“The mystery of human existence lies not in just staying alive, but in finding something to live for.” – Fyodor Dostoyevsky
~ Ramditum Ralsun
Zingkâr khawvar ier ier chara In inlâwi a, khawvêl letling tienga chênghai zûlzui anga khawsak ni ang reng si, ei chêngna rama chun ‘Good Morning’ tina ding hun tah a, ruolhai leh inṭhe dinga ‘Good Night’ ei la hang ti ngat chuh, nun inhawi taluo chu a ni rak nawh. Mihai lai ei khawsa veh a, fâk le dâwn inhnik ei hmu phâk ve sun, a thlum a al hang intem veh a fâk inhnik ngâwi ngâwi ding chu ni si, nu le nau um loa inhnik taka hang fâk el ngam ni lo, nauhai hang hâwn pêk dinga umna hmun inang ni bawk si lo, inṭum lo ṭuta fâk le dâwn khawm mi laia fa thei lo hringnun chu, nun inhawi naw taluo zuol a ni awm. Ei phâk tâwk, kuo rêl anga ei pawm el ta a ni si leiin, ieng am zuk hril chuong ei ta!
Tehnology khawvêl-in hma a sâwn hrât taluo khawm hi, fâk le dâwn zawng le mihriem inpâwna a sukawlsam a ṭhat lai zingin, nitina fâk tâwk hmua sungkuo harsa tho si, inhawi taka in khawsa tlângtir theina lampui dangtu chi khat a ni ve a; changkângna intem phâk ta chin hai chun an harsapui met pei khawm a ang! Sûng le kuo enkawlna ding chun sinthaw a ngâi a, mi tluongtlung takhai anga innghatna det tak nei lo ta ding chun, a kâmding deuhai remruotna zuia, an sin thâwpui chu mi pangngai anga um theina a ni ve bawk si! Ieng am zuk hril chuong ei ta? an remruotna angin, mi ang lo anga khawsak bâk chu lampui dang um ta lo; mi a’n in kâr sin ei thaw a, mi an tho pha ei zâl nâwk a, mi’n ‘Good Morning’ an ti hunah ‘Good Night’ ei inti kuol vêl el an ta hih! Mi pangngâi anga khawsak chu beiseina a um nawh. Khawvêl letling tienga khawsahai ta dinga sinthaw ei ni tlat leiin, ei chêngpuihai leh khawsak an ruol thei ta nawh. Dam khawsuokna dinga sinthaw a ngai bawk si, taimâk insuo hi harsatna sûtkiengna a lo ni kher naw khawmin, ditthlang ding dang chu a um ta nawh!
Bible a mihriem dam hun ding kum bithliek, a chanve pêl deuthaw hmang hnunga lungrila ngaituona um hlak chu: mihriem hin inbûrna ṭha tak lo nei hi a ṭha awm de awh! ti hi a ni hlak. Mivar le hnam chunghnung lema ei ngâihai chun, “Jack of all trades; master of none” tiin an lo hril a. Thil thiem tamtak nei, anachu, fâkzawngna tlâka inbûrna nghet nei lo khawm hi thil um thei a lo ni awm. Thiemthil tamtak nei haiin, an thiemna hmang ṭangkâiin an damkhawsuokpui kher nawh. Khawvêl hi a lo mak ngei, inhawi ei ti zâwng thâw in hun ei khâwral a, chanvo ṭha changna hun ei lo khawral sa thei zing a lo nih.
Hmar ṭawnga thumal umzie nei le ngaituo tham tak ei nei chu ‘Lût-Inle’ ti hi a ni awm. A umzie tak ni dinga inlang chu, thilthâwna annawleh, hmalâkna haiah fe tluong mumal thei lo, lût fu thei lo ei ti ding am, inṭum phak thei lo hai hi an ni tak âwm ie. Mihriem ngâia chu mi tluong tak dinga inlang chu ni si, amiruokchu, a thilthâwna tluong taka fe zawm ngar ngar thei lo, a thilthâw bânsana thil dang thâw nâwk hlak, inbûrna nghet tak nei thei lohai khawm hi huom mai a tih. Hi thu chieng nawk zuola ka ngaituo châng chun, ka nauhai hi sin a’n sâng le a’n hnuoi thu hril lovin, sinthâw thei ngirhmuna an um china chu, inbûrna nghet iemani tak nei dinga hril le inchûktir rawp hi ka thutlûkna a ni hlak.
