r ta nawh, ti thei khawpin ruomal a tla inhmiea, a tla inkhĆ¢t bawk. Nisa chĆ¢rtang hnuoiah, thawpik um khawpa boruok lum ĆŖm ĆŖm chĆ¢ng a uma, sĆ»r siloa sĆ»m a zĆ®ng leia boruok inup lum ĆŖm ĆŖm chĆ¢ng a um bawk. Thing le hlo hai į¹hathnempui ding tĆ¢wk chu ruo khawm a sur tho ani Ć¢wma, furkhaw thieng hnuoia chun sak le thlanga tlĆ¢ng hai khawm an hring dum diei taa. Mit khel dawk si loin an lĆ¢ka, lung khawm an dum hle bawk.
Thil mawi le hmun mawi le inhawi êm êm, mi hrilfâk, ei la hmu ngailo, hmu ei châk êm êm, ei hmu hunah um ngaina khawm hrelo rak khawpa ei en nuom êm êm ang hin, tlâng hring dum diei hai chu fûrpui hnuoi sukmawitu anni ve leiin tum rêng lei ni lo khawmin ei lo thlîr vawng vawng rawp hlaka. Lungrilah invawi nei niawmtakin sungril a fang naw thei nawh. Hi khawvêl hringnun khir le khautak a hin, ei hmunuom zâwng khuorêl mawina ei hang hmu hin taksa sâwl a sâwk zângkhâia, sungrilah hadamna ami pêk hlaka, ei eng a sukthâwl deu hlak.
Cosmetics į¹hatak tak a um hmaa thawpal thila Powder innĆ¢l rawn chuongliem taluo deu anga zĆ®ng nisa suokin tlĆ¢ng dum diei a uop puohmĆ®e le zĆ¢ntieng ni zungin a khaw inno hring hmie chu mi lunglĆŖng thei deu ta ding chun lunglĆŖngna tham ava tlingzo ngei.
Tlâng tienga hai mit inlên pum zing chun, Linda Ringsete'n nakâwr tadinga hadam um taka mawihnâia a sak tuihnâi, hlami Laltlansang-in a lunglêngna po po a bunruokna 'Ei chung siârhai an ral hma chu' ti hlaa -
"Aw ka lungdi lêngna tlâng te khi,
Vuongin hang lĆŖng thei lang aw,
Lungdi rƻnah ar ang lawi ka ta,
Biethu khuoi ang thlum a tih."
- a ti hi inį¹Ć¢wmpuiin duthu inrieng nisi, beiseina insĆ¢ngtak nei pum zinga duthu ai ang sĆ¢m bawr bawr hi nuom a um hiel. Duthusamah sĆ¢m nasa taluo a um chuong am a nih?
Lungsen niawmtakin sĆ»m dum hmuka hung zĆ®ngin vĆ¢n chun a hmĆŖl a hung sukthima. Inhrosain a hung inrĆ»m dur dura, į¹ĆŖk a tlaa, kĆ¢wl a hung in lep zawk zawka. Ṭhang hmannaw inlau niĆ¢wmtakin thli khawm a hung hrĆ¢ng vĆ»k vĆ»k bawk. Ruomal chu a hung tla seng seng į¹ana, duottaka ei vai ei ran hai chu hmun hul panin an inlawi diel diela, į¹hĆ¢l nghawk thĆ¢wkkhat ta leia lungril nuor met ta khawm chu phĆ»rnĆ¢n a sip tuol tuol a. Taksa khawm a tha a fĆ¢n.
Ruo chu a hung sĆ»r chur chur ta ngeia, pil į¹Ć¢wl le ruomal tla hmasa hai zuk inpawl rim chu hnarkuo tadingin ngainat um a tling. Thinghna lo inder thar nĆ¢wk ta hai ruomalin a dĆŖng ri sieu sieu dĆ¢m, rangva inchung a hung chap ri chur chur hai dĆ¢m hi fĆ»r hun sukinhawitu chu ava ni ngei. A chĆ¢ng nunhlui mi'n dĆ¢wnkĆ®rtirin lunglĆŖng ami keitho pĆŖka, a chĆ¢ng ruok chu lungmuongtakin a min awi in dier dier hlak.
