By Upa Dr.Vanlal Tluonga Bapui (Hi paper hi HLS Joint Conference huna Upa Dr.Vanlal Tluonga Bapui in a present a nih)
Hmar-hai hi Mizo hnathl^khai laia hnam tam pawl tak le burip tak ei nih a. Pu Zatluanga chun, ‘Mizo hnam zingah Hmar chi hi mi piang rual thei tak an ni a, chuvangin Mizo ramah pawh chi rip pawl tak an tling a ni’ tiin a lo ziek hiel a nih. (Mizo Chanchin, p.4). Ama bawk hin Hmar pahnam chu 91 niin a hril bawk (p.11). Ei Historian Pu Hranglien Songate chun pahnam zahni chuong zet ei um niin a tarlang bawk. Hmar pahnamhai laia khawm á¹awng nei hran tam tak ei um a. Chuong pahnamhai lai chun vawisun chena mani pahnam á¹awng hmang khawm ei la um zing a nih. A bikin Assam rama chun Ṭhiek, Hrangkhawl, Biete, Faihriem le Sakachep hnama mi á¹hahnem tawk takin mani pahnam á¹awng an la hmang seng a nih.
Hmar hnam hi buk lien tak tak pahnia lo um ei nih a – Khawsak le Khawthlang. Chuong buk hnihai laia Khawsak á¹awng chu Hmar á¹awng ziekna ding le ei litarechar dingin ei lo thlang le ei ihmang a lo ni tah a. Chu á¹awng chu lunginruol takin vawisun chenin Hmar á¹awng tiin ei pawm tlang a, ei á¹awnga lekha ziekhai po po khawm hi á¹awng hmanga ziek an nih. Pahnam á¹awng á¹henkhat chu ziekin lo umnaw sien khawm, lekhathawn le thu tawite te ziekna ding chun hmang an ni ve rawp. Biete á¹awng le Hrangkhawl á¹awng ruok chun Bible khawm sut a ni tah a, hieng á¹awnghai hi litarechar anga siem khawmin an lo um tah.
Hmar á¹awng ngirhmun.
Mizoram-a inthawka Chanchin Ṭha dawngtu ei lo nina leiin, Pathien Thu chu Lusei á¹awngin ei hei hriet hmasa tak a. Amiruokchu, mani á¹awng nei ngei ei lo nina leiin, a hnung elah Hmar á¹awnga thu le hla hei siem suokin a hung um nghal a. Thlarau mi, ringtu hmasahai chun hla hlu tak tak el an mi lo phuok pek a, vawisun chen khawm Pathien pawlna le vanram ngaina dinga ei ihmang á¹angkaihai laia mi an la ni ta rawp a nih. Ringtu chu thu le hla tiem lova ni thei a ni naw leiin, tiem le ziek ei thiemna dingin Inchuklai Bu siemin a hung um nawk pei a. Hieng kawnga hmalakna lo nei hmasatu Dr. Thanglung le mi danghai chungah ei lawm tak zet a, á¹hang thar pei dinghai an mi ngaituona leiin ei á¹awng inchak dan ding dam an mi lo buotsai pek hi a hlu em em a, á¹hangtharin ei vangneina hi ngaihlut nachang ei hriet zing khawm nuom a um hle a nih.
Mihriem ei hung pung le inruolin litarechar tienga harna khawm ei hung chang pei a. State hran hrana thedar le um indar niei nuoi nina hin kawng tam takah harsatna mi siempek sien khawm, Pathien á¹hangpuina dawng peiin, ei á¹awng khawma hmasawnna a hung nei thei pei hi thil lawmum tak a nih. Manipur rama changtuhaiin hmalakna an neina leiin vawisun chu Manipur University hnuoiah B.A. chen inchuk thei dingin ei lo nei tah a. Assam rama khawm Cachar phaia mihai hmalaknaa bul iná¹anin vawisun chun Assam University hnuoiah B.A. chena inchuk theiin ei siem puitling ve a ni tah. Assam rama chun tulaia TET Examna dinga khawm Hmar á¹awng hi paper pakhat a lo ni ve hiel an tah. Assam Civil Service Officer-hai khawma Hmar á¹awng an hriet chun kaisangna an hmu thei. Hun sawtnawteah Mizoram tieng khawm Hmar á¹awngin hmasawnna thar a nei pei ei beisei a nih. State pahni zetah B.A. chen inchuklai haiin subject pakhata an nei theina lei hin, Mizoram le Meghalaya haia khawm College inchuklai haiin Hmar á¹awng an inchuk ve theina ding lampui khawm zawng thei ni dingin ring a um a. A á¹awng hmangtu ei tam pha chuong khawm chu ei hmal^kna ding hung ni thei a tih.
