~ J.L. Fimate
Nipui fĂ»rpui lai nisienkhawm ruo a sĂ»r áąhahnem naw a. Ruopuivânâwn lem chu kum khat, kum hni liemta sung khan a sĂ»r ta nawh, ti thei khawpin ruomal a tla inhmiea, a tla inkhât bawk. Nisa chârtang hnuoiah, thawpik um khawpa boruok lum ĂŞm ĂŞm châng a uma, sĂ»r siloa sĂ»m a zĂ®ng leia boruok inup lum ĂŞm ĂŞm châng a um bawk. Thing le hlo hai áąhathnempui ding tâwk chu ruo khawm a sur tho ani âwma, furkhaw thieng hnuoia chun sak le thlanga tlâng hai khawm an hring dum diei taa. Mit khel dawk si loin an lâka, lung khawm an dum hle bawk.
Thil mawi le hmun mawi le inhawi êm êm, mi hrilfâk, ei la hmu ngailo, hmu ei châk êm êm, ei hmu hunah um ngaina khawm hrelo rak khawpa ei en nuom êm êm ang hin, tlâng hring dum diei hai chu fûrpui hnuoi sukmawitu anni ve leiin tum rêng lei ni lo khawmin ei lo thlîr vawng vawng rawp hlaka. Lungrilah invawi nei niawmtakin sungril a fang naw thei nawh. Hi khawvêl hringnun khir le khautak a hin, ei hmunuom zâwng khuorêl mawina ei hang hmu hin taksa sâwl a sâwk zângkhâia, sungrilah hadamna ami pêk hlaka, ei eng a sukthâwl deu hlak.
Cosmetics áąhatak tak a um hmaa thawpal thila Powder innâl rawn chuongliem taluo deu anga zĂ®ng nisa suokin tlâng dum diei a uop puohmĂ®e le zântieng ni zungin a khaw inno hring hmie chu mi lunglĂŞng thei deu ta ding chun lunglĂŞngna tham ava tlingzo ngei.
Tlâng tienga hai mit inlên pum zing chun, Linda Ringsete'n nakâwr tadinga hadam um taka mawihnâia a sak tuihnâi, hlami Laltlansang-in a lunglêngna po po a bunruokna 'Ei chung siârhai an ral hma chu' ti hlaa -
"Aw ka lungdi lêngna tlâng te khi,
Vuongin hang lĂŞng thei lang aw,
Lungdi rûnah ar ang lawi ka ta,
Biethu khuoi ang thlum a tih."
- a ti hi ináąĂ˘wmpuiin duthu inrieng nisi, beiseina insângtak nei pum zinga duthu ai ang sâm bawr bawr hi nuom a um hiel. Duthusamah sâm nasa taluo a um chuong am a nih?
Lungsen niawmtakin sĂ»m dum hmuka hung zĂ®ngin vân chun a hmĂŞl a hung sukthima. Inhrosain a hung inrĂ»m dur dura, áąĂŞk a tlaa, kâwl a hung in lep zawk zawka. Ṭhang hmannaw inlau niâwmtakin thli khawm a hung hrâng vĂ»k vĂ»k bawk. Ruomal chu a hung tla seng seng áąana, duottaka ei vai ei ran hai chu hmun hul panin an inlawi diel diela, áąhâl nghawk thâwkkhat ta leia lungril nuor met ta khawm chu phĂ»rnân a sip tuol tuol a. Taksa khawm a tha a fân.
Ruo chu a hung sĂ»r chur chur ta ngeia, pil áąĂ˘wl le ruomal tla hmasa hai zuk inpawl rim chu hnarkuo tadingin ngainat um a tling. Thinghna lo inder thar nâwk ta hai ruomalin a dĂŞng ri sieu sieu dâm, rangva inchung a hung chap ri chur chur hai dâm hi fĂ»r hun sukinhawitu chu ava ni ngei. A châng nunhlui mi'n dâwnkĂ®rtirin lunglĂŞng ami keitho pĂŞka, a châng ruok chu lungmuongtakin a min awi in dier dier hlak.
Ruo a hung sur zoa khuo a hung inthieng hieu hin lung a suklawma, mit a tlâia, thuok a zânga, hâ a dama, Eden huona kîr nawk ang hiel ei nih. Creedence Clearwater Rivival haiin an hlaa "I wanna know, Have you ever seen the rain" an ti le Roger Miller-in "Some people feel the rain, others just get wet" a ti hai hi a umzie chieng zuola hrietna nei niawmtakin sungrilah an hung inri thar hlak chu ti.