High School kan kâi lâi khan, hotuhaiin kan thiltum (aim in life) a’n mi’n dawn hlak a. Thiltum ṭha tak nei inruolsiek ni âwm fahranin, ruolhai nêka inhnuoi hril kha chu kan inkhât phar hlak. Kha’ng lâi huna a’n thiltum hril mi ṭhenkhat chu a taka sukpuitling a’n um laiin, mang ang ela inchangtirtu khawm tamtak an um ve tho. ‘Ek khawmin tum a nei chun, mihriem pakhat chun tum ṭha tak nei ding a nih’ tia fimthu anga kan hril hlak kha, a hun lai chun inchophâwkna fiemthu nasatak anga kan ngai hlak a ni a, a umzie tak pâw fu a, puitlingna rama keilûttu ni lo ta ding chun nuizatum khêl tieng a nih.
School kâi a, lekha inchûk ding chaua infuina dawngtu ta ding chun, thiltum insâng tak neia mi iemani tak suok chu a lo harsa tho ning a ta. Tu khawm dema ei sawisêlna a’n nawh, ‘thiltum insâng tak ei nei chun, a nêka inhnuoi metah ei tla khawmin, ngirhmun insang iemani tak chu ei la chang tho tho’ ti infûina thu ṭha dawnga khawsa ve tho chu ei nih. ‘Ei inhnik zâwng tak sin ei thâw chun, sinthâw khawmin ei inngâi naw a, za-ah sâwmnga (50%) vêl chu inhawi chênna lem ang a nih’ ti infûina thu lem hi chu, ropuina rama mi ṭhuoikâi thei khawp a tling a nih. Tûlai khawvêl changkâng tak tah, mani inhnik zâwng line tum tum thâw theina a chêng pha tah ṭhalâi ruol lem hi chu an hamṭha bîk de awh ka ti hlak. Inchûk insâng ringawt khawm hin mihriemhai hi ngirhmun det siem pêkin, a’n khawsak a siemṭha bîk naw a hawi a, ngaituo tham tak chu a nih!
Hieng ang thilhai hi ka ngaituo ka ngaituo châng, mani hmakhuo ding ngaituo dêr lova tlângram hmuna inhawi chêna naupang hun hmang lâi a mi’n ngaituotir hlak. Chîn lâi khan chu, khawsakna hmunin a zir bawk leiin ei lo inmâwl tho chu ni ding a na, ‘a hruol ma hrât hrât, a si tan ma hrât hrât’ ti’n saihlûm ei hruol a, school châwl kher lo khawmin, zantieng ei ṭin le inruolin, sâihli leh mansate paiin khawhnâwm tieng ei pan el hlak kha a na! Vate riek ngâi tak tak kha a’nhawi, Vahrik dam ei perthla lem chun a hlâwk bîk a, vate dang danghai le khan rap hi vate hro-in a sip deu zing hlak a, ni tinin, ei nuom hun huna khan a hmûihmer ei chên deu zing chu a ni tak hlak.
Zân thlavar hnuoiah ruolcham inhâwr khâwmin ei hang inhnêl nâwkin, a lo inhawiin khawsâwt chu a um vung vung thei ie! Naupang thawveng tak ni inla khawm, nêka upa inzâna ruok chu a lien hle a; dumziel bawng rût dinga an mi tir khawmin ei tlân kuol vang vang hlak. Kha’ng hun laia kan inhnelna hlak, tû chena ka la ngaituo zawm hlak chu ‘Pûm Pûma’ ti kha a nih. In khâr thim vawnga, puon bât pumin ‘Pûm uo hung hung’ tia a lâia zâl inhêl kuola tuolah kan tlansuok san khan, a puon inkhumna a hâwk charin, thlungpûma khan khawhri (Pûm) a kalak sen hura hung inkhâi thla dingin kan ring hlak a, a hmu anga inhril an uma chu kei chun ka hmu hril ding ka hriet nawh. Kha’ng hun lâi kha hang ngaituo kîr chun, hmabâk ding iengkhawm ngaituo lo, inbûrna nghet nei a ṭul le ṭul naw khawm dawnsak set set lova nun chên lai hun kha a lo ni a; Damsûnga cheltâng thei a ni naw lai zingin, kokîr thei nisien nuom a um châng chu tamtak a um hlak!