Hmar Ṭawng harsatna tuok.
Ei tarlang ta angin Hmar lai pahnam á¹awng la hmang mi tamtak ei um a. Chun, State dang danga um le muol za tam kardana khawsa ei lo ninaa hin, ei á¹awng hmang dan, ei lam dan, ei thlak danhai hi chite te an hran met met a. Amiruokchu, vawisun chen chuong inhrannahai chun harsatna taluo chu a mi la siempek naw niin ei hriet a. Tulai hnaiah á¹awng ziek dan sukdanglam tumna ei hei tuok belsaa, hieng hi thil á¹ul dá¹r lo, thil á¹ha lo um á¹awk á¹awk, mi po povin á¹haa hriet le lungawi taka ei ilo hmang le fepui pei sukchingpena mipui lungril suká¹hiengtu chau a nih a, a pawi ei ti hle a nih. Ei á¹awng hi siem burip (standardized) a á¹ul a, ei siem burip pei ding khawm a hrim a nih. Chun, ei á¹awng khawm litarechar anga siem puitling pei ei á¹ul lai zingin hiengang tumna hin á¹hangthar mi tam tak lungril a chawkbuoi a nih. Ei á¹awng hin insiemá¹hat hun (transitional period) ei mamaw tah ni awm takin mipui ei buoi luoi luoi ni khawmin anlang hiel tah. Hi thil hi buoipui á¹ul lo thil a nih a, a mi sukchiritu mei mei a nih. Ṭawng hi a hmangtu le neituhai (native speakers) tading a nih a, midang a á¹awng hmangnawtuhai (non-native speakers) tading a ni nawh. Ti tak em a chun, ei unau Thadou-hai khawmin ‘Pathen sem’ ti hi Pathien siem tiin an lam tho a nih. Thlai ti anga ziek kher lovin ‘lhai’ an ti chun a chieng ve em em a nih. Ei á¹awnga umsa sukdanglama tr le o ei hmang chun, thumal tamtak lam suol ding nei ei tih. ‘Kan thlaichi tu a á¹o tah’ ti chu ‘kan thlaichi tu a traw tah’ tiin ei lam el thei a nih. Ei lo bel tasa kha thil thara hei thlakthleng ei tum chun eini le eini harsatna thar insiem fawm ei ni ringawt ding a nih. Ei inei sa hi a á¹ha tawk a, lawm tak le lungawi takin hei hmang pei el inla, chu chu ei hmasawn á¹hatna le lampui indik ning a tih.
Tulai hnaiah, a bikin Assam ramah, á¹awng lam indiknaw a tam khawp el a, chulaia a lar tak chu tl le thl hmangna hi a nih. Thlangah ka hang lawn, Zani ka hung thlung dam an ti ta mei mei a, á¹hangthar á¹awng inchuklai hai tading chun andik tak hriet hran a harsa an ti ta hle a nih. A lam dan an hriet hmasak kha andiknaw pa a lo ni chun, andik angah ngaina a hung um thei a, á¹awng a sukchingpen thei ding a nih.
Hmar Ṭawng sukhmasawn dan ding.
Mani khawma hre seng tho ei ta, mani á¹awng sukhmasawn dan ding chu mani chita ei ngaituo khawm á¹ha dingin ring a um. Ṭawng sukhmasawnna dinga ka mimal thurawnhai chu:
1. Mani á¹awng inzapui lovin ngaisangtu ni seng inla ei á¹awngin hma hung sawn a tih. Hmar ei ni ruolin Hmar á¹awng hi thiem seng inla, a la thiemnaw ei um khawma mani ngeia hmang thei tumin inchuk ve inla, tuta nek hin chu hma hung sawn ngei a tih. Mizo rama chun Mizo á¹awng hmang seng a nih a, ei sawisel nawh. Amiruokchu, mani á¹awng a ni leiin Hmar á¹awng hi hei thiem ve seng inla chu hmasawnna ropui tak ni ngei a tih.
