~ Daniel Lalsanhim
Sathu umbûr a ruok phât chu a neitu ta ding khawmin ṭangkaina a nei naw a. Vawm rátin tapsaingo a hluo thei ṭawk chau a. Pansak panthlang in kawl le kieng el chau ni lo, tu le te sathu lawr tum hmai mawk deuvin a’n kir hlawsam tir rawp hlak. Christmas le kum thar lawm laia vawk that naw hlak ran that a’n khât a, sathu umbûr khawm inpha mat hman lovin a ruok inhil bar a. Maikuong sathu changal hme inhuom bâwt inrawpna khawm chu râwp a sukna zuol saua. Sathu um nghal lo me chu, sathu changal hme inrâwp chu chil a thlawna mi’n lem liem tir tu chau a nih.
Sathu umbûr a ruok leiin maikuong sathu changal, a tui buong kawra ei suong tum khawm a thu um remchang tak sithu chun lung tlu lo deuva suong a ṭul lem tah. Sithua suong el naw chu thaw ding a um nawh. Republic day, Independence day le sawrkar nipui bîk am a ni chânga Tipaimukh biela sawrkar thawktu an hung viet anga sathu umbûra sathu thun chu Christmas, kum thar le vangduoi leia vawkvai that ngei ngei ṭul. Chu hma po chu sathu umbûr inhil bawr bawr a sie hri a nih.
Sâ a vang luot leia sathu umbûr a ruok inhil bawr bawr angin Tipaimukh biela sawrkar office hai chu thawktu hmel hmu ding a um ngai nawh. Sathu umbûr ruok ringawt hmanin in khat nu thlai suong a sukbuoi chun Tipaimukh biel sunga sawrkar office thawktu hai um naw leiin a biel mipui an sukbuoi nalawm. Sathu um naw changa sithu hme, chi-al hme mipui chana a tlung, lungawi deuva an suong el ang hin; birth certificate, tribe certificate le lekha pawimaw dang lâk ding ringawtin nei lei ni lovin mamawna an sang em leiin cheng tam tak sengin Churachandpur an hung rawp hlak a. Zing le zân suong insama an um lai Churachandpur fena’n bufai bag hni bag thum man ding an hmang ral phâk a. Hmar biel- Churachandpur lampui ṭhat naw leia kalman (fare) to em em hi mipui rêk tu pakhat a ni ve bawk. Hieng ang harsatna laka ṭhangpui tu ding chu dingdihlipa thlirin kum nga dan peia mipuiin sawrkara an palai ding an thlang hlak. Vawisun ni chen hin thutiem sukpuitling theitu ding le mipui mamaw phuhrûk thei tu ding an la um hri nawh.
Hmasawnna kawnga Tipaimukh biel mipui ta dingin kawla ni eng suok ve thei lovin thlapa âwk I lem ang elin fakrukna thimpui âwkin indikna kawla hung suok chu a lem zova. Sawrkar hmasawnna Scheme hran hran hieng Pradhan Mantri Gramodaya Yojana (PMGJY), MGNREGS, Rozgar Nirman Yojana (RNY), Swarnajayanti Shahri Rozgar Yojana (SJSRY), Antyodaya Anna Yojana (AAY), National Rural Health Mission (NRHM), Pradhan Mantri Employment Generation Programme (PMEGP) le a dang dang hai hin hmasawnna intlun ta nekin mihriem chu Pathien thuthlung bawsietu’n a siem lem hlau. Hieng hmasawnna Scheme Tipaimukh biela ei hmang dân hai hi sawrkar laipuiin hung hrie nisienla lem chu a fund lak kir tak a nuom hiel ka ring.