In kâwla thingkung hnathara lo inthuom ta hai chu ruo'n a phĂ® fâi leiin an hring inno zuola. Theira chi dang dang hai chu an bieng a fâi inno tĂ»ta, a bĂ®kin inkawla ei i nei deu seng Theihai lem chu a hnabuk thar fâi hringdup kara a bâwr bâwra thienghlim huoua a lo hring puophat dâm hin lungril a suklawm. Parte, hlobet le 'carpet grass' hai thlasik le áąhâl thawhlaa lo inkawn ta hai khawm, lungril sukno thei ding tâwkin, a boruok an ngei leiin an hung inno áąan nâwk taa. Pâr hai khawm an pâr vul nâwk ta leiin ngaituona an sukzângkhai hle a nih.
Hnuoi hausakna le a hângna ringa lo kaksuok áąĂ˘wk áąĂ˘wk in bula huon thlâi hai khawm an hung inchawrno thlut thlut taa. Hnuoi malsawmna Be, Anáąam, Hmarcha, Mai, Benâl, Vaimim le a dang dang hai an hung ináąhang duong hlut hluta, ra an hung insuo hi lawm naw ruol ani nawh.
Vansâng pâwl ruoia inzâr par duoi, patchâwn anga vâr sûmin a hei chei râng chût dâm khi chatuon lawmna ram hmu phâk ang hielin ei inngai thei an nâwm ie! A cheimawitu sûm hai hlak chu mofawm ang hiela mawiin an inzâm chuoi sia. Zan a hung nia hnuoia inthawka sîngmit thlâitaka lo thlîrtu leh, inbîk-bîka (hide and seek) inhnel niâwmtakin siar de zik zek hai chu sûm hlieah an inbî deu zeu zeu zinga. Arkâizâna sawrthlapui khawmin a mawina po po insuo theinaw sienkhawm a kârchâng poa sûm inzâm kâra a hmêl ngo chêng pupa a hung suklang hlak chun lung a dum hle.
William Wordsworth-in "Daffodils" a chawina hlahrila -
"For oft....In vacant or in pensive mood,
They flash upon that inward eye,
Which is the bliss of solitude;
And then my heart with pleasure fills."
- a ti angin khuorĂŞl (nature) a thil hote khawm hi, mariektea thlĂ®r veng venga dâwnkhâwl vawng vawng chun lungril suklawm thei khawp mawina a lo kawlzie a min hmuchiengtir thara. KhawvĂŞl hi a mawia, dam man hi a lo um ngawt el. Rocker Laltuoklien-in "Aw nang khawvĂŞl, dam man i lo um ngei ie" tia a lo sak vung vung kha thupawi taluo chu a lo hril hmĂŞl lĂŞm nawh. A siemtu khawmin áąha a ti ĂŞm ĂŞm kha ani hrim bawka.
Amiruokchu, a mawina hmutu tadinga dam man um khawvĂŞl hi mihriem duâmna leiin a lo danglam sawt hrat ta hle. Indawina châng hre dĂŞrloa ei khawvĂŞl neisun sum thlo suokna khâwlpuia ei inchangtir ta hi, ei chĂŞngna "Nature le Environment" hin a thawhla ta ĂŞm ĂŞm a, chĂŞngna tlâklo khawp hiela nasain ei suksieta. Ei kâwl le vĂŞl bal leiin Hripuiin lalna an chang ta hiel a, taksa hrisĂŞlna a tlahnuoia, lungril hrisĂŞlna a tlahnuoi bawk. Kum 15 - 20 sung chaua Tuiáąhaphai boruok, sik le sa, fĂ»r le áąhâl hai, a siet zâwng le an bĂ»ktâwk naw zawnga an thlâkthleng dân khawm hmuthei khawp hielin a nasa a nih.
Boruok thienghlim mi petu le boruok inhnawk hîp kiengtu, sik le sa iengkim inbûktâwka siemtu, ruotui a hun taka intlatirtu, boruok sukdeitu, fak ding tamtak mi petu le Damdawi chi dang dang mi pe tu, Ngaw ei suosam nasa êm êma. Râlkhata inthawka hring dum dieia ei i hmu hlak sak le thlanga tlâng hai khawm ei hang chuon ve chu Ngaw ti khawp a um ta nawh, a pâwn zo tah. Ngaw hin pawimawna tamtak a nei ngeia, amiruokchu ei mamaw nêka nasain a hlutna le a hausakna ei sâwr suok nasa taluo hi ei thawhla hle chu an tah. Ngaw a pâwna, boruok anhnawka, ruotui a tlawma, tui a pawrche ta bawk. Hi thil hi khawvêl lien lema thil tlung zing khawm a nih.