~ Ramditum Ralsun
Zingkâr khawvar ier ier chara In inlâwi a, khawvêl letling tienga chênghai zûlzui anga khawsak ni ang reng si, ei chêngna rama chun ‘Good Morning’ tina ding hun tah a, ruolhai leh inṭhe dinga ‘Good Night’ ei la hang ti ngat chuh, nun inhawi taluo chu a ni rak nawh. Mihai lai ei khawsa veh a, fâk le dâwn inhnik ei hmu phâk ve sun, a thlum a al hang intem veh a fâk inhnik ngâwi ngâwi ding chu ni si, nu le nau um loa inhnik taka hang fâk el ngam ni lo, nauhai hang hâwn pêk dinga umna hmun inang ni bawk si lo, inṭum lo ṭuta fâk le dâwn khawm mi laia fa thei lo hringnun chu, nun inhawi naw taluo zuol a ni awm. Ei phâk tâwk, kuo rêl anga ei pawm el ta a ni si leiin, ieng am zuk hril chuong ei ta!
Tehnology khawvêl-in hma a sâwn hrât taluo khawm hi, fâk le dâwn zawng le mihriem inpâwna a sukawlsam a ṭhat lai zingin, nitina fâk tâwk hmua sungkuo harsa tho si, inhawi taka in khawsa tlângtir theina lampui dangtu chi khat a ni ve a; changkângna intem phâk ta chin hai chun an harsapui met pei khawm a ang! Sûng le kuo enkawlna ding chun sinthaw a ngâi a, mi tluongtlung takhai anga innghatna det tak nei lo ta ding chun, a kâmding deuhai remruotna zuia, an sin thâwpui chu mi pangngai anga um theina a ni ve bawk si! Ieng am zuk hril chuong ei ta? an remruotna angin, mi ang lo anga khawsak bâk chu lampui dang um ta lo; mi a’n in kâr sin ei thaw a, mi an tho pha ei zâl nâwk a, mi’n ‘Good Morning’ an ti hunah ‘Good Night’ ei inti kuol vêl el an ta hih! Mi pangngâi anga khawsak chu beiseina a um nawh. Khawvêl letling tienga khawsahai ta dinga sinthaw ei ni tlat leiin, ei chêngpuihai leh khawsak an ruol thei ta nawh. Dam khawsuokna dinga sinthaw a ngai bawk si, taimâk insuo hi harsatna sûtkiengna a lo ni kher naw khawmin, ditthlang ding dang chu a um ta nawh!
Bible a mihriem dam hun ding kum bithliek, a chanve pêl deuthaw hmang hnunga lungrila ngaituona um hlak chu: mihriem hin inbûrna ṭha tak lo nei hi a ṭha awm de awh! ti hi a ni hlak. Mivar le hnam chunghnung lema ei ngâihai chun, “Jack of all trades; master of none” tiin an lo hril a. Thil thiem tamtak nei, anachu, fâkzawngna tlâka inbûrna nghet nei lo khawm hi thil um thei a lo ni awm. Thiemthil tamtak nei haiin, an thiemna hmang ṭangkâiin an damkhawsuokpui kher nawh. Khawvêl hi a lo mak ngei, inhawi ei ti zâwng thâw in hun ei khâwral a, chanvo ṭha changna hun ei lo khawral sa thei zing a lo nih.
Hmar ṭawnga thumal umzie nei le ngaituo tham tak ei nei chu ‘Lût-Inle’ ti hi a ni awm. A umzie tak ni dinga inlang chu, thilthâwna annawleh, hmalâkna haiah fe tluong mumal thei lo, lût fu thei lo ei ti ding am, inṭum phak thei lo hai hi an ni tak âwm ie. Mihriem ngâia chu mi tluong tak dinga inlang chu ni si, amiruokchu, a thilthâwna tluong taka fe zawm ngar ngar thei lo, a thilthâw bânsana thil dang thâw nâwk hlak, inbûrna nghet tak nei thei lohai khawm hi huom mai a tih. Hi thu chieng nawk zuola ka ngaituo châng chun, ka nauhai hi sin a’n sâng le a’n hnuoi thu hril lovin, sinthâw thei ngirhmuna an um china chu, inbûrna nghet iemani tak nei dinga hril le inchûktir rawp hi ka thutlûkna a ni hlak.