Tipaimukh biel chu sathu umbûr ruok ang lek sawrkar Office nei eini leiin Manipur biel dang en chun mihriem ei ang ve phâk tawk chau a hawi. Fâk le dawn châklâkna ding lampui ei National Highway hlak chu vangduoi thlak takin Tuiruong vadung ṭieu pho ang chau a n’a. Khawvel mihriemin Digital Age (Computer Age) an chuongkaia, khum kil a’nthawk khawvel sak le thlang, sim le hmâr, kil tin kil tang an fang kuol let el lai Tipaimukh biela chu sawrkar hmalâkna’n ieng Telecom Network Tower khawm a la ngir teu nawh. Fûrpui khaw siet laia ruopui vân âwn hnuoia lem chu Mobile Handset pai chu lungtum pai nekin a nêp lem met chau. A vangneia siemin Mizoram network tower inṭawmpui thei a la um hrâm a. Hi khawm hi nghei der chang a um bawk. Mipui aia ngir ta rau rau si chun hma lâk vat chi a nih.
Parbung Police Station khawm sathu umbûr ruok ang thoa ṭangkaina nei ve lo a ni leiin Tipaimukh biela dân le thupêk a kengkaw ding an um naw a. Parbung PS chu favang tlanga lo hnawma vate ṭi nekin a nêp lem a. Ṭangkaina a nei der naw ti inla a suol bêk ring a um nawh. Vate ṭi ang lek Police Station hang nei ve chu ram ropui ram ni tla seng lo ram chu ei hmaa kilometer sing tam tak a la um ei inphat ka ring nawh. Ei politician hai lai hin, chu ram ropui chu tu’n am mi’n tlun thei ta’ng a t’a? Sathu umbûr khawm a ruok phât chu ṭangkai tah nekin hmun a hluo lem a. Tapsaingo a’nthawk sawn suok hiel a ni hlak. Police bo building ringawt Police Station chu aithing bil intam vawng a bil ruok ang a n’a. Ṭangkaina le umzie a nei naw a. Vawk le bâwng ruol Assembly Hall chau naw chun hmangna ding dang a um nawh. Vangnei thlak takin Parbungin vawk le bâwng an lo râwt hlaua, building a ṭawp naw pha lem.
Police um lo Police Station na ná na chu dân le thupêk chu ringnawtu mihai hmaa Bible sie ang a n’a. Zu le sa a hluor zuol a. Damdawi chu ruidawiin (inruina) a’n chang zo tah. Ṭhalai tam tak chu Donte’n Spas modart) a dawn naw chun a tlei thei lo an um nuol a. Lalnunnem (Ganja) bova nun innêm thei lo hrangsie ṭhalai an kat nuk bawk. Dáwn set set lova an khawsak hang en vuot chun hahmai dawk ver verin innui khawm a lo ni el thei. Lungril taka an hmakhuo thlir puma ngaituo chun, ei chipui, ei unau laina ṭawng khat hmang an ni meu si leiin an hmabâk an khoa, innuina ding a um nawh. Ka hril hnuolna ni lovin ka ngaituoa ramthim Tripura, Bhutan invawi rak rak nekin hnam sunga pawl hran hran hai rawngbawlna chia ka ruot. Hnam a ngirsuok naw chun pawl hin umzie a nei awm si nawh.
Sawrkar laipuiin hun khawral le sengso a tlawm lem theina dinga MGNREGS le inzawm DBT (Direct Benefit Transfer) a hang hmang tum ngiela chu, Tipaimukh biel mipui chu Sathu umbûr ruok ang Bank Parbunga ei nei leiin biel dang ruolin kal ei pên thei ve naw phawt chu a nih. Hi lei hin kawitan deuvin mipui Bank account-a Job card sum ei la lâk thei hri naw a. Village Authority le sawrkar office-a sin a tlawm pha thei naw bawk. Job Card a hmang nawna dinga hmang le sawrkar office-a sawt tak tak a chambâng hlak inthielfai tumna khawm chu Tipaimukh biel Bank sathu umbûr ruok ang chau a ni leiin sawrkar hmangaina khawm chu tuhria ding chun ei la dawng ve phak naw a. Thanlon bielin SBI Branch thar kum 2017-a an hawng thar khi naupang fakthei inhnar takin a ruk takin kan hnar ngawi ngawi hlak. Thuneitu mipui aia ngir hai hin mipui harsatna hi an harsatnaa an mi ngai pêk hun ding nghakhla takin ka thlir.
