Responsive Ad Slot

JERUSALEM TEMPLE TLANGAH - I

Saturday, June 12, 2021

/ Published by Ralsun Hmar


~Rev. Alan L Thiek

Thlaphur ni 10, 2021, Jerusalem Ni (Jerusalem Day) inserin Juda È›halai a sanga tiemin hlim takin Israel puonzar chawiin Jerusalem khawpuiah lam an hraw mup mupa, anni hi  Jerusalem Khawpui Hlui (Old City)-a inthawka, Isu Khrista hun laia Herodin a bawl Jerusalem Temple ropui tak innghatna Temple Tlâng  inhuonna tlâk tieng bang, tu chena la ngir zing, Thlangtieng Bang (Western Wall) an ti pana fe an nih. Jerusalem Day hi kum 1967a Israel sipai, General Moshe Dayan a rawia Jordan sipaihaia inthawka Jerusalem Temple Tlâng an lâk ni, Judahaiin ni ropui le pawimawa an ngai, kum tin ursûn, khun le hlim êm êma an inser hlak ni a nih. Amiruokchu, tu kuma Jerusalem Day an inser hi boruok a sosang hle ela, Temple tlâng zawla um Mawsawlman hai biekin,  Al-Aqsa Mosque laia inkul Palestina fierfík pawlhai chu Israel police haiin hlûkhumin, tam tak an mana. Hieng ang boruok invuok vêt lai hin Palestina ríkrâp pawl, Hamas haiin Temple Tlânga Israel policehai chu Temple tlâng an suoksan naw chun, “Kut in tuor ding” tia an vauhna angin Gazaa inthawkin Hamashaiin Israel ram rocket le mortarin an hung kap tak chur chur el a, Temple Tlânga inthawkin indo a suok nawk a ni zing el.


Kum 2084 liemtah, Isu Khrista pieng hma, kum 63 BC khan Roman General Pompey  le a sipaihaiin  Jerusalem Temple tlâng hi thla thum zet an inhuolkhum hnungin June/July 63 BC in an hne lâka. General Pompey hi mi huoisen le pa rorum tak el, Jentel hai chu hril lo, Judahai Thiempu Laltak khawma kum khatah vawi khat chauh a lut theina hmun, Jerusalem Templea Hmun Thienghlim Tak (The Holy of the Holiest Place) chu a sipai hotuhai È›huoia, a daidanna puonzar hawka, savun keikhir pheikhawk le puok È›ek È›eka lûtpui ngam, pa ‘huoisen’ a nih. Jerusalem Temple Hmun Thienghlim Tak sûnga hin rangkachak hlanga siem Judahai sathau khawnvar (menorah), rangkachak hlanga siem ser le sanga hmang hlak, bûr le bêl, inthawinaa hmang ding rimtui tam tak bâkah, tangka thienghlim talent 2000 lai a uma, amiruokchu General Pompey hin a tawk der naw an tih (Yet did not touch the money, nor anything else reposited: Josephus Flavius, The Wars of the Jews, Chapter 7. Pompeius first of all subdued the Jews, and went into their temple by right of conquest . . . Nor did he touch any of its riches: Tacitus, Histories, 5.9). Pompey hi pa huoisen a ni el bakah, pa ringum le indik le ngilnei tak a na, Temple sûngrila rosum umhai a lak naw el bakah, Temple hi sukse loin  a hum a, a sipaihai an thielfaitir vawnga, a zingah Judahai an inthawi dan pangngai a’n sunzawmtir nghal  a nih. Ngaisang a um hle’l. 


General Pompey-in June/July 63 BC a Judahai kuta inthawka Jerusalem Temple Tlâng a lâk khah, kum 1967 chen, kum 2030 sûng veng vawng ‘Jentel’ lalram le sorkar dang dang hnuoiah a um nget ngeta, kum 1967a Arab rambung pathum (Aigupta, Jordan le Suria) È›hang khawma Israel an do hrawn “Ni Ruk Indo” (Six Day War)  an tia Israelin a lâk khan, Juda sorkar kutah a um nawk chauh a nih. A sawt veng veng hle el.  Jerusalem khawpui hi hmun pawimaw, hmun thienghlim, hmun hmingthang, Pathienin a hnam thlanghaiin Ama an biekna hmun dinga a thlang ni si, hmun rimsi, hmun lungsietum, sîng têl thina khawpui, a sûnga chenghai thisena vawitam insiltah, vel tam a kul banghai vuok chima meia raw ûta um tah,  hmun rápum  tak ni bawk si a nih. Khawpui maksak, rawng le È›ium, Vân Lalnau ngei khawm  a khawpui kawtthlera mani lu phan ding inputtira, sesun ding ang ela an chaina khawpui, rawng tak le ruoka  hemdea, a hemdetuhaiin hran sâr an inlam khumna khawpui ngei kha a nih.


