MY GINGERNESS-I
~ Lalruotlien Hmar
ĆithĆ®ng (Ginger Scientific name: Zingiber Officinale | Rank: Spice | Family: Zingiberaceae) hi loneimihai ta dinga sum-hnĆ¢r Čhatak a nih. Achi (rhizome) hi suituhai lekha a chun, South-Eastern Asia rama Čo angin an hrila. Eini laia khawm hi vaiha’n an mi chi-suo ring a um. Asanchu, ei pi le puhai chanchin hlui a’nthawk khawma Ć¢ithing an lo chĆ®ng hlak hmĆŖl hriet ding a vĆ¢ng hle. ’Ginger’ ti hming khawm hi ‘Sanskrit’ Čawng ‘Singabera’ (aumzie- ramsa ki lim ang) ti a’nthawka lĆ¢ksuok a nih. Ćieng le Cardamom-hai leh tluorkhat an nih. Jamaica, Fiji, Indonesia le Australia a hai khawm an chĆ®ng nasa ve em ema, India hin a chĆ®ng rawn tak a, khawvel pumpuiah 70% a product phĆ¢k a nih.
HRISĆLNA- ĆithĆ®ng hi mihriem hriselna ta dinga damdawi Čhatak a nih. 1. Cancer Treatment thawlai le inraihai luoksuok a sukre thei, 2. RĆ®l le phĆ®ngpui ta dinga Čha a nih, 3. HritlĆ¢ng damdawia hmang thei a nih, 4. Taksa kham le sil rena dinga Čha a nih, 5. Nuhmei hunbi laia, taina sukrena dinga Čha a nih, 6. Cholesterol le Blood Sugar insĆ¢nghai siemČhatna dinga Čha a nih.
NUTRITIONAL LE VITAMIN UMHAI- Fresh âithîng 100 gram a hin- Calories 79- Carbohydrates 17.86g- Dietary fibre 3.6g- Protein 3.57g- Sugar 0g- Sodium 14mg- Iron 1.15g- Vit C 7.7mg- Potassium 33mg- Vit B6, Magnesium, Phosphorous, Zinc, Pholate, Riboflavin, Niacin hai khawm ama ah a um.
MARKET LE RATE- India hi, Global Market a khawm, Ć¢ithĆ®ng supply-tu lientak a nih a. India ahin, North East State 7 hai hi a supply rawn pawl eini bawka. Nisienlakhawm Monopoly salah ei intĆ¢ng zing. Karnataka State-a achĆ®ngtuhai (Ginger Cultivars) chu, Sorkarin an harsatnahai a sawkzangkhai pĆŖk hlaka. North East a Ginger Cultivators-hai ruok hi chu ei chan hi a sie ngĆ¢wi ngĆ¢wi el a nih. Hi lekha ka zieklai hin, The Farm World Agricultural Exchange, Dy. Agricultural Marketing Adviser, Shri Bijaya Kumar Prusty chu Mobile-in ka phone a, Manipura Agriculture Departmenthai inbiekpui hmasak di’n ami hrila, Chun ama ka zuk indawn tak chu Ć¢ithĆ®ng rate le a market chungthu a nih. Diktak chun, tlangram pa, TuiČhaphai, Imphal, Shillong Guwahati, Hmarkhawlien, Aizawl -hai a, hmun le hmang inchaw le inbengbel hai hi, Ć¢ithing bul chibai bĆ»ka, a-sĆ»r-a-sa dova, tuolzakuo hĆ¢khai kha an nih. Ei mithiem le officer tamtakhai khawm hi ‘Made by Ginger’ an nih. Foreign rambung hieng; Nadia, China, Varada, Rio-de-Janeiro-a, Ć¢ithĆ®ng chĆ®ngtuhai angin, ei Sorkarin a mi ngaisak ni lem sien chu….ei Agricultural Economy hin Hnam ropui le Ram ropuitakah mi hlĆ¢ngkai ta’ng a tih.
Hienga, a rate Čhat le Čhat naw kum a um si hin chu, ei tharsuok rawn hlak bawk, hme sĆŖng hlak nilo, sikĆ®m dang ei phan chu a ngai an tah. Sorkar Dept-hai, ei Politician-hai leh Commercial Summit dĆ¢m neia, hun hmang a pawimaw. Chuong ani naw chun, ‘Kan bohmang zo el ding a’n ta hi….!’ Hienga zawr el khelah, “Low Volume, High Value“ a siema Export thei khawm a nih; ginger oil, ginger oleoresin, saunth (dried) le powder a siemin, Market Plan ngaituo aČĆ»l. Kum 15 hun sĆ»ng khan, nikum 2017 kha, India rama Ć¢ithĆ®ng rate thlĆ¢khnuoi Čum tak ala nih. Times of India 10 March-2017 in a tĆ¢rlang dĆ¢n chun, Karnataka a’nthawka supply tamtakhai chu Rs 40/kg chauhin, Retail Market-a zawr anih. Tukum khawm hin tuchen chu, India khawpuia rate-hai ei hang en chun, Rs 25-70/kg inkĆ¢r chauh ala a nih. Tulai Tlangrama a rate chu Rs 10/kg ana. Hieng anga ei zawr chun, Rs 1 lakh/acre ei loss top ding a nih. ĆithĆ®ng lei hin, Pu Modi chen khawm mi hmĆ»r chungah a chuong tah a. Ka Pu Lallienthang lem chun, ’BJP inlal sĆ»ng Ć¢ithĆ®ng inman naw nih, Bangladesh a khar pui chu’, ati hiel a nih. A Politicise lei khawm chu ka ring nawh a, a beidawng hazat, sum vĆ¢ng lei vawng nĆ®ng a tih. “ĆithĆ®ng le an hme hlak tak, that an la khap deu deu pui chu”, ti’n pa pakhatin ala hung recommend pui deu deu bawk. Keima ang thovin, Gingernessan nei lei ka ring. “India ram sĆ»nga Ć¢ithĆ®ng le Ć¢ieng a’nthawka traditional tak le khawl thiemna hmanga thilsiemhai hi hriselna ta dinga Čha le a’n hnik bik zie hi khawvelin ahung hrietsuok mĆŖka. India rama sumdĆ¢wng le dĆ¢wrkai nuomhai ta ding khawma awlsam taka a’n um theina dingin, dĆ¢n le dun zĆ¢ngkhai taka sierm ani tah. ‘Hung unla, India ah hung SumdĆ¢wng ro’ (Come, Invest in India)”, ti’n Pu Modi chun World Food India 2017 Conference-na ah a hril ve thung.
