HMAR LITERATURE SOCIETY’S STANDPOINT
~ S.N.Ngurte
Chairman
Hmar Literature Society.
Tulai hnai el hin ‘Ṭ’ aia ‘TR’ le ‘AW’ aia ‘O’ hmang chungchangah ngaidan hrilna a um zeu zeu a. Mi tam tak chun Hmar Literature Society ‘Stand Point’ hre chieng mang lovin an hmatawk tawk ziekin HLS hi uièk an inphurtir và ng vâng niin a’n lang a. Chuleiin, a hnuoia ang khun hrilfiena insuo a hung á¹ul ta a nih.
Hmar Literature Society hi 1945-a indin a nih a. School Text-book siem a, ei Hmar á¹awng ziek dà n chungchà nga thuneitu a nih. Hotu dang dang inthlak kuol peiin HLS chu an enkawl a, Pawl VI chen hmang ding Hmar lekhabuhai chu 1968 lai khan Manipur Sawrkarin a mi pawmpèk a. Chuongchun, Text-book-hai an ziek a, Sawrkar-in ruongà m a siem thar dungzuiin Text-book-hai chu siem thar pei a nih.
Text-book ziektu haiin thumal an hmang dan le hawrawp an remkhà wm dà n a lo inang naw á¹het á¹het a. A san chu HLS-in ziek dan kalhmang fumfe tak a lo la induong naw lei a nih. 1988 kum khan Pawl X Hmar MIL Text-book ding Manipur Board-ah a pêk lùt a. Amiruokchu, pawl pakhatin Pawl X inchuk dinga Text-book an siem chu HLS fe thleng lovin an lo pèklùt ve a.. Amiruokchu, HLS-in a pawm lo, ziektu á¹henkhatin ‘aw’ hmangna dingah ‘o’ an lo hmang leiin, Reviewer haiin an hnà wl a. HLS-in Pawl 10 MIL Text-book ding a buotsai chu an pawm ta a nih. Chu zo chun Syllabi ruongam thar hmanga Text-book ziek thar a hung á¹ul ta pei a. Chuongchun, ziek dan ‘standard’ pakhat pawm bik nei lo thei lo a hung ni ta leiin,. Pu Lalthankhum Sinate le Pu Darsanglien Ruolngul haiin HLS an phur lai le, Pu J.Ralkapthang le Pu Zuola Shunate haiin HSA an phur laiin, Hmar pum huopa Frontal Organization lien pahni inkawp chun, ‘Hmar |awng Ziek Dan’ Seminar, ni 2 sung aw, Rengkai Community Hall-ah March 1989 khan an huoihawt a. Seminar Paper buotsai dingin Dr. Lalnghawrlien leh an mi ruot a.
Kohran tina inthawk hotu, Chanchinbu insuotu, Ziektu, Student Leader, Party hotu, pawl dang danga hotu le Government Officer iemanizat á¹hangin mi 100 lai hiel Seminar-a hin kan á¹hang a. Thumal ziek kawp le ziek á¹he, prefix le suffix, thumal siem dan le ‘aw’ le ‘o’ hmang dan chipchier taka sui le hriltlang a ni hnungin, thutlukna felfai tak siem a nih. Chuong hun laia ‘aw’ ri tawi aia ‘o’ hrilmawitu chu Pu L.Keivom hi a ni el a. ‘á¹’ aia ‘Tr’ hrilmawitu lem chu tukhawm an la um nawh. Seminar-a á¹hanghai chun ‘aw’ ri tawi aia ‘o’ ei hmang chun, ‘o’ aia ‘ou’ ei hmang a á¹ul ding a ni leiin, ei á¹awng ei sukbuor mei mei ding a nih tiin, ‘aw’ ri tawi aia ‘o’ hmang dinga rawtna chu Seminar-a á¹hanghai chun an hnawl pumhlum hmak a, ‘o’ chu a ri ang anga hmang zawm pei dingin, thutlûkna chiengkuong takin an siem ta a nih. ‘Aw’ ri sei hmang a á¹ulna hmunah ‘a’ chungah thluksei inchikna circumflexion sie a, hieng anga ‘^w’ ziek el ding ti chu, Seminar-a á¹hanghai dit dan le thutlukna a ni bawk.