Tipaimukh biel sawrkar office hi sathu umbûr bit anga mitin tlân theia a um theina ding chun tuta National Highway Tuiruong vadung ṭieu pho anga inhrawt hin mi ram haia National Highway ang a ni a ṭul makmaw a. Tuta electric hrui kei zama um mêk khawm hi ram hmangaina lungril puta sinthaw a ni naw chun mani mipui mankhawng kam khum ang tluk ni mei ei tih. Chu chu ni naw hram sien nuom a um. National Highway hin a hmel hmang dik tak a put zo huna chu, a sunga cheng Hmar mipui hai hin khawpuia chenghai neka nei naw sa saa bufai man tam lema ei fâk rawp hlak hi bân ta’ng ei t’a. Rethei le harsa’n khawsa zing bík ta nawng ei t’a. MLA le MDC ngaisak naw khawm tuta ang hin inlang ta naw nia. Ei lo thlai hmasuok ei sie ṭâwp hlak hai hi Silchar, Aizawl, Churachandpur zuk châwm ta’ng ei t’a. Chu huna chu Lova ei sie ṭâwp hlak thlai thar man chu nupui kawnga mansate nghâk ta’ng a t’a. Papui dum ziel man le naupang fâkthei man bêk lo kêp ta’ng a tih.
Ei tlangram hring dum duoi hi thlaler ram ṭawl, hnusawn ramin inchangtir phal lul naw’ng ei t’a. Nang le keia ṭhanglâkna zarin Tipaimukh biel sathu umbûr ruok ang lek te hi sathu ei la thun bit lal ding a nih. Chu chun pansak panthlang hung lût suok an t’a. Ei ram hausakna chu sumin inchangtir ei t’a. Ram lungsietum ram ni hlak kha, ram inhawi, bawng nene le khuoizu luongna ram Hmar hai Cannan ram la hung ni ngei a tih. Chuongang ngirhmun tlung ding hun chu ka thlir nitin hlak.
27 Tuolbuol 2018
Lientlangpui, Lungthulien
Sathu umbûr a ruok phât chu a neitu ta ding khawmin ṭangkaina a nei naw a. Vawm rátin tapsaingo a hluo thei ṭawk chau a. Pansak panthlang in kawl le kieng el chau ni lo, tu le te sathu lawr tum hmai mawk deuvin a’n kir hlawsam tir rawp hlak. Christmas le kum thar lawm laia vawk that naw hlak ran that a’n khât a, sathu umbûr khawm inpha mat hman lovin a ruok inhil bar a. Maikuong sathu changal hme inhuom bâwt inrawpna khawm chu râwp a sukna zuol saua. Sathu um nghal lo me chu, sathu changal hme inrâwp chu chil a thlawna mi’n lem liem tir tu chau a nih.
Sathu umbûr a ruok leiin maikuong sathu changal, a tui buong kawra ei suong tum khawm a thu um remchang tak sithu chun lung tlu lo deuva suong a ṭul lem tah. Sithua suong el naw chu thaw ding a um nawh. Republic day, Independence day le sawrkar nipui bîk am a ni chânga Tipaimukh biela sawrkar thawktu an hung viet anga sathu umbûra sathu thun chu Christmas, kum thar le vangduoi leia vawkvai that ngei ngei ṭul. Chu hma po chu sathu umbûr inhil bawr bawr a sie hri a nih.
Sâ a vang luot leia sathu umbûr a ruok inhil bawr bawr angin Tipaimukh biela sawrkar office hai chu thawktu hmel hmu ding a um ngai nawh. Sathu umbûr ruok ringawt hmanin in khat nu thlai suong a sukbuoi chun Tipaimukh biel sunga sawrkar office thawktu hai um naw leiin a biel mipui an sukbuoi nalawm. Sathu um naw changa sithu hme, chi-al hme mipui chana a tlung, lungawi deuva an suong el ang hin; birth certificate, tribe certificate le lekha pawimaw dang lâk ding ringawtin nei lei ni lovin mamawna an sang em leiin cheng tam tak sengin Churachandpur an hung rawp hlak a. Zing le zân suong insama an um lai Churachandpur fena’n bufai bag hni bag thum man ding an hmang ral phâk a. Hmar biel- Churachandpur lampui ṭhat naw leia kalman (fare) to em em hi mipui rêk tu pakhat a ni ve bawk. Hieng ang harsatna laka ṭhangpui tu ding chu dingdihlipa thlirin kum nga dan peia mipuiin sawrkara an palai ding an thlang hlak. Vawisun ni chen hin thutiem sukpuitling theitu ding le mipui mamaw phuhrûk thei tu ding an la um hri nawh.