2. Mani á¹awnga lekhabu ei nei le suthai hi ngainat pumin tiem tum seng inla. Lekhabu inchawk hi mi tamtak chun an sumsiel a, mi inchawksa dam an ring a. Chu chu a fel tawk nawh a, mani ngeiin Hmar á¹awnga lekhabu ziek inchawk uor inla, tiem ngei bawk inla, á¹awngin hma sawn naw thei naw ni.
3. Ei nauhai, tu le tehai hrietah Hmar á¹awng indik hmangin, anni khawma sikul le college haia khawm an inchuk nuompui inla. Sawrkar khawma Nu á¹awng inchuk hi a mi uorpui a nih ti hre thar inla.
4. Ei á¹awng sukchingpen zawng nilovin, thumal ei neinaw dam, Science le tulai thumal tharhai belsa lem inla, a thei chun a lekhabu dam hei siem suok thei inla hmasawnna lampui ni ngei a tih. Zoppen Club in Mizo á¹awng thumal thar bu an insuo a, a lo va á¹ul ngei de ti a min hriettir thar a nih.
5. Hmar Literature Society haiin an sukdanglam hma chu mania á¹awng ziek dan le hmang dan sukdanglam tum naw hram inla, hmasawnna ni ngei a tih. HLS chun Seminar dam neiin, mitin pawm tlang thei ding á¹awng hmang dan le ziek dan indik a ngaituo hlak si a.
6. Ṭawng chungchanga inrawnna nei tam thei inla, á¹awng indik hung inbelsa thei peina ding dam ngaituo tlang zing inla, ei á¹awngin hmasawnna á¹ha nei ngei a tih.
1. Mani á¹awng inzapui lovin ngaisangtu ni seng inla ei á¹awngin hma hung sawn a tih. Hmar ei ni ruolin Hmar á¹awng hi thiem seng inla, a la thiemnaw ei um khawma mani ngeia hmang thei tumin inchuk ve inla, tuta nek hin chu hma hung sawn ngei a tih. Mizo rama chun Mizo á¹awng hmang seng a nih a, ei sawisel nawh. Amiruokchu, mani á¹awng a ni leiin Hmar á¹awng hi hei thiem ve seng inla chu hmasawnna ropui tak ni ngei a tih.
2. Mani á¹awnga lekhabu ei nei le suthai hi ngainat pumin tiem tum seng inla. Lekhabu inchawk hi mi tamtak chun an sumsiel a, mi inchawksa dam an ring a. Chu chu a fel tawk nawh a, mani ngeiin Hmar á¹awnga lekhabu ziek inchawk uor inla, tiem ngei bawk inla, á¹awngin hma sawn naw thei naw ni.
3. Ei nauhai, tu le tehai hrietah Hmar á¹awng indik hmangin, anni khawma sikul le college haia khawm an inchuk nuompui inla. Sawrkar khawma Nu á¹awng inchuk hi a mi uorpui a nih ti hre thar inla.
4. Ei á¹awng sukchingpen zawng nilovin, thumal ei neinaw dam, Science le tulai thumal tharhai belsa lem inla, a thei chun a lekhabu dam hei siem suok thei inla hmasawnna lampui ni ngei a tih. Zoppen Club in Mizo á¹awng thumal thar bu an insuo a, a lo va á¹ul ngei de ti a min hriettir thar a nih.
5. Hmar Literature Society haiin an sukdanglam hma chu mania á¹awng ziek dan le hmang dan sukdanglam tum naw hram inla, hmasawnna ni ngei a tih. HLS chun Seminar dam neiin, mitin pawm tlang thei ding á¹awng hmang dan le ziek dan indik a ngaituo hlak si a.
6. Ṭawng chungchanga inrawnna nei tam thei inla, á¹awng indik hung inbelsa thei peina ding dam ngaituo tlang zing inla, ei á¹awngin hmasawnna á¹ha nei ngei a tih.