Hi Seminar thutlukna dungzui hin HLS chun Hmar Grammar siem vat a rawt a. 1991 February thlaa HLS Executive Committee iná¹hung chun Hmar Grammar siemtu dingin Puhai S.N.Ngurte, Dr. Lalnghawrlien, H.K.Khawlkung le Dr. Lal Dena an ruot zui nghal a. Tha le zung tam tak senga vawi tam tak an iná¹hungkhawm hnung chun Hmar Grammar chu an hung siem zo ta a. 1997 kuma Pawl 10 inchuktu haiin hmang á¹anin, Pawl XI. XII le BA-a Hmar MIL latû haiin an hung hmang zawm ta pei a nih. Vawisun chen hin Edition 7 ei sut ta a, Copy 9000 neka tam ei zawr suok ta bawk.
Hmar Literature Society chun a thei ang ang le a thiemtà wp suoin Hmar Literature hmasawnna dingin á¹hang a lâk char char a, tûkhawm a khing ngai nawh a, tu pâwl khawm á¹an bik le á¹an naw bik a hril ngai nawh. Amiruokchu, ei Literature-in hma a sà wn hrà t theina ding a nih ti hrein, á¹awng ziek dan kalhmang pakhat pawm bik a nei á¹Ã»lin a hriet a. Chuong ang kalhmang pakhat chu induong dingin Seminar huoihawtnaah á¹hahnem ngai takin hmâ a pu a. Hnampui thutlukna chu inza taka zà wmin, nghet takin a pawm el a nih. Chuong hun lai chun Hmar á¹awngin lekhabu 400 vel a suok ta a. Tu lem hin chu 700 tham tling ta ding anga ngai a nih. Lekhabu ziektuhai hin Hmar Literature Society-in ziek dan kalhmang a zui chu inza takin an zui deu seng a. Hieng ang ngirhmun ei tlung ta hnung a, ziek dan danglam ngaituo a, ei á¹awng ziek dan thlak danglam tum chu, a thawa thawchi a ni ta nawh. Hmar á¹awng ziekna ding hin hawrawp 25 ei nei a, chuonghai laia pahni – ‘G’ le ‘J’ lem hi chu Hmar á¹awng zieknaah ei hmang ngai nawh. Mihriem hming le thil hming, hmun hminga ruok chu lotheilova hmang a á¹Ã»l hlak a. Hienghai ziekna dinga ei A AW B-a inchuon an ni hrim a nih. Hawrawp 23 chauh hmanga ei á¹awng hi ei ziek a nih a. Ei ziek dik lem ngawt annawm! Hawrawp thar siem tum le ziek dan sukdanglam tum hin harsatna lien lem mi’n tlun a ta, hnufuolna ditumlo tak mi’n tlun lem bawk a tih. Meteiha’n Bengali hawrawp bà n a, an tuolá¹o hawrawp sukvul an tumna leiin mi tam tak an sukbuoi a. Bengali hawrawpa an ngirhmun an tlung phakna ding chun, kum 50 nêka sâwt lem an nghak a ngai ding a nih.