Ruo a hung sur zoa khuo a hung inthieng hieu hin lung a suklawma, mit a tlâia, thuok a zânga, hâ a dama, Eden huona kîr nawk ang hiel ei nih. Creedence Clearwater Rivival haiin an hlaa "I wanna know, Have you ever seen the rain" an ti le Roger Miller-in "Some people feel the rain, others just get wet" a ti hai hi a umzie chieng zuola hrietna nei niawmtakin sungrilah an hung inri thar hlak chu ti.
In kĆ¢wla thingkung hnathara lo inthuom ta hai chu ruo'n a phĆ® fĆ¢i leiin an hring inno zuola. Theira chi dang dang hai chu an bieng a fĆ¢i inno tĆ»ta, a bĆ®kin inkawla ei i nei deu seng Theihai lem chu a hnabuk thar fĆ¢i hringdup kara a bĆ¢wr bĆ¢wra thienghlim huoua a lo hring puophat dĆ¢m hin lungril a suklawm. Parte, hlobet le 'carpet grass' hai thlasik le į¹hĆ¢l thawhlaa lo inkawn ta hai khawm, lungril sukno thei ding tĆ¢wkin, a boruok an ngei leiin an hung inno į¹an nĆ¢wk taa. PĆ¢r hai khawm an pĆ¢r vul nĆ¢wk ta leiin ngaituona an sukzĆ¢ngkhai hle a nih.
Hnuoi hausakna le a hĆ¢ngna ringa lo kaksuok į¹Ć¢wk į¹Ć¢wk in bula huon thlĆ¢i hai khawm an hung inchawrno thlut thlut taa. Hnuoi malsawmna Be, Anį¹am, Hmarcha, Mai, BenĆ¢l, Vaimim le a dang dang hai an hung inį¹hang duong hlut hluta, ra an hung insuo hi lawm naw ruol ani nawh.
Vansâng pâwl ruoia inzâr par duoi, patchâwn anga vâr sûmin a hei chei râng chût dâm khi chatuon lawmna ram hmu phâk ang hielin ei inngai thei an nâwm ie! A cheimawitu sûm hai hlak chu mofawm ang hiela mawiin an inzâm chuoi sia. Zan a hung nia hnuoia inthawka sîngmit thlâitaka lo thlîrtu leh, inbîk-bîka (hide and seek) inhnel niâwmtakin siar de zik zek hai chu sûm hlieah an inbî deu zeu zeu zinga. Arkâizâna sawrthlapui khawmin a mawina po po insuo theinaw sienkhawm a kârchâng poa sûm inzâm kâra a hmêl ngo chêng pupa a hung suklang hlak chun lung a dum hle.
William Wordsworth-in "Daffodils" a chawina hlahrila -
"For oft....In vacant or in pensive mood,
They flash upon that inward eye,
Which is the bliss of solitude;
And then my heart with pleasure fills."
- a ti angin khuorĆŖl (nature) a thil hote khawm hi, mariektea thlĆ®r veng venga dĆ¢wnkhĆ¢wl vawng vawng chun lungril suklawm thei khawp mawina a lo kawlzie a min hmuchiengtir thara. KhawvĆŖl hi a mawia, dam man hi a lo um ngawt el. Rocker Laltuoklien-in "Aw nang khawvĆŖl, dam man i lo um ngei ie" tia a lo sak vung vung kha thupawi taluo chu a lo hril hmĆŖl lĆŖm nawh. A siemtu khawmin į¹ha a ti ĆŖm ĆŖm kha ani hrim bawka.