KhawvĂŞla hnuoi inlang (land surface) po laia 100ah 31 hi Ngaw ani a. Kum 2019 sung ringawt khan makteduoi 11.9 hactare nĂŞka lien sukpâwn ani a, chu chu second 6 peiah Football field pakhat tiet pei sukpâwn ang a nih. Hi lei hin Greenhouse gas (CO2) a suok nasa ĂŞm ĂŞma, kum khatah car makteduoi 400 in a pĂŞk suok zât CO2 1.8 gigatonnes zet a suok phâ. Hieng hi ani leiin ei khawvĂŞl a 'Global Warming' a, ei chĂŞngna Tuiáąhaphâi khawm hi kumtinin a lum deu deua. Hieng hi ani pei chun khawvĂŞla hremhmun intem ang ei la ni thei ding a nih. Vawnghimna sin ei áąan naw chun ei thlâ sâwng pei hai tading chun khawvĂŞl hi chĂŞngna tlâk ni naw vat el a tih.
Thing ei phĂ»r nasa taluoa, ngaw ei sukpâwn hin thli fe dân le tuihuo (water vapour) vuongvĂŞl dân a sukdanglama, lum a sukzuol bawk leiin khawvĂŞl pumpui huop le hmun áąhenkhat a chau khawm sik le sa inthlaktleng dân a sawidanglam nasa ĂŞm ĂŞma. Boruok a sukhula, a suklum deu deu leiin ruotui a tlawma, khuo ináąhâl a sukpunga, ram a sukáąĂ˘wla, thlâi a suksieta, thlâi rasuok khawm a suktlâwm deu deu pha a nih. Thing a tlâwm chun hnuoi hângna khawm a da deu deu hlaka, mimkei khawm a tam bawk hlak. Boruok a lum deu deu bawk leiin Ramkâng a tlung inzing ut bawk.
Ngaw sukthâmral hi natna hrĂ® inchawrnona áąhatak khawm a nih. World Economic Forum-in a târlang dan chun natna hung inlĂŞng thar hai laia 31% hi chu 'deforestation' lei lieu lieu niin an hril. US Centers for Disease Control and Prevention chun natna thar 75% hi 'deforestion' leia ran le ramsaa inthawka mihriema kai an nih a tih. American Science journalist David Quammen chun, "Thing ei phĂ»ra, ramsa hai ei that naw leh ei khuma, zawr dingin bazar-ah ei thawna. KhuorĂŞl (nature) inbĂ»ktawkna chu chawkbuoiin Virus hai chu an umna rĂŞnga inthawk ei sawithlaka. Hieng hi a tlung hunah umna ding dang an pawimawa, mihriemah hung lĂ»tin natna an hung intlun ta hlak a nih" a tih.
May 2020a Intergovernmental Science Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Service haiin 'article' pakhat an insuo a chun 'Coronavirus pandemic' khawm hi mihriemin 'nature' ei suosam nasa taluo lei niin an hrila, ei nundân hi ei thleng naw chun hi nêka râpthlâk hrilêng khawm ei la tuok pei ding niin an hril bawk.
Ruotui ei dawng tlâwm bawk bâkah, ngamanna ding bâka áąangkâina dang nei tam lo, a áąangkâina dinga hril hai puitling um loa tlawl vawng Khuga Dam-in tui a ting râwn leiin, Tuiáąha vadunga khawm tuisie naw chu hmu ding a um ta nawh. Kum 10-15 vel chau liem taa, hmang theina po poa ei i sawr khu a thi hlĂŞp hlĂŞp ta a, a tar ta kuong kuong khawp el. A thi hmang hmain a taksa khu a hmawn zo tah a hawi hiel. A tui a siea, hmunhnawk a tam thei bawk. Hnam áąhuoitu áąhenkhat hai hmalâkna zârin inthiel zeu zeu ni hlak sienkhawm tui a luong a tlâwm ta hrim hrim leiin a thienghlim tak tak chuongnawa, chubâkah mipuiin duot nachâng ei hriet naw zing chun a hma ang chu ni thei ta naw nih. A pawrche a. A áąawp hle bawk.
Ngaw ei sukpâwn zo ta leiin ei boruok a luma, ruo ei dawng tlawma, ei ram a áąĂ˘wla, bu áąhahnemtak tak ei tharsuokna hmun ei leilet hai a áąawl zoa, hnam dang khuo'n an chang pei tah. Fâk le dâwn le khawsak rĂŞlna dingin indawi dĂŞrloin ei ngaw neisun ei vâtnâma, chu khawm chun dittâwk ei la ngâ naw leiin ei leilet hai chu hnam dang hai khuothar sâtna dingin ei zawr thlawng bawk. A boruok sie ta bawk, ram inhmang bawk, a pâmhmâi hle.