Manipur Board hnuoia Hmar MIL ei nei hnung 1993 lai khan, ei pawm lo, ‘aw’ hmangna dinga ‘o’ hmang le ‘á¹’ aia ‘tr’ hmangin lekhabu a hung suok zeu zeu ta a. 1993 kum tawp Krismas zo chun Pu Rochunga Pudaite chun, “Hmar Literature Society á¹huoituhai inpà wlpui cheu ka nuom a, inkhâwm mi kopêk ro” tiin hnina a hung siem a. Hril nuom a nei ni naw ni’m” tiin Young Learners’ School-ah December 27, 1993 khan mi 60 velin kan inpawlpui a. Kan ring naw tieng tak ‘á¹’ aia ‘tr’ le ‘aw’ aia ‘o’ a remchang lemzie a hril ta rak el a. Hieng hawrawphai hmanga a sut Hmar Thuthlung Thar Bible a hung chawi a, Member-hai lai a sem nghe nghe a. Member-hai chun ‘aw’ aia ‘o’ hmang chu 1989 kuma Seminar-in a lo hnawl ta hnung a ni leia hmang a remchang ta naw ding thu an hril a. Chun, ‘á¹’ ei nei leiin ‘á¹’ aia ‘tr’ hmang khawm chuh a remchang naw ding thu an hril bawk a. Ama chun, “Chu Seminar-a chun ka á¹hang ve nawh” a ti a. Chuphingleh kei chun, “Nang ngei á¹hang la khawm, kan thutlukna bawk chu i zawm ve ngei ka ring. A san chu i lekhabu siem ‘Tlangchar Tuihnar le i Bible sut Diamond Jubilee Edition-a hai khan ‘aw’ le ‘o’ chu a hmangna ding indik tak hmunah i hmang a’ ‘á¹’ ngei khawm i hmang annawm! Tuhin ‘á¹’ aiin ‘tr’ i hung hmang thar nawk a. Hienga Hmar á¹awng ziek dan, lep le hânga ei thlak kuol ei thlak kuol chun, Literature á¹ha nei ngai naw mei nih” ka tipek a nih.
‘Aw’ ri tawia ‘o’ hrilmawituhai chun, ‘aw’-a ‘w’ hi ei pei chun, ei Bible khawm hi a’n phân sawt ding a nih” an ti a. Amiruokchu, ‘á¹’ aia ‘tr’ an hmang nâwk si chun, ei Bible chu a sa pangngaiin a sa nâwk tho âwm si a..! Hawrawp sawidanglam hin buoina bâk chu ieng hlawkna tê khawm intlun naw nih!.
Hieng hun lai vêl bawk hin Pu L.Keivomin ‘Zoram Khawvel’ Mizo á¹awngin a ziek a.’Aw’ le ‘o’ chu Mizo of Letters pawm dan ang thlapin a ziek a. ‘Aw’ le ‘o’ hmang dan thuah Mizohai leh ei inthuhmun chara chu, L.Keivomin Hmar á¹awng a ziek pha, Mizo á¹awnga ‘pasalá¹ha’ a ti hlak kha, Hmar á¹awng ruok chun, ‘pasalthra’ a ti nawk kher kher hlak!! Hi hin ei Seminar thutlukna ngainepin a ‘kal lui’ a nih ti chu ama ngei khawma a’n phat ka ring nawh. ‘á¹' neka ‘tr’ hi á¹ha lem le indik lema a hriet a ni si chun, iengdinga ‘Zoram Khawvel’ khawm hi ‘tr’ hmanga a ziek ve el naw am a ni a ..’ ti hi mi tam tak hriet nuom a nih. Pu L.Keivom hin 1980 lai khan ‘Hmar Hla Suina’ a ziek chu a’n suo a. Chutaka chun ‘adverb’ thumal ei lam nawn ei lam nawn hlak, ‘popo, meimei, emem le hranghrang’ hai hi a ziek kawp vawng a. Chu hnunga a lekhabu siemhaia hlak chun a ziek á¹he nawk ang lawi si..! Chu hnung met chun, ‘Ṭ’ aiin ‘Tr’a hung hmang uor nawk ta em em a. ‘Tr’ a hmang uor vanglai tak chun, Delhi Edition Bible-ah ‘á¹’ a hung hmang nawk ngheu ngheu el bawk si..!! Pu L.Keivom hin Hmar Literaturej hmasawnna ding hin ‘ieng standard’ tak hi’m a dit a nih ti hi hriet thei a va’n tak ta ngei de..!! Pu Rochunga Pudaite le Pu L.Keivom hai hin an thil dit hi sâwt an dit ngai nawh a. Vawisuna an hrilmawi rak khawm hi, iengtik nia ’manih thléng danglam nawk naw ni hai ti chu tu’nam ring naw thei an t’a…!! Pu Rochunga Pudaite lem chun, “á¹awng hi ‘dynamic’ a nih ti leia sukdanglam le thlengthleng a á¹ha nawh” a ti lai zingin, a thleng danglam zing bawk a…! Hmar á¹awng hi lep le hânga a siem a nih.