Jerusalem hming umzie hi hril dân inang vawng naw sien khawm, thumal phanih “Jeru” bulÈ›hut/innghatna (foundation), le Salem “muongna/inremna” a’n thawka suok, ei È›awng chun muongna/inremna bulÈ›hut (foundation of peace), annawleh inremna/muongna inngahtna khawpui ti ding ang a ni chu. Ki khata, khawvel history zawnga en chun Jerusalem hin a hming hi  a phurzo naw em em ngei ti thei dingin a uma. Amiruokchu, Inremna-bulÈ›hut hming a put nasan hi inril tak chu a um ngei ni ring a um.


Jerusalem hi a tîr chun Jebus mihai khawpui a na, Isu Khrista pieng hma kum 1000 BC  bawr khan Lal David  rawiin Israel haiin an lâka (2 Samuel 5:6-10), hi taka inthawk hin Israel hai khawpui a hung ni tah  a nih. Lal David naupa lal Solomon (c. 971-931 BC) in tuta Jerusalem Temple tlâng ei tiah hin Temple ropui tak el a bawla (I Lalhai 6: 1-38), hi hi Temple Hmasa Tak (The First Temple) ti a nih. Solomon Temple bawl ropui tak el hi  586 BC kuma Babylon râl hrângin suksein an raw vâm vawnga, Jerusalem khawpui khawm an rawha, a kul bang hai an rawt ruol vawnga, Juda lal Zedekia an mana, a mithmuah a nauhai an that zovin a mitmu an khel dawk peka, kawl inbuntirin, mi dang tamtak leh Babylon tieng salin an È›huoia, Jerusalem, khawpui mawi le hming thang chu,  sihal le simbuhai tuol chaina, khawram a lo inchang tah a nih (2 Lalhai 25: 6-11). Babylon kumpinu Nebukadnezzar le a sipai haiin kum 586 BC kuma David thla fe pei inlalna Juda Lalram (Kingdom of Juda) an hne lâk hi, tu chen hin  a tho nawk ta naw nih. Amiruokchu, hi hi Judahai tawpna an nawh.


Persia kumpinu Cyrus in kum 538 BC khan Babylon lalram hnein, Judahai an ram tieng kir a phal pêka. Zerubbabel rawiin Juda mi tamtak Babylona inthawka kîrhaiin, kum 515 BC khan   Jerusalem Temple hi an bawl thar nawka, hi hih Temple Pahnina (Second Temple) ti a nih. Temple Pahnina hi Jerusalem Temple tlânga Temple bawl ta pohai lai a ngir sawt taka, kum 500 deu thaw, 515 BC a inthawka 20 BC chen a ngir a nih.


Alexander Ropuiin Judai ram 313 BC a lak leiin Judahai le an khawpui Jerusalem hi Greekhai awpna hnuoiah kum 200 deu thaw an uma, kum 167 BC khan Judahai hi Greekhai awpdêna thêthla tumin  nasa takin an hela,  hi helna hi Makkabi Helna (Maccabean Revolt) ti a nih. Nasa taka an indo hnungin Judahai hin Greekhai thuneina hi an thêthlaka, kum  142 BC- 63 BC inkar,  kum 78 sûng  ‘Juda Lalram’ inngir nawkin mani ro inrêlin zalên takin an khawsaa. Hi lai hun hi "Hasmawnian Lalram" ti a nih. Amiruokchu, an zalênna hin sawt a daih nawh. 