An zâi hlamawia min awi tlei hlaktu chunglĂŞng vate hai hlak chu ngaw a tlâwm ta leiin an min pĂŞmsan zo áąĂŞp áąĂŞpa, a la umsun hai hlak ei kâp hlum zo áąĂŞp áąĂŞp ta bawk. Ei 'nature' hi a 'fake' ta hle!
Ei khawvĂŞl neisuna hin mihriem hai ei chĂŞng zing theina dingin ei san ve thung a áąĂ»l ta hlea, a hrisĂŞl theina ding le ei hrisel theina dingin 'Nature le Environment' hrisel ei nei a áąul. An tih an nawm, inhmaa ei Pi le Pu, ei nu le pa hai áąhalai hun lai khan chu, thingtlângah leipui an thlo pha an tuthlawte ha bal áąĂ˘tin an fâk ding Fanghma le Vaifanghma hai an khawi hlaka, nat phanain an hmang chuong naw niin an hril. An ram a la hrisĂŞla, anni khawm an hrisĂŞl a nih. Nature a um ding niloin, nature le um tlâng dinga siem ei na, ei suosam nasa taluo chun mihriem khawm um thei bĂ®k naw manih. Nature hi mihriem boin um thei a ta, mihriem ruok chu Nature áąha boin ei um thei naw ding a nih. Chuleichun, áąha le uluktaka ei humhal hi a pawimaw.
Ei thlarau ta dingin Vanlal Nau a pawimaw ang bawkin, ei taksa le lungril tadingin ei Environment hi a pawimaw. Ei chĂŞngna khawvĂŞl sie mĂŞk hi humhim a áąuolzie le sanhim a áąuolzie hi hreseng ding le hrethar dingin inhril uor inla, sanhim dingin thawthei chĂ®te bĂŞk ei nei seng bawk a nih. Chu chu Siemtu'n mawphurna ami pĂŞk chu ani bawk. Vadunga hmunhnawk pei ta lo dâm, Thing pakhat chau hang phun dâm hi thil ho te chau nisienkhawm, ei Environment a thienghlimna dinga thil pawimaw a tling tho. Ngaw vawnghim ti hi thing phĂ»r ta ngai áąhâk lo ding tina niloin, a chintawk hrein thing phĂ»r ei ta, thing phun insukhmĂ»ng ei ta, thing phun uor ei tiu tina ani lem. Mother Nature (KhuorĂŞl ChĂ»nnu) hi nu anga ei duot a áąĂ»l. Ei suosam nasa po leh ei tuor a nasa ting a nel.
Ei taksa, ei lungril le ei hringnun po po hi Nature le Environment leh inkeikawp le ináąingmat tlat vawng ana. Ei damna ding, ei fâk le dawn po po ei lâkkhawmna chu Nature ani a. Ei hrisĂŞlna dingin Environment hrisĂŞl ei pawimaw. Taksa sâwl, ngaituona rik, lungril sâwl, sungril buoi le lairil ngĂ»i ĂŞm ĂŞm hlak khawm hi, 'Nature' thienghlim le inhawi a chu ei hadam vawng vawng hlak. 'Nature' mawina thlĂ®r vĂŞla, a mawizie hai hang dâwnkhâwl vĂŞl theina hmuna va fienriel dâm hin lungril na a thâwidam hlak.
Ka hrietsuok nawk hlaka, Pop Lalpa Michael Jackson-in "Heal the world, make a better place for you and for me and the entire human race. There are people dying, If you care enough for the living, make it a better place for you and for me." tia ei neisun khawvĂŞl a lo invawi lawp lawp hlak kha. KhawvĂŞl hi inkhaw vĂŞl hle sienkhawm, eini le ei thla hai pei chĂŞngna dinga ei neisun takmeu a nih, ei duot thiem a áąĂ»l takzet. Nehemia áąawngbau hawin, "hrilsiet ei ni nawna dingin..(ei 'environment' sie mĂŞk ta hi)..inngĂ®r nâwk" tum ei tiu khâi. Chu chu 'enkawltu le vĂŞngtu' (Gen 2:15) mawphurna pĂŞk ei ni leia ei thabat chu ani sia.
Ei inhlieuna hlak Tuiáąha vadung dâm, ram hmĂŞruo ei zawngna tlâng ngawpui dâm, ruo tui le vadung tui ringa bu ei tharsuokna leipui dâm, ei hlimna hai po po kha tienlai an changzo taa, 'chuoiin zamuol an liem tah, kokĂ®r thei nisien hlimlai, nau anga innui lai ni' hai kha.