Hmasawnna kawnga Tipaimukh biel mipui ta dingin kawla ni eng suok ve thei lovin thlapa âwk I lem ang elin fakrukna thimpui âwkin indikna kawla hung suok chu a lem zova. Sawrkar hmasawnna Scheme hran hran hieng Pradhan Mantri Gramodaya Yojana (PMGJY), MGNREGS, Rozgar Nirman Yojana (RNY), Swarnajayanti Shahri Rozgar Yojana (SJSRY), Antyodaya Anna Yojana (AAY), National Rural Health Mission (NRHM), Pradhan Mantri Employment Generation Programme (PMEGP) le a dang dang hai hin hmasawnna intlun ta nekin mihriem chu Pathien thuthlung bawsietu’n a siem lem hlau. Hieng hmasawnna Scheme Tipaimukh biela ei hmang dân hai hi sawrkar laipuiin hung hrie nisienla lem chu a fund lak kir tak a nuom hiel ka ring.
Tipaimukh biel chu sathu umbûr ruok ang lek sawrkar Office nei eini leiin Manipur biel dang en chun mihriem ei ang ve phâk tawk chau a hawi. Fâk le dawn châklâkna ding lampui ei National Highway hlak chu vangduoi thlak takin Tuiruong vadung ṭieu pho ang chau a n’a. Khawvel mihriemin Digital Age (Computer Age) an chuongkaia, khum kil a’nthawk khawvel sak le thlang, sim le hmâr, kil tin kil tang an fang kuol let el lai Tipaimukh biela chu sawrkar hmalâkna’n ieng Telecom Network Tower khawm a la ngir teu nawh. Fûrpui khaw siet laia ruopui vân âwn hnuoia lem chu Mobile Handset pai chu lungtum pai nekin a nêp lem met chau. A vangneia siemin Mizoram network tower inṭawmpui thei a la um hrâm a. Hi khawm hi nghei der chang a um bawk. Mipui aia ngir ta rau rau si chun hma lâk vat chi a nih.
Parbung Police Station khawm sathu umbûr ruok ang thoa ṭangkaina nei ve lo a ni leiin Tipaimukh biela dân le thupêk a kengkaw ding an um naw a. Parbung PS chu favang tlanga lo hnawma vate ṭi nekin a nêp lem a. Ṭangkaina a nei der naw ti inla a suol bêk ring a um nawh. Vate ṭi ang lek Police Station hang nei ve chu ram ropui ram ni tla seng lo ram chu ei hmaa kilometer sing tam tak a la um ei inphat ka ring nawh. Ei politician hai lai hin, chu ram ropui chu tu’n am mi’n tlun thei ta’ng a t’a? Sathu umbûr khawm a ruok phât chu ṭangkai tah nekin hmun a hluo lem a. Tapsaingo a’nthawk sawn suok hiel a ni hlak. Police bo building ringawt Police Station chu aithing bil intam vawng a bil ruok ang a n’a. Ṭangkaina le umzie a nei naw a. Vawk le bâwng ruol Assembly Hall chau naw chun hmangna ding dang a um nawh. Vangnei thlak takin Parbungin vawk le bâwng an lo râwt hlaua, building a ṭawp naw pha lem.