Amiruokchu, a mawina hmutu tadinga dam man um khawvĆŖl hi mihriem duĆ¢mna leiin a lo danglam sawt hrat ta hle. Indawina chĆ¢ng hre dĆŖrloa ei khawvĆŖl neisun sum thlo suokna khĆ¢wlpuia ei inchangtir ta hi, ei chĆŖngna "Nature le Environment" hin a thawhla ta ĆŖm ĆŖm a, chĆŖngna tlĆ¢klo khawp hiela nasain ei suksieta. Ei kĆ¢wl le vĆŖl bal leiin Hripuiin lalna an chang ta hiel a, taksa hrisĆŖlna a tlahnuoia, lungril hrisĆŖlna a tlahnuoi bawk. Kum 15 - 20 sung chaua Tuiį¹haphai boruok, sik le sa, fĆ»r le į¹hĆ¢l hai, a siet zĆ¢wng le an bĆ»ktĆ¢wk naw zawnga an thlĆ¢kthleng dĆ¢n khawm hmuthei khawp hielin a nasa a nih.
Boruok thienghlim mi petu le boruok inhnawk hîp kiengtu, sik le sa iengkim inbûktâwka siemtu, ruotui a hun taka intlatirtu, boruok sukdeitu, fak ding tamtak mi petu le Damdawi chi dang dang mi pe tu, Ngaw ei suosam nasa êm êma. Râlkhata inthawka hring dum dieia ei i hmu hlak sak le thlanga tlâng hai khawm ei hang chuon ve chu Ngaw ti khawp a um ta nawh, a pâwn zo tah. Ngaw hin pawimawna tamtak a nei ngeia, amiruokchu ei mamaw nêka nasain a hlutna le a hausakna ei sâwr suok nasa taluo hi ei thawhla hle chu an tah. Ngaw a pâwna, boruok anhnawka, ruotui a tlawma, tui a pawrche ta bawk. Hi thil hi khawvêl lien lema thil tlung zing khawm a nih.
KhawvĆŖla hnuoi inlang (land surface) po laia 100ah 31 hi Ngaw ani a. Kum 2019 sung ringawt khan makteduoi 11.9 hactare nĆŖka lien sukpĆ¢wn ani a, chu chu second 6 peiah Football field pakhat tiet pei sukpĆ¢wn ang a nih. Hi lei hin Greenhouse gas (CO2) a suok nasa ĆŖm ĆŖma, kum khatah car makteduoi 400 in a pĆŖk suok zĆ¢t CO2 1.8 gigatonnes zet a suok phĆ¢. Hieng hi ani leiin ei khawvĆŖl a 'Global Warming' a, ei chĆŖngna Tuiį¹haphĆ¢i khawm hi kumtinin a lum deu deua. Hieng hi ani pei chun khawvĆŖla hremhmun intem ang ei la ni thei ding a nih. Vawnghimna sin ei į¹an naw chun ei thlĆ¢ sĆ¢wng pei hai tading chun khawvĆŖl hi chĆŖngna tlĆ¢k ni naw vat el a tih.
Thing ei phĆ»r nasa taluoa, ngaw ei sukpĆ¢wn hin thli fe dĆ¢n le tuihuo (water vapour) vuongvĆŖl dĆ¢n a sukdanglama, lum a sukzuol bawk leiin khawvĆŖl pumpui huop le hmun į¹henkhat a chau khawm sik le sa inthlaktleng dĆ¢n a sawidanglam nasa ĆŖm ĆŖma. Boruok a sukhula, a suklum deu deu leiin ruotui a tlawma, khuo inį¹hĆ¢l a sukpunga, ram a sukį¹Ć¢wla, thlĆ¢i a suksieta, thlĆ¢i rasuok khawm a suktlĆ¢wm deu deu pha a nih. Thing a tlĆ¢wm chun hnuoi hĆ¢ngna khawm a da deu deu hlaka, mimkei khawm a tam bawk hlak. Boruok a lum deu deu bawk leiin RamkĆ¢ng a tlung inzing ut bawk.