26/6/2020
Nipui fĂ»rpui lai nisienkhawm ruo a sĂ»r áąhahnem naw a. Ruopuivânâwn lem chu kum khat, kum hni liemta sung khan a sĂ»r ta nawh, ti thei khawpin ruomal a tla inhmiea, a tla inkhât bawk. Nisa chârtang hnuoiah, thawpik um khawpa boruok lum ĂŞm ĂŞm châng a uma, sĂ»r siloa sĂ»m a zĂ®ng leia boruok inup lum ĂŞm ĂŞm châng a um bawk. Thing le hlo hai áąhathnempui ding tâwk chu ruo khawm a sur tho ani âwma, furkhaw thieng hnuoia chun sak le thlanga tlâng hai khawm an hring dum diei taa. Mit khel dawk si loin an lâka, lung khawm an dum hle bawk.
Thil mawi le hmun mawi le inhawi êm êm, mi hrilfâk, ei la hmu ngailo, hmu ei châk êm êm, ei hmu hunah um ngaina khawm hrelo rak khawpa ei en nuom êm êm ang hin, tlâng hring dum diei hai chu fûrpui hnuoi sukmawitu anni ve leiin tum rêng lei ni lo khawmin ei lo thlîr vawng vawng rawp hlaka. Lungrilah invawi nei niawmtakin sungril a fang naw thei nawh. Hi khawvêl hringnun khir le khautak a hin, ei hmunuom zâwng khuorêl mawina ei hang hmu hin taksa sâwl a sâwk zângkhâia, sungrilah hadamna ami pêk hlaka, ei eng a sukthâwl deu hlak.
Cosmetics áąhatak tak a um hmaa thawpal thila Powder innâl rawn chuongliem taluo deu anga zĂ®ng nisa suokin tlâng dum diei a uop puohmĂ®e le zântieng ni zungin a khaw inno hring hmie chu mi lunglĂŞng thei deu ta ding chun lunglĂŞngna tham ava tlingzo ngei.
Tlâng tienga hai mit inlên pum zing chun, Linda Ringsete'n nakâwr tadinga hadam um taka mawihnâia a sak tuihnâi, hlami Laltlansang-in a lunglêngna po po a bunruokna 'Ei chung siârhai an ral hma chu' ti hlaa -
"Aw ka lungdi lêngna tlâng te khi,
Vuongin hang lĂŞng thei lang aw,
Lungdi rûnah ar ang lawi ka ta,
Biethu khuoi ang thlum a tih."
- a ti hi ináąĂ˘wmpuiin duthu inrieng nisi, beiseina insângtak nei pum zinga duthu ai ang sâm bawr bawr hi nuom a um hiel. Duthusamah sâm nasa taluo a um chuong am a nih?
Lungsen niawmtakin sĂ»m dum hmuka hung zĂ®ngin vân chun a hmĂŞl a hung sukthima. Inhrosain a hung inrĂ»m dur dura, áąĂŞk a tlaa, kâwl a hung in lep zawk zawka. Ṭhang hmannaw inlau niâwmtakin thli khawm a hung hrâng vĂ»k vĂ»k bawk. Ruomal chu a hung tla seng seng áąana, duottaka ei vai ei ran hai chu hmun hul panin an inlawi diel diela, áąhâl nghawk thâwkkhat ta leia lungril nuor met ta khawm chu phĂ»rnân a sip tuol tuol a. Taksa khawm a tha a fân.
Ruo chu a hung sĂ»r chur chur ta ngeia, pil áąĂ˘wl le ruomal tla hmasa hai zuk inpawl rim chu hnarkuo tadingin ngainat um a tling. Thinghna lo inder thar nâwk ta hai ruomalin a dĂŞng ri sieu sieu dâm, rangva inchung a hung chap ri chur chur hai dâm hi fĂ»r hun sukinhawitu chu ava ni ngei. A châng nunhlui mi'n dâwnkĂ®rtirin lunglĂŞng ami keitho pĂŞka, a châng ruok chu lungmuongtakin a min awi in dier dier hlak.
Ruo a hung sur zoa khuo a hung inthieng hieu hin lung a suklawma, mit a tlâia, thuok a zânga, hâ a dama, Eden huona kîr nawk ang hiel ei nih. Creedence Clearwater Rivival haiin an hlaa "I wanna know, Have you ever seen the rain" an ti le Roger Miller-in "Some people feel the rain, others just get wet" a ti hai hi a umzie chieng zuola hrietna nei niawmtakin sungrilah an hung inri thar hlak chu ti.
