~Joseph V Tuolor, Team Member,VIRTHLI.COM
Atûnlai hin ṭawng thuah hin hril hrang neu neu a um nuol a, internet khawvel a lêng ei chen tâk leiin ṭhenkha chun facebook hmangin an ngaidan hai an hril sup sup a, ṭawng hi hnam a chen ti’n an ngaidan hai nitinin ṭawng hi hnam chen nawh a ti pawl hai nih an mansuol mêk a. Ngeituona tamtak khawm hi thu hin ani pêk chit ei ring bawk chen. Ṭawng hi a pawimaw a, an biekpawna nih thil anchîkpawna hranga pawimaw tak ankha chu a chen. Hmar mathlâk hai hi eimani hriemmi a hin chu ṭawng a hau tak ti inla ti suol kher inlâng ring nawng. Atun chen khawm hin hît ei pahnam ṭawng- Ṭhiek, Biete, Hrangkhawl, Kom, Dulien, Faihriem, Bâwm etc nih a dang dang hai eila hmangin eila mandam ṭawk ṭawk thei a, hnampui ei chenzie ei manlangna ankha a chen tinaw theinaw meh.
UN chun ṭawng a bo el hrang hai hi endanger language tiin ṭawng izamaw chen a ziek suo a, ṭhenkha hrildân lem chun kumtin hin, ṭawng hi raza tamtak kha a bo chen an tih. Hît ang khawvel a lêng ei chenleiin ei ṭawng hai hi kaitinmaw aw ei mandam hrang ti nih, ei ṭawng hai hi a hmang eilo hro tâk khawma kaitin maw mi haiin ei ṭawng hmang zer hi anla hung chîk hrang ti dâm hi ngeituo ân hun tâk. United Nation hin 2500 neka tam endangered language nih ṭawng ngirhmun derthawng a um tîn list a siem a, chût lai chun atûn a ei pahnam ṭhawng Ṭhiek, Faihriem, Sakachep, Kaipeng etc hai lem hi chu a um nih umnaw khawm chîk phâk ta nawh. A tûna ei Hmar ṭawng ei hmang hai, Dulien (Mizo) ṭawng hai dâm, Hrangkhawl, Paite ṭawng, Tangkhul, Lai, Mara, Dimasa, Khasi, Bodo etc etc hai hi bo theilo hrangin ei rangei a chuh, atûna a ngirhmun chu derthawng tak khân an sie chen. Bru, Kom, Biete, Koireng, Bâwm etc etc hai hi a bo el harngin an sie bawk.
Ei hril ang chun khawvel ân ṭhang pat a um ei chen a, ei ṭawng hai dâm hi ṭawng dang nih lakpawl dâmin a um a, ei ṭawng ei hmang dên ei sâwn hai khawm hi itik ni maw chen chu la bo ngei nga tih. Chu pha chun atûna ei unau Ralte hai ang hin, ṭawng anei si hai khan ei ṭawng hi kaita a um maw khawm an la ti ring a um. Ei ṭawng eila hmang dên hai hin thu nih hla dâm hi lo ziek inla, lo sie manṭha inla, chun mani piengpui ṭawng dâm hi hmang azak naw inla, mi ṭawng khawm hmang ta, ei ṭawng lem chu ei hmang tlat hrang a chen ti dâm hi vawng manṭha nâwk zuol inla zâwt a um hle.
Ei ṭawng hausakna hai dâm hi ngeituo chun, a bo mêk hai hi anpâm a um a, nakai ṭhang la hung thar pat hrang hai khawma kai tina maw ti a ei pahnam ṭawng hai dâm anla hung anchûk theina hrang hin kaitin tak hin maw thaw inla ṭha ngata ti hi ngeituo ânhun tâk a, ânhnu hman chen tâk. Lekha ziekna hrang nih computer khawl ṭhatak tak kha hai ei hung nei thei tâk a, thil a thaw hi ei pei phawt chun a awlsam tâk êm êm. A tûna ei ṭawng hai dâm hi BA chen hai khawm ei anchûk theina School, College hai nih University ei nei tâk a, hît hai a khawm hin ei ṭawng humhalna nih sukhausak na hrangin ei pahnam ṭawng hai hi manchuonsa thei ngei tih. Ei pahnam ṭawng hai dâm hi sirde el lovin a hnam pumpui hin lungril hmunka anpu a, a humhal dân hi ngeituo thei chen nga tih.
Miṭhen tamtak rangeidân chun ei pahnam ṭawng a lekha ziek mawchen thu nih hla maw chen a suok chun, hnam anṭhena hrang angin ei rangei. Amiruokchu ṭawng hin kaitin maw unau ni ṭhe ngata? Hmar hai hin ṭawng 20-30 khawm hmang inla ei hnam hi anbo naw nih. Lungril a kawi hai chu a mantlunpêk dân hrang chu hotu nih ṭhuoitu ṭha tak tak kha ei nei a, anmani’n neituo ngan tih. Ṭhuoitu hai bawk hin ei pahnam ṭawng hai humhalna khawm hi anni thawpui hrang chen. Ei ṭawng hi ei man hausak thiem phawt chun hnam dang hai chen khawma hung anchûk ngan ta, anlâr pha nga tih. English (sâp ṭawng) khawm hi ei en a, kumtin hin thumal tam tak ṭawng dang anthawk an lâk manlût zer chen tie. Eini hman chu ei pahnam ṭawng ei humhal hrang chena ei rêngin ei thaw thei a, chu mawphurna chu a ṭawng a hmang hai chawk chenlovin a hmang naw hai hnam anvawina nei hai popo mawphurna a chen.