Hmar Literature Society hi Hmar Inpuia inthlung a nih a. Thil iengkimah Hmar Inpui le inhrepaw zing an nih. Manipur University hnuoia BA Hmar MIL hi 2003-a pawm a ni a. November 14, 2003 khan Manipur Government-a Education Minister chu Khuolliena hmangin, Chawnga Memorial Chapel-ah a ropui thei ang taka lawm a nih.u Pu Rochunga Pudaite le Pu L.Keivom khawm a lawmnaa á¹hang dinga ditsak taka fiel le ngirhmun insâng tak inhlan an ni nghe nghe.
Chun, Hmar MIL Monitoring Committee (Assam), HSA Guwahati, Assam Hmar Literature Society, HSA Gen. Hqtrs. Hmar Inpui (Regional Level) le, mimal tak khawm a, Dr. Chaltonlien Amo le Prof. Dr. Lalzawmlien hai hmalakna le Pu (L) D P Goala le Pu (L) Sunthang ha’n theitâwpa á¹hang an là kna zà rin, Assam University-a khawm Hmar MIL chu inchuk thei dinga pawm a hung ni nà wk ta a. Chun, kum 2 kum 3 hnunga lem chuh, Hmar MIL hi Elective Subject-a lak thei ding ngirhmunah a la hung ngir el ding a nih. Sawtnawte hnungah Hmar MIL hi Honours Paper-a inchukthei khawm a la hung ni pei beisei a nih. Manipur University-in Hmar MIL a mi pawmpek ruol ruol hin Hmar Ṭawng Ziek dan Grammar khawm a mi pawmpek nghal nghe nghe a. Hmar Grammar-in ziek dan kalhmang a’n duong kal zawnga ziek taphawt chu University pawmpui lo ‘standard’ a nih ti hi, mi tinin hre seng ei tiu khai,
Mi á¹henkhat, Hmar á¹awng ziek dan dinga hnampuiin a pawm ang ngainep le deusaw an um ti hriet leiin, Hmar Inpui General Assembly Vawihnina, December 18-19, 2003 Resolution No.10-naa chun, “Hmar á¹awng ziek dan, Hmar Literature Society-in HSLC - BA chena hmang dinga a lo induong, Manipur University le Manipur Government-in a lo pawmpuihai hi, zà wm le zui seng á¹ha kan tih” tiin thutlukna a siem a. A zà wmnawtu, mi lulul an um nia hriet a ni leiin, January 12, 2010 chun Press Release a siemphà nghê nghe a nih. “Hmar Inpuiin thu an suo tak hnung khawma inza lova ’á¹’ aia ‘tr’ le ‘aw’ aia ‘o’ hmang an la um rawp hi, Hmar Inpui Executive chun a ngaimawin pawi a ti hle a. Ei á¹awng ziekna dinga Sâp haiin hawrawp an mi lo siempek ang takin ei á¹awng hi ziek seng ei tiu” tiin mi tin hriet dingin thu an insuo nawn nawk a nih. Hi thusuok inza lova kaltu chun Hmar Inpui a ngainep ti naw thei ni naw nih a; Hmar hnam khawm a hmusit ti thei ni bawk a tih.
~ S.N.Ngurte
Chairman
Hmar Literature Society.
Tulai hnai el hin ‘Ṭ’ aia ‘TR’ le ‘AW’ aia ‘O’ hmang chungchangah ngaidan hrilna a um zeu zeu a. Mi tam tak chun Hmar Literature Society ‘Stand Point’ hre chieng mang lovin an hmatawk tawk ziekin HLS hi uièk an inphurtir và ng vâng niin a’n lang a. Chuleiin, a hnuoia ang khun hrilfiena insuo a hung á¹ul ta a nih.
Hmar Literature Society hi 1945-a indin a nih a. School Text-book siem a, ei Hmar á¹awng ziek dà n chungchà nga thuneitu a nih. Hotu dang dang inthlak kuol peiin HLS chu an enkawl a, Pawl VI chen hmang ding Hmar lekhabuhai chu 1968 lai khan Manipur Sawrkarin a mi pawmpèk a. Chuongchun, Text-book-hai an ziek a, Sawrkar-in ruongà m a siem thar dungzuiin Text-book-hai chu siem thar pei a nih.
Text-book ziektu haiin thumal an hmang dan le hawrawp an remkhà wm dà n a lo inang naw á¹het á¹het a. A san chu HLS-in ziek dan kalhmang fumfe tak a lo la induong naw lei a nih. 1988 kum khan Pawl X Hmar MIL Text-book ding Manipur Board-ah a pêk lùt a. Amiruokchu, pawl pakhatin Pawl X inchuk dinga Text-book an siem chu HLS fe thleng lovin an lo pèklùt ve a.. Amiruokchu, HLS-in a pawm lo, ziektu á¹henkhatin ‘aw’ hmangna dingah ‘o’ an lo hmang leiin, Reviewer haiin an hnà wl a. HLS-in Pawl 10 MIL Text-book ding a buotsai chu an pawm ta a nih. Chu zo chun Syllabi ruongam thar hmanga Text-book ziek thar a hung á¹ul ta pei a. Chuongchun, ziek dan ‘standard’ pakhat pawm bik nei lo thei lo a hung ni ta leiin,. Pu Lalthankhum Sinate le Pu Darsanglien Ruolngul haiin HLS an phur lai le, Pu J.Ralkapthang le Pu Zuola Shunate haiin HSA an phur laiin, Hmar pum huopa Frontal Organization lien pahni inkawp chun, ‘Hmar |awng Ziek Dan’ Seminar, ni 2 sung aw, Rengkai Community Hall-ah March 1989 khan an huoihawt a. Seminar Paper buotsai dingin Dr. Lalnghawrlien leh an mi ruot a.
Kohran tina inthawk hotu, Chanchinbu insuotu, Ziektu, Student Leader, Party hotu, pawl dang danga hotu le Government Officer iemanizat á¹hangin mi 100 lai hiel Seminar-a hin kan á¹hang a. Thumal ziek kawp le ziek á¹he, prefix le suffix, thumal siem dan le ‘aw’ le ‘o’ hmang dan chipchier taka sui le hriltlang a ni hnungin, thutlukna felfai tak siem a nih. Chuong hun laia ‘aw’ ri tawi aia ‘o’ hrilmawitu chu Pu L.Keivom hi a ni el a. ‘á¹’ aia ‘Tr’ hrilmawitu lem chu tukhawm an la um nawh. Seminar-a á¹hanghai chun ‘aw’ ri tawi aia ‘o’ ei hmang chun, ‘o’ aia ‘ou’ ei hmang a á¹ul ding a ni leiin, ei á¹awng ei sukbuor mei mei ding a nih tiin, ‘aw’ ri tawi aia ‘o’ hmang dinga rawtna chu Seminar-a á¹hanghai chun an hnawl pumhlum hmak a, ‘o’ chu a ri ang anga hmang zawm pei dingin, thutlûkna chiengkuong takin an siem ta a nih. ‘Aw’ ri sei hmang a á¹ulna hmunah ‘a’ chungah thluksei inchikna circumflexion sie a, hieng anga ‘^w’ ziek el ding ti chu, Seminar-a á¹hanghai dit dan le thutlukna a ni bawk.
Hi Seminar thutlukna dungzui hin HLS chun Hmar Grammar siem vat a rawt a. 1991 February thlaa HLS Executive Committee iná¹hung chun Hmar Grammar siemtu dingin Puhai S.N.Ngurte, Dr. Lalnghawrlien, H.K.Khawlkung le Dr. Lal Dena an ruot zui nghal a. Tha le zung tam tak senga vawi tam tak an iná¹hungkhawm hnung chun Hmar Grammar chu an hung siem zo ta a. 1997 kuma Pawl 10 inchuktu haiin hmang á¹anin, Pawl XI. XII le BA-a Hmar MIL latû haiin an hung hmang zawm ta pei a nih. Vawisun chen hin Edition 7 ei sut ta a, Copy 9000 neka tam ei zawr suok ta bawk.
Hmar Literature Society chun a thei ang ang le a thiemtà wp suoin Hmar Literature hmasawnna dingin á¹hang a lâk char char a, tûkhawm a khing ngai nawh a, tu pâwl khawm á¹an bik le á¹an naw bik a hril ngai nawh. Amiruokchu, ei Literature-in hma a sà wn hrà t theina ding a nih ti hrein, á¹awng ziek dan kalhmang pakhat pawm bik a nei á¹Ã»lin a hriet a. Chuong ang kalhmang pakhat chu induong dingin Seminar huoihawtnaah á¹hahnem ngai takin hmâ a pu a. Hnampui thutlukna chu inza taka zà wmin, nghet takin a pawm el a nih. Chuong hun lai chun Hmar á¹awngin lekhabu 400 vel a suok ta a. Tu lem hin chu 700 tham tling ta ding anga ngai a nih. Lekhabu ziektuhai hin Hmar Literature Society-in ziek dan kalhmang a zui chu inza takin an zui deu seng a. Hieng ang ngirhmun ei tlung ta hnung a, ziek dan danglam ngaituo a, ei á¹awng ziek dan thlak danglam tum chu, a thawa thawchi a ni ta nawh. Hmar á¹awng ziekna ding hin hawrawp 25 ei nei a, chuonghai laia pahni – ‘G’ le ‘J’ lem hi chu Hmar á¹awng zieknaah ei hmang ngai nawh. Mihriem hming le thil hming, hmun hminga ruok chu lotheilova hmang a á¹Ã»l hlak a. Hienghai ziekna dinga ei A AW B-a inchuon an ni hrim a nih. Hawrawp 23 chauh hmanga ei á¹awng hi ei ziek a nih a. Ei ziek dik lem ngawt annawm! Hawrawp thar siem tum le ziek dan sukdanglam tum hin harsatna lien lem mi’n tlun a ta, hnufuolna ditumlo tak mi’n tlun lem bawk a tih. Meteiha’n Bengali hawrawp bà n a, an tuolá¹o hawrawp sukvul an tumna leiin mi tam tak an sukbuoi a. Bengali hawrawpa an ngirhmun an tlung phakna ding chun, kum 50 nêka sâwt lem an nghak a ngai ding a nih.
Manipur Board hnuoia Hmar MIL ei nei hnung 1993 lai khan, ei pawm lo, ‘aw’ hmangna dinga ‘o’ hmang le ‘á¹’ aia ‘tr’ hmangin lekhabu a hung suok zeu zeu ta a. 1993 kum tawp Krismas zo chun Pu Rochunga Pudaite chun, “Hmar Literature Society á¹huoituhai inpà wlpui cheu ka nuom a, inkhâwm mi kopêk ro” tiin hnina a hung siem a. Hril nuom a nei ni naw ni’m” tiin Young Learners’ School-ah December 27, 1993 khan mi 60 velin kan inpawlpui a. Kan ring naw tieng tak ‘á¹’ aia ‘tr’ le ‘aw’ aia ‘o’ a remchang lemzie a hril ta rak el a. Hieng hawrawphai hmanga a sut Hmar Thuthlung Thar Bible a hung chawi a, Member-hai lai a sem nghe nghe a. Member-hai chun ‘aw’ aia ‘o’ hmang chu 1989 kuma Seminar-in a lo hnawl ta hnung a ni leia hmang a remchang ta naw ding thu an hril a. Chun, ‘á¹’ ei nei leiin ‘á¹’ aia ‘tr’ hmang khawm chuh a remchang naw ding thu an hril bawk a. Ama chun, “Chu Seminar-a chun ka á¹hang ve nawh” a ti a. Chuphingleh kei chun, “Nang ngei á¹hang la khawm, kan thutlukna bawk chu i zawm ve ngei ka ring. A san chu i lekhabu siem ‘Tlangchar Tuihnar le i Bible sut Diamond Jubilee Edition-a hai khan ‘aw’ le ‘o’ chu a hmangna ding indik tak hmunah i hmang a’ ‘á¹’ ngei khawm i hmang annawm! Tuhin ‘á¹’ aiin ‘tr’ i hung hmang thar nawk a. Hienga Hmar á¹awng ziek dan, lep le hânga ei thlak kuol ei thlak kuol chun, Literature á¹ha nei ngai naw mei nih” ka tipek a nih.
‘Aw’ ri tawia ‘o’ hrilmawituhai chun, ‘aw’-a ‘w’ hi ei pei chun, ei Bible khawm hi a’n phân sawt ding a nih” an ti a. Amiruokchu, ‘á¹’ aia ‘tr’ an hmang nâwk si chun, ei Bible chu a sa pangngaiin a sa nâwk tho âwm si a..! Hawrawp sawidanglam hin buoina bâk chu ieng hlawkna tê khawm intlun naw nih!.
Hieng hun lai vêl bawk hin Pu L.Keivomin ‘Zoram Khawvel’ Mizo á¹awngin a ziek a.’Aw’ le ‘o’ chu Mizo of Letters pawm dan ang thlapin a ziek a. ‘Aw’ le ‘o’ hmang dan thuah Mizohai leh ei inthuhmun chara chu, L.Keivomin Hmar á¹awng a ziek pha, Mizo á¹awnga ‘pasalá¹ha’ a ti hlak kha, Hmar á¹awng ruok chun, ‘pasalthra’ a ti nawk kher kher hlak!! Hi hin ei Seminar thutlukna ngainepin a ‘kal lui’ a nih ti chu ama ngei khawma a’n phat ka ring nawh. ‘á¹' neka ‘tr’ hi á¹ha lem le indik lema a hriet a ni si chun, iengdinga ‘Zoram Khawvel’ khawm hi ‘tr’ hmanga a ziek ve el naw am a ni a ..’ ti hi mi tam tak hriet nuom a nih. Pu L.Keivom hin 1980 lai khan ‘Hmar Hla Suina’ a ziek chu a’n suo a. Chutaka chun ‘adverb’ thumal ei lam nawn ei lam nawn hlak, ‘popo, meimei, emem le hranghrang’ hai hi a ziek kawp vawng a. Chu hnunga a lekhabu siemhaia hlak chun a ziek á¹he nawk ang lawi si..! Chu hnung met chun, ‘Ṭ’ aiin ‘Tr’a hung hmang uor nawk ta em em a. ‘Tr’ a hmang uor vanglai tak chun, Delhi Edition Bible-ah ‘á¹’ a hung hmang nawk ngheu ngheu el bawk si..!! Pu L.Keivom hin Hmar Literaturej hmasawnna ding hin ‘ieng standard’ tak hi’m a dit a nih ti hi hriet thei a va’n tak ta ngei de..!! Pu Rochunga Pudaite le Pu L.Keivom hai hin an thil dit hi sâwt an dit ngai nawh a. Vawisuna an hrilmawi rak khawm hi, iengtik nia ’manih thléng danglam nawk naw ni hai ti chu tu’nam ring naw thei an t’a…!! Pu Rochunga Pudaite lem chun, “á¹awng hi ‘dynamic’ a nih ti leia sukdanglam le thlengthleng a á¹ha nawh” a ti lai zingin, a thleng danglam zing bawk a…! Hmar á¹awng hi lep le hânga a siem a nih.
Hmar Literature Society hi Hmar Inpuia inthlung a nih a. Thil iengkimah Hmar Inpui le inhrepaw zing an nih. Manipur University hnuoia BA Hmar MIL hi 2003-a pawm a ni a. November 14, 2003 khan Manipur Government-a Education Minister chu Khuolliena hmangin, Chawnga Memorial Chapel-ah a ropui thei ang taka lawm a nih.u Pu Rochunga Pudaite le Pu L.Keivom khawm a lawmnaa á¹hang dinga ditsak taka fiel le ngirhmun insâng tak inhlan an ni nghe nghe.
Chun, Hmar MIL Monitoring Committee (Assam), HSA Guwahati, Assam Hmar Literature Society, HSA Gen. Hqtrs. Hmar Inpui (Regional Level) le, mimal tak khawm a, Dr. Chaltonlien Amo le Prof. Dr. Lalzawmlien hai hmalakna le Pu (L) D P Goala le Pu (L) Sunthang ha’n theitâwpa á¹hang an là kna zà rin, Assam University-a khawm Hmar MIL chu inchuk thei dinga pawm a hung ni nà wk ta a. Chun, kum 2 kum 3 hnunga lem chuh, Hmar MIL hi Elective Subject-a lak thei ding ngirhmunah a la hung ngir el ding a nih. Sawtnawte hnungah Hmar MIL hi Honours Paper-a inchukthei khawm a la hung ni pei beisei a nih. Manipur University-in Hmar MIL a mi pawmpek ruol ruol hin Hmar Ṭawng Ziek dan Grammar khawm a mi pawmpek nghal nghe nghe a. Hmar Grammar-in ziek dan kalhmang a’n duong kal zawnga ziek taphawt chu University pawmpui lo ‘standard’ a nih ti hi, mi tinin hre seng ei tiu khai,
Mi á¹henkhat, Hmar á¹awng ziek dan dinga hnampuiin a pawm ang ngainep le deusaw an um ti hriet leiin, Hmar Inpui General Assembly Vawihnina, December 18-19, 2003 Resolution No.10-naa chun, “Hmar á¹awng ziek dan, Hmar Literature Society-in HSLC - BA chena hmang dinga a lo induong, Manipur University le Manipur Government-in a lo pawmpuihai hi, zà wm le zui seng á¹ha kan tih” tiin thutlukna a siem a. A zà wmnawtu, mi lulul an um nia hriet a ni leiin, January 12, 2010 chun Press Release a siemphà nghê nghe a nih. “Hmar Inpuiin thu an suo tak hnung khawma inza lova ’á¹’ aia ‘tr’ le ‘aw’ aia ‘o’ hmang an la um rawp hi, Hmar Inpui Executive chun a ngaimawin pawi a ti hle a. Ei á¹awng ziekna dinga Sâp haiin hawrawp an mi lo siempek ang takin ei á¹awng hi ziek seng ei tiu” tiin mi tin hriet dingin thu an insuo nawn nawk a nih. Hi thusuok inza lova kaltu chun Hmar Inpui a ngainep ti naw thei ni naw nih a; Hmar hnam khawm a hmusit ti thei ni bawk a tih.