In kâwla thingkung hnathara lo inthuom ta hai chu ruo'n a phĂ® fâi leiin an hring inno zuola. Theira chi dang dang hai chu an bieng a fâi inno tĂ»ta, a bĂ®kin inkawla ei i nei deu seng Theihai lem chu a hnabuk thar fâi hringdup kara a bâwr bâwra thienghlim huoua a lo hring puophat dâm hin lungril a suklawm. Parte, hlobet le 'carpet grass' hai thlasik le áąhâl thawhlaa lo inkawn ta hai khawm, lungril sukno thei ding tâwkin, a boruok an ngei leiin an hung inno áąan nâwk taa. Pâr hai khawm an pâr vul nâwk ta leiin ngaituona an sukzângkhai hle a nih.
Hnuoi hausakna le a hângna ringa lo kaksuok áąĂ˘wk áąĂ˘wk in bula huon thlâi hai khawm an hung inchawrno thlut thlut taa. Hnuoi malsawmna Be, Anáąam, Hmarcha, Mai, Benâl, Vaimim le a dang dang hai an hung ináąhang duong hlut hluta, ra an hung insuo hi lawm naw ruol ani nawh.
Vansâng pâwl ruoia inzâr par duoi, patchâwn anga vâr sûmin a hei chei râng chût dâm khi chatuon lawmna ram hmu phâk ang hielin ei inngai thei an nâwm ie! A cheimawitu sûm hai hlak chu mofawm ang hiela mawiin an inzâm chuoi sia. Zan a hung nia hnuoia inthawka sîngmit thlâitaka lo thlîrtu leh, inbîk-bîka (hide and seek) inhnel niâwmtakin siar de zik zek hai chu sûm hlieah an inbî deu zeu zeu zinga. Arkâizâna sawrthlapui khawmin a mawina po po insuo theinaw sienkhawm a kârchâng poa sûm inzâm kâra a hmêl ngo chêng pupa a hung suklang hlak chun lung a dum hle.
William Wordsworth-in "Daffodils" a chawina hlahrila -
"For oft....In vacant or in pensive mood,
They flash upon that inward eye,
Which is the bliss of solitude;
And then my heart with pleasure fills."
- a ti angin khuorĂŞl (nature) a thil hote khawm hi, mariektea thlĂ®r veng venga dâwnkhâwl vawng vawng chun lungril suklawm thei khawp mawina a lo kawlzie a min hmuchiengtir thara. KhawvĂŞl hi a mawia, dam man hi a lo um ngawt el. Rocker Laltuoklien-in "Aw nang khawvĂŞl, dam man i lo um ngei ie" tia a lo sak vung vung kha thupawi taluo chu a lo hril hmĂŞl lĂŞm nawh. A siemtu khawmin áąha a ti ĂŞm ĂŞm kha ani hrim bawka.
Amiruokchu, a mawina hmutu tadinga dam man um khawvĂŞl hi mihriem duâmna leiin a lo danglam sawt hrat ta hle. Indawina châng hre dĂŞrloa ei khawvĂŞl neisun sum thlo suokna khâwlpuia ei inchangtir ta hi, ei chĂŞngna "Nature le Environment" hin a thawhla ta ĂŞm ĂŞm a, chĂŞngna tlâklo khawp hiela nasain ei suksieta. Ei kâwl le vĂŞl bal leiin Hripuiin lalna an chang ta hiel a, taksa hrisĂŞlna a tlahnuoia, lungril hrisĂŞlna a tlahnuoi bawk. Kum 15 - 20 sung chaua Tuiáąhaphai boruok, sik le sa, fĂ»r le áąhâl hai, a siet zâwng le an bĂ»ktâwk naw zawnga an thlâkthleng dân khawm hmuthei khawp hielin a nasa a nih.
Boruok thienghlim mi petu le boruok inhnawk hîp kiengtu, sik le sa iengkim inbûktâwka siemtu, ruotui a hun taka intlatirtu, boruok sukdeitu, fak ding tamtak mi petu le Damdawi chi dang dang mi pe tu, Ngaw ei suosam nasa êm êma. Râlkhata inthawka hring dum dieia ei i hmu hlak sak le thlanga tlâng hai khawm ei hang chuon ve chu Ngaw ti khawp a um ta nawh, a pâwn zo tah. Ngaw hin pawimawna tamtak a nei ngeia, amiruokchu ei mamaw nêka nasain a hlutna le a hausakna ei sâwr suok nasa taluo hi ei thawhla hle chu an tah. Ngaw a pâwna, boruok anhnawka, ruotui a tlawma, tui a pawrche ta bawk. Hi thil hi khawvêl lien lema thil tlung zing khawm a nih.