Kum 64 BC in Rom Lalram a hung liena, General Pompeyin Jerusalem a hung lâka, kum 2000 chuong tho nawk ta lo dinga ‘Juda Laram’ hi vuiliemin a lo um tah  a nih. Romhai hi hnam var le rorel thiem anni leiin Judai rama an aia in lal dingin kum 40 BC khan Herod an ruota, Bible a Lal Herod ei ti huoi huoi, ei Lalpa Isu Khrista pieng laia Bethlehema naute rawttu kha a nih (Matt  2:16-18). Herod Ropui (73 BC- 4 BC) ti hiela hming put phak, lal Herod hi lal rorum le rorêl thiem, ama khingtuhai chu indawina nei der lova rawt ngam, a nuhmei sawmhai laia pakhat Mariamne  le a nau pasal pathum,  Alexander, Aristobulus  le Antipater hai khawm that ngam, lal nunrawng le kawlhrawng a nih. Lal Herod hi Juda tak ni lo, Edommi, a puhaia inthawka Juda saphun a ni leiin, Judahaiin an lal dingin an dit naw hle a, ditsak hlaw lo a nih. Judahai ditsak le ngainat a dawng beiseiin Jerusalem Temple bawl È›ha dingin hma a lâka, amiruokchu, Judahai lung a himaw deu leiin Temple a È›hiek an phal pek el nawha. Lal Herod hin Temple bawlna hmangruo ding tam tak lakhawma, Jerusalem le a sevela a bil pawng rum hnungin, Judahaiin Temple hi È›hiek an phal pek chauh a nih. An boruok hi tulaia ei leilâk daw mêk boruok le khawm an ang vâng vâng  el awm.


Zerubabbel le a rawia Babylon saltâng kirhaiin kum 515 BC a Jerusalem Temple an bawl chu Lal Herod thupêkin 19 BC khan an È›hiek taha, Jerusalem Temple thar bawl sin chu an È›an ta mup mup el a. Temple thar bawlna ding hin Temple Tlang popo hi lung bang È›ha le det indo takin a’n huol tuoka, Temple tlâng  chu  rawt ruolin a suklien bawka. Lal Herod hi lal var le remhre tak a ni leiin Temple an bawl sunga Judahai sawkhaw dan bawse lo dingin,  thiempu 1000 lai rau lungker le inbawl dân inchuktirin, Temple hmun thienghlim bawltua ruoi an nih. Herod hin Temple thar hi Solomon Temple nêka lien lem, insang lem le ropui lem daiin  a bawla, kum 10 sûngin a rûpui an bawl zova, cheimawina sin sunzawm zing siin Temple hi an hmang È›an tah a nih (Jn 2:20). Temple thar lawmna ropui tak an siema, Lal Herodin lawmthu hril inthawinain bawngchal 300 a thata, Temple bawlzo dinga ringhla deuhai khawm kha a lawm lawmah an È›hang tah a nel thei, “Juda mipui haiin lawmnaa an ran that chu tiem seng an nawh” ti hielin Josephus Flavius chun a ziek. ‘Kiubit’ lung var lien tak tak, dar le thinga uluk, ropui le mawi  em em bawl a ni leiin Herod Temple hi zofelna dingin  kum 83 lai rauh a lâka, Lal Herod thi hnung daih, kum 64 AD khan Herod Temple hi zofel chauh a nih.


Hi Jerusalem Temple, Herod Temple an ti bawk, hi a nih naute Isu Khrista a nu le pain Mosie dân anga inthien dinga an hung È›huoina khah (Lk 2:22). Hi Jerusalem Temple hi a nih naupang Isu a nu le pa’n ni thum a’n hmang hnunga an va hmuna (Lk 2:46). Hi Temple tuolzawl hi a nih inring taka kheka Isu’n “Tukhawm a dang a char chun ka kuomah hung sienla, dawn raw seh. Tukhawm  ami ring chun Pathien Lekha hril angin, tui hring vadunghai a phinga inthawkin hung luongsuok a tih” tia Tui hring vadung  hnar a nizie a puongsuokna hmun kha (Jn 7: 37-38). Hi Temple thawlawm thlakna hmun hi a nih Isu’n thawlawm thlakhai po po laia dâr tangka dere pahnih thlaktu hmeithaiin a thlak rawn tak a tina hmun kha (Mk 12: 41-44; Lk 21:1-4). Hi Temple tuolzawl hi a nih Isu’n sumdawnghai tharum hmanga a hnawtsuokna hmun kha (Mt 21:2; Mk 11:15-19; Lk 19:45-48; