Kum hni liem tah 2019 ka kum bul ro inrel dan chun Kristmas khah vengah sungkima hmang tlang a kumthar 2020 chuh Saidana ka Pu Lura hin kum 92 a hmu phak chun a lawmna siem tum kha ka ni a. Hripui leiin ti ang reng renga um thei lovin khawvel a buoi a. Khawlai khawm inzin le suok vel a remchang naw a, Christmas present ka hang thawn hram a.
Tukum
kum 2021 chu veng suokna ding remchang hun a hung inhawng hlauva, kum 2/3 sung
khan thil a lo inthlak danglam rawn hle a. Ruolṭha, sungkuo laina, pi le pu, tu
le te tam takin muol an milo liem san a, ka chamsung khan sin ka thaw rawn
hle’n ka hriet. Ka Puhai (kanuhai ureng) a hin unau sawm pathum an na, pahni
chau a dam khawvela hmu thei Ka Pu L.Keivom (a naupang tak) le Lura an la um a.
A ma ka pu Hrangthatlur (Lura), Saidan hih ka nu sang char a ni nghe nghe a, kum
93 zet hmel a lo hmu phak tah a. Pathien
kuoma lawmthu hrilna nei dinga ka thutiem sukpuitling theina hun remchangah
ngaiin ran thatin puhai veng Saidan khuo ah tarik ni 30, March 2021 khan mei
kan khuk thei a, ka lawm ngawt el. Amiruokchu, veng ka tlung hnung tarik ni 9,
April 2021 zing 4:20am khan Lalpa Pathien, ei chunga roreltu chun hadamna rama
chawl kumkhuo ta dingin thla a zar khum tah ti an mihung hril chuh, ‘Lalpa,
remruot thiem ka ti thei vei leh kar khat/hni
bek mi la hei keisei pek sienla ṭha ding…’tiin beidawng takin hripui hnuoiah a
sakruong sunin ka lo ṭumtla ta lem a nih.
Veng
(Tuiṭhaphai) a ka cham sung khan kan in Almirah a ka thilhluihai ka phawr vel
a, kan mai kan maina ah Synod High School, Aizawl (1989-91) Science Teacher
sinthawa ka um laia kan chawk lekhabu pawimaw tak el Mizo thu le hla kungpui Lalzova
chanchin ziekna bu LUAH LOH LUNGDI ti
kil khatah lo um ka phawr suok hlauva. Chienglo deuva a chanchin ka hriet
veivuoi tah, a chanchin ziek ka nuom em em el belchiengna dinga hmangruo
pawimaw tak el kha a nih. Lunghlu man tam tak hmu angah kan ngai a. Shillong ka
tlung chun damte’n hun remchang angin ka hei bi hma tiem a.Kan zinna thu le hla
pawimaw ka ngai leiin inchuklai le mi dang danghai lo hrietve dinga ka dit
leiin ka ziek a nih.
LUAH LOH LUNGDI :
Zoram khawvel -8na, Bung 23 phek
234-ah ‘LUAH LO LUNGDI’ ti hla thupuia hmangin ngainuom um takin Pu L.Keivom
chun hiengang hin a ziek nghe nghe. “Ka tupa Prof. Lal Dena, Manipur University,
History Department nen tlai khat chu he hla hi 1999 khan Delhi tlangah tui
takin kan sa a. Chumi tum chuan duthu ropui tak a sam a. Chu chu, ‘kan hnukchah
lai, khawvel danga kan pem dawn laiin zai thiamten he hla hi sain min awi se,
chu ngaithla rengin bo ta riai riai ila’ ti a nih”.
Hieng lawma hla thu inrila chengphak thei ding chun a bul le bal
hriet a ngai a, chuongang hmangaina inthuk Lal Solomon (nuhmei/kawppui sangkhat
nei) khawma a lo sui suok zo lo nuhmei-pasal kara hmangaina inthuk tak el tuipuia
inhlieu le lo intawngpui tah hai chun a thu inril le lungsietum zie an
ngaithlak rawn po leh pi/putar hnung khawmin an ditna a zuol el chu a nih. A
thupuia ei lut hma’n chuongang nun lo sirve tah Mizo hla kungpui Lalzova kum
1945 boral tah chanchin le lunglengna tlanga inthawk LUAH LO LUNGDI ti thupuia
hmanga a lo inzawt suok dan chanchin tlawmte hei zepsa zawk ei tum a nih.
Hla
kungpui Lalzova hi “Hmanah pi pute’n an sawi Lalzova,
Suih lunglenin a fam an ti, Kei ang em hian a riang bikin ka ring loh, Fam
dairial ka chan pha hial awm e”
tia indiklo nel nuola tleirawl laia kan lo khukpui hlak, inchuklai vawisun
chena Mizo MIL sukburiptu khah a nih. Tleirawl annawleh Nunghak-tlangval laia
inhmangai taka kumsul par tlan dinga ngaizawng nei, nu le pa remti naw lei dam,
ruol suol hmelma nunrawng thlipui le dang danghai lei dama duthusam tlungphak
lova inṭhe mi tam tak ei um a. Minu/mipa ni hnung khawmin hmangai biethu muk
taka ei lo inzawt bung le changhai lungbawra chamzing dawn kira mang chena ei
leng hmunkhat chang chuh nunhlui ngai vawng vawngin tlep bawra ni le hun ei
hmangral chang a um hlak.
Duthusam
ang le beisei ang takin intawng nawk ding khawm ni reng inla kum tamtak ei lo
chawm hlen ta hnung, pitar-putar hnunga
nunhlui thu le hla an ta si leiin sim an zir ngawt naw chun ei tlep bawr bawr
pui nun kha chuh tlung thei ta chuong si lo nun; hmangaina Phunchawng kur duom
duom par tlana kum tluong runhmuna leng dinga beisei le nghakhla, ei
kur-in-kukpui duthusam tlung zo lova ei inchekpui tlawk tlawk lunglaia cham theinghil
thei lo hi a nih LUAH LO LUNGDI ei ti chuh.
LALZOVA CHANCHIN TAWI
:
A ma hi lunglenga thi em chuh ni’n an lang
naw a; insunga rethei tak sei lien, unau sawmpahni an na, a pa’n puonṭhuia a chawm lien an ni leiin ruolhaiin Ṭhuipuilala
tia an ko hiel hlak a nih. Naupangte a ni laia inthawk pa danglam em em el a
nih. Thlan siema thlanlunga thu mawi tak tak ziek dam, lova fe chang khawma a
hmasa inchua lam penga sulhna phaa lampuia thu mawi le ngainuom um tak tak ziek
nuom mi, sinthaw/thilthaw puma faifuk hler hler hlak a nih. A ngaizawng
hmasatakin tlangval dang ngaizawng a nei san leiin hla iemanizat a phuok hman a, chuonglaia inlar em em chuh :
“Par ang a chul kan nun khuah reih an chang zo ta,
Zarva ienga kan hlimlai ni teh zawng khah,
Hmanlai chang theih hian ka
ring sih loh….” ti le dang dang.
Hienga
lungleng taka a um hun iemani chen hnungin an veng nunghak hmelṭha leh
khawtlang hriet khawp hielin ngaizawng dang a nei a, a ko duotna chuh Ngovi ti
a nih. Khaw dang tlangval Compounder pakhat a nulepa’n kamding a ni bawk leiin
an ditpui a, Lalzova an zin hmang kar innei dingin thu an lo sukthluk el tah a.
Beidawng takin ! “Aw retheina leia hieng em ema ka chunga thil a hei tlung el
chuh nu sunga ka um lai khan tuisik angin lo luongral el lang annawleh khawvel
var hmu le inruolin hlamzuiin boral lang
La hei ziek sa met ei tih. Tv. Lalzova chanchin
thu le hla talent a nei ṭhatzie ram awptu SDO-in a lo hriet a. Ama ngei kovin a
nuom nuom inchuktir a nuom thu a hril a. Tv. Lalzo chun a pa a hril chun hmun dang Culcutta tienga an chukna sunzawm ṭha a ti thu a hril a. A pa hril a sel ngam
si naw leiin lekha inchuk ding chun a fe tah a. Lampuia khawm hla tamtak a phuok hman a nih. Culcutta khawpui
zantieng ni nema nisa’n a khaw eng surhai a hei hmuin vengtieng ngaina a
sukzuol hlak a, hla bawkin an sam suok nawk ta pei a nih.
Mariah ten ar ang ka vai e parte, Min hnemtu reng reng ka tawng sih
lo,
Kan lenna kawlva len chham kar a, Engtikah dar ang tawng leh ang i
maw,
Hmanah suilung ruola leng hmun thin, samang ka inthen reih ta em
mai;
Dawn changin suihlung zawng maw a leng e…
A lungleng um ngaina hre lovin a pa lekha a thawn a “Pa, ka um thei ngang ta naw, a lum bakah, ka
lung an leng em a, lekha khawm ka tiem thei hlawl naw a, ka hungsuok el ding”
tiin. A pa chun ‘Sap a tirtu che khawm inza a um em el, theitawp suoin um hram
hram rawh’ tiin a hril a. Amiruokchu, a pa
thu zawm thei ta lovin Aizawl a hung suok
a, Lunglei tieng ruok chun a chuongkai ngam ta nawh. Aizawla hun iemani chen a
um a, a sunghaiin an incha suok ta lem a. chun, a ruolpa Shillonga lekha
inchukpa le inpawlin Shillong tienga
inchuk dingin a fiel nawk ta chiem a. “Ka lekha thiem naw lei a lo ni awm luo,
ka hmangai takhai khawmin an mi tlan san hlak hi” tiin Shillong tieng chun a ruolpa le chun a fe
nawk tah a. Hun iemani chen a um
hnung chun a ngaizawng a ngai em leiin a um thei hlawl naw a, “Hiengang reng
renga khawsawt lunglenga um nek chun rethei tak pum khawmin ka hmangai tak
Sangzuoli le kan ni phawt chun inhawi
ti tho ka ti” tiin a sunghai khawm hril lo le a ruolhai thurawn khawm ngai
lovin Pakistan (Tuta Bangladesh ni tah)
tieng lampuia chun a hung suoksan el tah a. A Lampui hih kea lawn chun ni tam an
aw hlak. Chuonga in a tlung chun lungril chau ni lovin taksa khawm a sawl a, bu
a fak ṭha naw bawk leiin hun sawtnawtea luna dam thei lovin a hung um tah a. A
lu na taluo ṭawng invai chun Sangzuoli a ko va, “Ka ruolhaiin puonvar silin an
mi nghak” tiin a um el tah a. Doctorin theitawp suoin a hei ṭhangpui a
Typhoid (khawsikpui hrat chi) a damnaw a
lo ni zing a. Damdawi inah an sie a, nunghak-tlangval khawvar pui ngaiin a um
tah a. A ngaizawngnu’n Shillong tienga lekha inchuka fe a ni ti a hriet khan a
um theive bik naw a, Shillong tieng ama zawngsuok dinga fe a lo ni a, a tlungin
a chanchin a ruolhaiin an lo hril a, chuphingleh, a hungna tieng Pakistan tieng
chun a hnung hung suiin a hung hnawt zui ve ta pei a. Chanchin hre der lovin
Lunglei a hung tlungve ta a. Kawtsuo a hung tlunga chuonga a hmangai em em
hnukchat el dinga lo um chanchin khawdung khawvaiin an hril le a inpam a umzie
an hril vel a hei hriet chun Damdawi in chuh a pan nghal ta a. Gate a hei tlung
chun ‘Lalzo i sulhnung suiin ka hung zawng pei che a, ka hung tlung tah mi lo
nghak hram hram raw’ tiin a umna room chuh a lut tah a nih.
Lalzo nu chun iengkim a lo hrietsa
a ni leiin ‘Lalzo, Bawihte hung tho la hei ngha vel ta, i ruolhai laia i ngai,
i ko zing Sangzuoli a hung tlung tah’. Sangzuoli chun ‘Nu, Shillongah a um sawnin a hmu nuomin ka
fe a, a lo um ta si naw leiin a sulhnu hung sui peiin ka hung a kan inhmu dan
chuh a va beidawng thlak lawm lawm ngei
de’ tiin a hril a. Chun, Lalzo kuomah ‘Lalzo imi la hriet am ? ka hung zawng pei
che a’ tiin a lu a hei dawm kang a, thei le thei lovin a hung meng hram hram a,
butui vawithum vel zet chu a hei indawn tir a, a hrat pha deuvin an hriet a. A
hung ṭawng suok a, a hlaphuok “Kan
lenna, Lentlang khawpui, Rairah riang tual kan lenna, Par ang chul thei tak ang
maw, Tlangtin din en nem puan zarna” ti hla a
zawt suok hman hram a, a chat thla ta a
ni.
Luah lo lungdi
Ka rawn fang e hmanah kan tuanna tlang,Tuahpui le vau an vul leh
ta,
Kan sulh i hnu khuarei an chang zo ta,, Hring leh thar hnah nemten
lo baw,
Tawnmang em ni
lunglem ka neih lo, Ka hawih vela ka tawng sih lo,
Zunleng e rawh a cham ṭanglai ah, Luahlo lungdi nghil ni awm loh.
Ka zawng leh dawn ka thinlai lung
damna, Ka thliah thing sirh zar hnuai saw;
A riangteh hi tu zunah uai ang maw,
Piallei hi kei ka tan ṭahna….le dang dang.
ti le hla dang
tamtak a phuok a, Luah Lo Lungdi ti
hla hih Mizo thu le hla (Literature) a sukhausa’n vawisun chena thangthar inchuklai
degree chena mizo thu le hlahai thu le hla inril, bulsutu le remkhawmtu a tlingphak
leiin, rau thanga a hla siem; khawvel suoksan pha hiel khawp hmangaina tawp
chin nei lo sersuoktu Lalzova hih khawvel siemtu’n varal rammawia a khawvel
taksa beidawng nun sukdanglam/hlipa a chungah nun thara leng dinga thla a zar khum
ni ngei a tih.(next
Kan zinna-XXIII)
22 June 2021