KhawvĂŞla hnuoi inlang (land surface) po laia 100ah 31 hi Ngaw ani a. Kum 2019 sung ringawt khan makteduoi 11.9 hactare nĂŞka lien sukpâwn ani a, chu chu second 6 peiah Football field pakhat tiet pei sukpâwn ang a nih. Hi lei hin Greenhouse gas (CO2) a suok nasa ĂŞm ĂŞma, kum khatah car makteduoi 400 in a pĂŞk suok zât CO2 1.8 gigatonnes zet a suok phâ. Hieng hi ani leiin ei khawvĂŞl a 'Global Warming' a, ei chĂŞngna Tuiáąhaphâi khawm hi kumtinin a lum deu deua. Hieng hi ani pei chun khawvĂŞla hremhmun intem ang ei la ni thei ding a nih. Vawnghimna sin ei áąan naw chun ei thlâ sâwng pei hai tading chun khawvĂŞl hi chĂŞngna tlâk ni naw vat el a tih.
Thing ei phĂ»r nasa taluoa, ngaw ei sukpâwn hin thli fe dân le tuihuo (water vapour) vuongvĂŞl dân a sukdanglama, lum a sukzuol bawk leiin khawvĂŞl pumpui huop le hmun áąhenkhat a chau khawm sik le sa inthlaktleng dân a sawidanglam nasa ĂŞm ĂŞma. Boruok a sukhula, a suklum deu deu leiin ruotui a tlawma, khuo ináąhâl a sukpunga, ram a sukáąĂ˘wla, thlâi a suksieta, thlâi rasuok khawm a suktlâwm deu deu pha a nih. Thing a tlâwm chun hnuoi hângna khawm a da deu deu hlaka, mimkei khawm a tam bawk hlak. Boruok a lum deu deu bawk leiin Ramkâng a tlung inzing ut bawk.
Ngaw sukthâmral hi natna hrĂ® inchawrnona áąhatak khawm a nih. World Economic Forum-in a târlang dan chun natna hung inlĂŞng thar hai laia 31% hi chu 'deforestation' lei lieu lieu niin an hril. US Centers for Disease Control and Prevention chun natna thar 75% hi 'deforestion' leia ran le ramsaa inthawka mihriema kai an nih a tih. American Science journalist David Quammen chun, "Thing ei phĂ»ra, ramsa hai ei that naw leh ei khuma, zawr dingin bazar-ah ei thawna. KhuorĂŞl (nature) inbĂ»ktawkna chu chawkbuoiin Virus hai chu an umna rĂŞnga inthawk ei sawithlaka. Hieng hi a tlung hunah umna ding dang an pawimawa, mihriemah hung lĂ»tin natna an hung intlun ta hlak a nih" a tih.
May 2020a Intergovernmental Science Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Service haiin 'article' pakhat an insuo a chun 'Coronavirus pandemic' khawm hi mihriemin 'nature' ei suosam nasa taluo lei niin an hrila, ei nundân hi ei thleng naw chun hi nêka râpthlâk hrilêng khawm ei la tuok pei ding niin an hril bawk.
Ruotui ei dawng tlâwm bawk bâkah, ngamanna ding bâka áąangkâina dang nei tam lo, a áąangkâina dinga hril hai puitling um loa tlawl vawng Khuga Dam-in tui a ting râwn leiin, Tuiáąha vadunga khawm tuisie naw chu hmu ding a um ta nawh. Kum 10-15 vel chau liem taa, hmang theina po poa ei i sawr khu a thi hlĂŞp hlĂŞp ta a, a tar ta kuong kuong khawp el. A thi hmang hmain a taksa khu a hmawn zo tah a hawi hiel. A tui a siea, hmunhnawk a tam thei bawk. Hnam áąhuoitu áąhenkhat hai hmalâkna zârin inthiel zeu zeu ni hlak sienkhawm tui a luong a tlâwm ta hrim hrim leiin a thienghlim tak tak chuongnawa, chubâkah mipuiin duot nachâng ei hriet naw zing chun a hma ang chu ni thei ta naw nih. A pawrche a. A áąawp hle bawk.
Ngaw ei sukpâwn zo ta leiin ei boruok a luma, ruo ei dawng tlawma, ei ram a áąĂ˘wla, bu áąhahnemtak tak ei tharsuokna hmun ei leilet hai a áąawl zoa, hnam dang khuo'n an chang pei tah. Fâk le dâwn le khawsak rĂŞlna dingin indawi dĂŞrloin ei ngaw neisun ei vâtnâma, chu khawm chun dittâwk ei la ngâ naw leiin ei leilet hai chu hnam dang hai khuothar sâtna dingin ei zawr thlawng bawk. A boruok sie ta bawk, ram inhmang bawk, a pâmhmâi hle.