Police um lo Police Station na ná na chu dân le thupêk chu ringnawtu mihai hmaa Bible sie ang a n’a. Zu le sa a hluor zuol a. Damdawi chu ruidawiin (inruina) a’n chang zo tah. Ṭhalai tam tak chu Donte’n Spas modart) a dawn naw chun a tlei thei lo an um nuol a. Lalnunnem (Ganja) bova nun innêm thei lo hrangsie ṭhalai an kat nuk bawk. Dáwn set set lova an khawsak hang en vuot chun hahmai dawk ver verin innui khawm a lo ni el thei. Lungril taka an hmakhuo thlir puma ngaituo chun, ei chipui, ei unau laina ṭawng khat hmang an ni meu si leiin an hmabâk an khoa, innuina ding a um nawh. Ka hril hnuolna ni lovin ka ngaituoa ramthim Tripura, Bhutan invawi rak rak nekin hnam sunga pawl hran hran hai rawngbawlna chia ka ruot. Hnam a ngirsuok naw chun pawl hin umzie a nei awm si nawh.
Sawrkar laipuiin hun khawral le sengso a tlawm lem theina dinga MGNREGS le inzawm DBT (Direct Benefit Transfer) a hang hmang tum ngiela chu, Tipaimukh biel mipui chu Sathu umbûr ruok ang Bank Parbunga ei nei leiin biel dang ruolin kal ei pên thei ve naw phawt chu a nih. Hi lei hin kawitan deuvin mipui Bank account-a Job card sum ei la lâk thei hri naw a. Village Authority le sawrkar office-a sin a tlawm pha thei naw bawk. Job Card a hmang nawna dinga hmang le sawrkar office-a sawt tak tak a chambâng hlak inthielfai tumna khawm chu Tipaimukh biel Bank sathu umbûr ruok ang chau a ni leiin sawrkar hmangaina khawm chu tuhria ding chun ei la dawng ve phak naw a. Thanlon bielin SBI Branch thar kum 2017-a an hawng thar khi naupang fakthei inhnar takin a ruk takin kan hnar ngawi ngawi hlak. Thuneitu mipui aia ngir hai hin mipui harsatna hi an harsatnaa an mi ngai pêk hun ding nghakhla takin ka thlir.
Tipaimukh biel sawrkar office hi sathu umbûr bit anga mitin tlân theia a um theina ding chun tuta National Highway Tuiruong vadung ṭieu pho anga inhrawt hin mi ram haia National Highway ang a ni a ṭul makmaw a. Tuta electric hrui kei zama um mêk khawm hi ram hmangaina lungril puta sinthaw a ni naw chun mani mipui mankhawng kam khum ang tluk ni mei ei tih. Chu chu ni naw hram sien nuom a um. National Highway hin a hmel hmang dik tak a put zo huna chu, a sunga cheng Hmar mipui hai hin khawpuia chenghai neka nei naw sa saa bufai man tam lema ei fâk rawp hlak hi bân ta’ng ei t’a. Rethei le harsa’n khawsa zing bík ta nawng ei t’a. MLA le MDC ngaisak naw khawm tuta ang hin inlang ta naw nia. Ei lo thlai hmasuok ei sie ṭâwp hlak hai hi Silchar, Aizawl, Churachandpur zuk châwm ta’ng ei t’a. Chu huna chu Lova ei sie ṭâwp hlak thlai thar man chu nupui kawnga mansate nghâk ta’ng a t’a. Papui dum ziel man le naupang fâkthei man bêk lo kêp ta’ng a tih.
Ei tlangram hring dum duoi hi thlaler ram ṭawl, hnusawn ramin inchangtir phal lul naw’ng ei t’a. Nang le keia ṭhanglâkna zarin Tipaimukh biel sathu umbûr ruok ang lek te hi sathu ei la thun bit lal ding a nih. Chu chun pansak panthlang hung lût suok an t’a. Ei ram hausakna chu sumin inchangtir ei t’a. Ram lungsietum ram ni hlak kha, ram inhawi, bawng nene le khuoizu luongna ram Hmar hai Cannan ram la hung ni ngei a tih. Chuongang ngirhmun tlung ding hun chu ka thlir nitin hlak.
27 Tuolbuol 2018
Lientlangpui, Lungthulien