High School kan kâi lâi khan, hotuhaiin kan thiltum (aim in life) a’n mi’n dawn hlak a. Thiltum ṭha tak nei inruolsiek ni âwm fahranin, ruolhai nêka inhnuoi hril kha chu kan inkhât phar hlak. Kha’ng lâi huna a’n thiltum hril mi ṭhenkhat chu a taka sukpuitling a’n um laiin, mang ang ela inchangtirtu khawm tamtak an um ve tho. ‘Ek khawmin tum a nei chun, mihriem pakhat chun tum ṭha tak nei ding a nih’ tia fimthu anga kan hril hlak kha, a hun lai chun inchophâwkna fiemthu nasatak anga kan ngai hlak a ni a, a umzie tak pâw fu a, puitlingna rama keilûttu ni lo ta ding chun nuizatum khêl tieng a nih.
School kâi a, lekha inchûk ding chaua infuina dawngtu ta ding chun, thiltum insâng tak neia mi iemani tak suok chu a lo harsa tho ning a ta. Tu khawm dema ei sawisêlna a’n nawh, ‘thiltum insâng tak ei nei chun, a nêka inhnuoi metah ei tla khawmin, ngirhmun insang iemani tak chu ei la chang tho tho’ ti infûina thu ṭha dawnga khawsa ve tho chu ei nih. ‘Ei inhnik zâwng tak sin ei thâw chun, sinthâw khawmin ei inngâi naw a, za-ah sâwmnga (50%) vêl chu inhawi chênna lem ang a nih’ ti infûina thu lem hi chu, ropuina rama mi ṭhuoikâi thei khawp a tling a nih. Tûlai khawvêl changkâng tak tah, mani inhnik zâwng line tum tum thâw theina a chêng pha tah ṭhalâi ruol lem hi chu an hamṭha bîk de awh ka ti hlak. Inchûk insâng ringawt khawm hin mihriemhai hi ngirhmun det siem pêkin, a’n khawsak a siemṭha bîk naw a hawi a, ngaituo tham tak chu a nih!
Hieng ang thilhai hi ka ngaituo ka ngaituo châng, mani hmakhuo ding ngaituo dêr lova tlângram hmuna inhawi chêna naupang hun hmang lâi a mi’n ngaituotir hlak. Chîn lâi khan chu, khawsakna hmunin a zir bawk leiin ei lo inmâwl tho chu ni ding a na, ‘a hruol ma hrât hrât, a si tan ma hrât hrât’ ti’n saihlûm ei hruol a, school châwl kher lo khawmin, zantieng ei ṭin le inruolin, sâihli leh mansate paiin khawhnâwm tieng ei pan el hlak kha a na! Vate riek ngâi tak tak kha a’nhawi, Vahrik dam ei perthla lem chun a hlâwk bîk a, vate dang danghai le khan rap hi vate hro-in a sip deu zing hlak a, ni tinin, ei nuom hun huna khan a hmûihmer ei chên deu zing chu a ni tak hlak.
Zân thlavar hnuoiah ruolcham inhâwr khâwmin ei hang inhnêl nâwkin, a lo inhawiin khawsâwt chu a um vung vung thei ie! Naupang thawveng tak ni inla khawm, nêka upa inzâna ruok chu a lien hle a; dumziel bawng rût dinga an mi tir khawmin ei tlân kuol vang vang hlak. Kha’ng hun laia kan inhnelna hlak, tû chena ka la ngaituo zawm hlak chu ‘Pûm Pûma’ ti kha a nih. In khâr thim vawnga, puon bât pumin ‘Pûm uo hung hung’ tia a lâia zâl inhêl kuola tuolah kan tlansuok san khan, a puon inkhumna a hâwk charin, thlungpûma khan khawhri (Pûm) a kalak sen hura hung inkhâi thla dingin kan ring hlak a, a hmu anga inhril an uma chu kei chun ka hmu hril ding ka hriet nawh. Kha’ng hun lâi kha hang ngaituo kîr chun, hmabâk ding iengkhawm ngaituo lo, inbûrna nghet nei a ṭul le ṭul naw khawm dawnsak set set lova nun chên lai hun kha a lo ni a; Damsûnga cheltâng thei a ni naw lai zingin, kokîr thei nisien nuom a um châng chu tamtak a um hlak!