Parbung: The 17th February, 2018
MY GINGERNESS –II
Losinthawmi Čhenkhat chun, “ĆithĆ®ng hin ‘ai’ a nei a nih”, a’n tih. Kumtin tina chĆ®ng ve hlak si, zawr khawp nei thei lova, a thu naw leh a zawrna tienga dau nei lo an um hlak a. A rate Čhat naw kum huna tam tak tak nei; a rate a Čha huna a thu boral pĆŖk nĆ¢wk hlak si. AČhen chu a rate khawm Čhataka zawr si’n, aman intĆŖl lova, an bat riral pĆŖk dĆ¢m. Chuleiin, Ć¢ithĆ®ng anti nama’n, ‘AI’ khawm a nei hiel ama’n ding maw ?
ACHĆNGNA HMUN DING: ĆithĆ®ng chĆ®ngna ding chun, sea level a’nthawka inkhi’n, 1500m altitude hmun insĆ¢ngna hi duthusam a nih. Chuleiin, Hmarram sĆ»ng a khawm, Tinsuong le Pherzawl tlĆ¢ngdung ah a hlawkin, atak khawm a Čha bĆ®k hrim a nih. Pherzawl hi Sea level a khawm 900-1200m insĆ¢ngna hmun alo nih.
ACHI: India ram a hin, achi (varieties) chi hrang hrang a uma. Scientifically-a thlangsuok lem chu ani vawng nawh a, aram miha’n ahmun izira a’n kodĆ¢n a ni tlĆ¢ngpui. Chun, achitharhlĆ¢wkchi (High Yielding Variety) khawm siemsuok an tah. Maran (Assam), Kuruppampadi, Emad, Wynad (Kerala) hai hi India a Ć¢ithĆ®ng variety-hai chu an nih.
KhawvĆŖl hrieta achi Čhataka hril chu, Rio-de-Janeiro hmuna a’n chĆ®ng chu a na. Hectare 1 hmunah 25-35 Ton a um thei a hril a nih. Tulaielkhan. High Altitude Research Station (Orissa) chun, Variety thar 3 a hmusuok a, hieng- Parentage, Characters le Suprabha-hai annih. Einilaia ei chĆ®nghai hin, ni 300 khĆŖltieng ei tharsuok hlaka. Tuta a chunga Variety-hai hi, ni 229 a tlingin a’n tharsuok a nih. Athau (oil) khawm 1.9 % a nih. Kundulli-ihai Ć¢ithĆ®ng ‘Saruchi’ an ti a um bawka; ni 218 in a’n tharsuok hlak bawka. Athau khawm 2.0 % a nih. Surari Variety hin, ni 225 sĆ»ng a aw a. Finger Variety khawm a um bawka, ama hin thau 2.1 % a pai ve thunga, einilaia ei chĆ®nghai le hin aninang ka ring. ĆithĆ®ng chi hi a ram boruok le inmil angpeiin, hunbi neia tu hlak anih. India West Coast tieng chun, May thla hin a’n tu hlaka. North East State chun April thla hi atu hun dinga mithiemhai chun a’n hril dĆ¢n a nih. Phaizawl tuilo ahai chun, February thla lailung le March thlabul hun sunga achi phĆ»m zo hlak dingin ami hril.
ĆithĆ®ng chi lĆ¢k dĆ¢n khawm hi Agriculture Expert-hai hril dĆ¢n chun, 2.5-5.0 cm a sei, 20-25g a rik le a dĆ¢wn lĆ¢kna ding Čhatak 1 or 2 bĆŖk a Čhang ding a nih. Chun, achi hi, 0.3 % Dithane M45 damdawia 30 minutes sung, hi damdawia inchi’n, athĆ»k ding a vĆŖng thei. Achi ei tu zo ni 40-90 hun sĆ»ngin, 75kg Nitrogen/h pĆŖk ding a nih.
AHRIK: ĆithĆ®ng hin hrik tam tak a’n neia. AČhen achi a’nthawka lo um reng le aČhen a kĆ»ng dĆ¢wn le ahna a’nthawka inČan an nih. Achi ei tu laiin, Trichoderma or Bordeaux 1%, athĆ»k vengna di’n, hmang a Čha. A kunghai a mawia, a hnahai a hung eng Čan ani chun, Malathion 0.1 %, July-October thla sĆ»ng, thlatin vawikhat kĆ¢p ding a nih. Abirinbik ani chun, Carboryl 0.1 % hmang bawk ding a nih. Hieng Chemical ei zieklanghai hmang kher lo khawmin, Neem hna sukphita a tuia siema kĆ¢p in, athĆ»k ding a dang thei bawk a nih.
Parbung; 18 Feb 2018.