Ngaw sukthĆ¢mral hi natna hrĆ® inchawrnona į¹hatak khawm a nih. World Economic Forum-in a tĆ¢rlang dan chun natna hung inlĆŖng thar hai laia 31% hi chu 'deforestation' lei lieu lieu niin an hril. US Centers for Disease Control and Prevention chun natna thar 75% hi 'deforestion' leia ran le ramsaa inthawka mihriema kai an nih a tih. American Science journalist David Quammen chun, "Thing ei phĆ»ra, ramsa hai ei that naw leh ei khuma, zawr dingin bazar-ah ei thawna. KhuorĆŖl (nature) inbĆ»ktawkna chu chawkbuoiin Virus hai chu an umna rĆŖnga inthawk ei sawithlaka. Hieng hi a tlung hunah umna ding dang an pawimawa, mihriemah hung lĆ»tin natna an hung intlun ta hlak a nih" a tih.
May 2020a Intergovernmental Science Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Service haiin 'article' pakhat an insuo a chun 'Coronavirus pandemic' khawm hi mihriemin 'nature' ei suosam nasa taluo lei niin an hrila, ei nundân hi ei thleng naw chun hi nêka râpthlâk hrilêng khawm ei la tuok pei ding niin an hril bawk.
Ruotui ei dawng tlĆ¢wm bawk bĆ¢kah, ngamanna ding bĆ¢ka į¹angkĆ¢ina dang nei tam lo, a į¹angkĆ¢ina dinga hril hai puitling um loa tlawl vawng Khuga Dam-in tui a ting rĆ¢wn leiin, Tuiį¹ha vadunga khawm tuisie naw chu hmu ding a um ta nawh. Kum 10-15 vel chau liem taa, hmang theina po poa ei i sawr khu a thi hlĆŖp hlĆŖp ta a, a tar ta kuong kuong khawp el. A thi hmang hmain a taksa khu a hmawn zo tah a hawi hiel. A tui a siea, hmunhnawk a tam thei bawk. Hnam į¹huoitu į¹henkhat hai hmalĆ¢kna zĆ¢rin inthiel zeu zeu ni hlak sienkhawm tui a luong a tlĆ¢wm ta hrim hrim leiin a thienghlim tak tak chuongnawa, chubĆ¢kah mipuiin duot nachĆ¢ng ei hriet naw zing chun a hma ang chu ni thei ta naw nih. A pawrche a. A į¹awp hle bawk.
Ngaw ei sukpĆ¢wn zo ta leiin ei boruok a luma, ruo ei dawng tlawma, ei ram a į¹Ć¢wla, bu į¹hahnemtak tak ei tharsuokna hmun ei leilet hai a į¹awl zoa, hnam dang khuo'n an chang pei tah. FĆ¢k le dĆ¢wn le khawsak rĆŖlna dingin indawi dĆŖrloin ei ngaw neisun ei vĆ¢tnĆ¢ma, chu khawm chun dittĆ¢wk ei la ngĆ¢ naw leiin ei leilet hai chu hnam dang hai khuothar sĆ¢tna dingin ei zawr thlawng bawk. A boruok sie ta bawk, ram inhmang bawk, a pĆ¢mhmĆ¢i hle.
An zĆ¢i hlamawia min awi tlei hlaktu chunglĆŖng vate hai hlak chu ngaw a tlĆ¢wm ta leiin an min pĆŖmsan zo į¹ĆŖp į¹ĆŖpa, a la umsun hai hlak ei kĆ¢p hlum zo į¹ĆŖp į¹ĆŖp ta bawk. Ei 'nature' hi a 'fake' ta hle!
Ei khawvĆŖl neisuna hin mihriem hai ei chĆŖng zing theina dingin ei san ve thung a į¹Ć»l ta hlea, a hrisĆŖl theina ding le ei hrisel theina dingin 'Nature le Environment' hrisel ei nei a į¹ul. An tih an nawm, inhmaa ei Pi le Pu, ei nu le pa hai į¹halai hun lai khan chu, thingtlĆ¢ngah leipui an thlo pha an tuthlawte ha bal į¹Ć¢tin an fĆ¢k ding Fanghma le Vaifanghma hai an khawi hlaka, nat phanain an hmang chuong naw niin an hril. An ram a la hrisĆŖla, anni khawm an hrisĆŖl a nih. Nature a um ding niloin, nature le um tlĆ¢ng dinga siem ei na, ei suosam nasa taluo chun mihriem khawm um thei bĆ®k naw manih. Nature hi mihriem boin um thei a ta, mihriem ruok chu Nature į¹ha boin ei um thei naw ding a nih. Chuleichun, į¹ha le uluktaka ei humhal hi a pawimaw.
Ei thlarau ta dingin Vanlal Nau a pawimaw ang bawkin, ei taksa le lungril tadingin ei Environment hi a pawimaw. Ei chĆŖngna khawvĆŖl sie mĆŖk hi humhim a į¹uolzie le sanhim a į¹uolzie hi hreseng ding le hrethar dingin inhril uor inla, sanhim dingin thawthei chĆ®te bĆŖk ei nei seng bawk a nih. Chu chu Siemtu'n mawphurna ami pĆŖk chu ani bawk. Vadunga hmunhnawk pei ta lo dĆ¢m, Thing pakhat chau hang phun dĆ¢m hi thil ho te chau nisienkhawm, ei Environment a thienghlimna dinga thil pawimaw a tling tho. Ngaw vawnghim ti hi thing phĆ»r ta ngai į¹hĆ¢k lo ding tina niloin, a chintawk hrein thing phĆ»r ei ta, thing phun insukhmĆ»ng ei ta, thing phun uor ei tiu tina ani lem. Mother Nature (KhuorĆŖl ChĆ»nnu) hi nu anga ei duot a į¹Ć»l. Ei suosam nasa po leh ei tuor a nasa ting a nel.
Ei taksa, ei lungril le ei hringnun po po hi Nature le Environment leh inkeikawp le inį¹ingmat tlat vawng ana. Ei damna ding, ei fĆ¢k le dawn po po ei lĆ¢kkhawmna chu Nature ani a. Ei hrisĆŖlna dingin Environment hrisĆŖl ei pawimaw. Taksa sĆ¢wl, ngaituona rik, lungril sĆ¢wl, sungril buoi le lairil ngĆ»i ĆŖm ĆŖm hlak khawm hi, 'Nature' thienghlim le inhawi a chu ei hadam vawng vawng hlak. 'Nature' mawina thlĆ®r vĆŖla, a mawizie hai hang dĆ¢wnkhĆ¢wl vĆŖl theina hmuna va fienriel dĆ¢m hin lungril na a thĆ¢widam hlak.
Ka hrietsuok nawk hlaka, Pop Lalpa Michael Jackson-in "Heal the world, make a better place for you and for me and the entire human race. There are people dying, If you care enough for the living, make it a better place for you and for me." tia ei neisun khawvĆŖl a lo invawi lawp lawp hlak kha. KhawvĆŖl hi inkhaw vĆŖl hle sienkhawm, eini le ei thla hai pei chĆŖngna dinga ei neisun takmeu a nih, ei duot thiem a į¹Ć»l takzet. Nehemia į¹awngbau hawin, "hrilsiet ei ni nawna dingin..(ei 'environment' sie mĆŖk ta hi)..inngĆ®r nĆ¢wk" tum ei tiu khĆ¢i. Chu chu 'enkawltu le vĆŖngtu' (Gen 2:15) mawphurna pĆŖk ei ni leia ei thabat chu ani sia.
Ei inhlieuna hlak Tuiį¹ha vadung dĆ¢m, ram hmĆŖruo ei zawngna tlĆ¢ng ngawpui dĆ¢m, ruo tui le vadung tui ringa bu ei tharsuokna leipui dĆ¢m, ei hlimna hai po po kha tienlai an changzo taa, 'chuoiin zamuol an liem tah, kokĆ®r thei nisien hlimlai, nau anga innui lai ni' hai kha.
26/6/2020