An zâi hlamawia min awi tlei hlaktu chunglĂŞng vate hai hlak chu ngaw a tlâwm ta leiin an min pĂŞmsan zo áąĂŞp áąĂŞpa, a la umsun hai hlak ei kâp hlum zo áąĂŞp áąĂŞp ta bawk. Ei 'nature' hi a 'fake' ta hle!
Ei khawvĂŞl neisuna hin mihriem hai ei chĂŞng zing theina dingin ei san ve thung a áąĂ»l ta hlea, a hrisĂŞl theina ding le ei hrisel theina dingin 'Nature le Environment' hrisel ei nei a áąul. An tih an nawm, inhmaa ei Pi le Pu, ei nu le pa hai áąhalai hun lai khan chu, thingtlângah leipui an thlo pha an tuthlawte ha bal áąĂ˘tin an fâk ding Fanghma le Vaifanghma hai an khawi hlaka, nat phanain an hmang chuong naw niin an hril. An ram a la hrisĂŞla, anni khawm an hrisĂŞl a nih. Nature a um ding niloin, nature le um tlâng dinga siem ei na, ei suosam nasa taluo chun mihriem khawm um thei bĂ®k naw manih. Nature hi mihriem boin um thei a ta, mihriem ruok chu Nature áąha boin ei um thei naw ding a nih. Chuleichun, áąha le uluktaka ei humhal hi a pawimaw.
Ei thlarau ta dingin Vanlal Nau a pawimaw ang bawkin, ei taksa le lungril tadingin ei Environment hi a pawimaw. Ei chĂŞngna khawvĂŞl sie mĂŞk hi humhim a áąuolzie le sanhim a áąuolzie hi hreseng ding le hrethar dingin inhril uor inla, sanhim dingin thawthei chĂ®te bĂŞk ei nei seng bawk a nih. Chu chu Siemtu'n mawphurna ami pĂŞk chu ani bawk. Vadunga hmunhnawk pei ta lo dâm, Thing pakhat chau hang phun dâm hi thil ho te chau nisienkhawm, ei Environment a thienghlimna dinga thil pawimaw a tling tho. Ngaw vawnghim ti hi thing phĂ»r ta ngai áąhâk lo ding tina niloin, a chintawk hrein thing phĂ»r ei ta, thing phun insukhmĂ»ng ei ta, thing phun uor ei tiu tina ani lem. Mother Nature (KhuorĂŞl ChĂ»nnu) hi nu anga ei duot a áąĂ»l. Ei suosam nasa po leh ei tuor a nasa ting a nel.
Ei taksa, ei lungril le ei hringnun po po hi Nature le Environment leh inkeikawp le ináąingmat tlat vawng ana. Ei damna ding, ei fâk le dawn po po ei lâkkhawmna chu Nature ani a. Ei hrisĂŞlna dingin Environment hrisĂŞl ei pawimaw. Taksa sâwl, ngaituona rik, lungril sâwl, sungril buoi le lairil ngĂ»i ĂŞm ĂŞm hlak khawm hi, 'Nature' thienghlim le inhawi a chu ei hadam vawng vawng hlak. 'Nature' mawina thlĂ®r vĂŞla, a mawizie hai hang dâwnkhâwl vĂŞl theina hmuna va fienriel dâm hin lungril na a thâwidam hlak.
Ka hrietsuok nawk hlaka, Pop Lalpa Michael Jackson-in "Heal the world, make a better place for you and for me and the entire human race. There are people dying, If you care enough for the living, make it a better place for you and for me." tia ei neisun khawvĂŞl a lo invawi lawp lawp hlak kha. KhawvĂŞl hi inkhaw vĂŞl hle sienkhawm, eini le ei thla hai pei chĂŞngna dinga ei neisun takmeu a nih, ei duot thiem a áąĂ»l takzet. Nehemia áąawngbau hawin, "hrilsiet ei ni nawna dingin..(ei 'environment' sie mĂŞk ta hi)..inngĂ®r nâwk" tum ei tiu khâi. Chu chu 'enkawltu le vĂŞngtu' (Gen 2:15) mawphurna pĂŞk ei ni leia ei thabat chu ani sia.
Ei inhlieuna hlak Tuiáąha vadung dâm, ram hmĂŞruo ei zawngna tlâng ngawpui dâm, ruo tui le vadung tui ringa bu ei tharsuokna leipui dâm, ei hlimna hai po po kha tienlai an changzo taa, 'chuoiin zamuol an liem tah, kokĂ®r thei nisien hlimlai, nau anga innui lai ni' hai kha.
26/6/2020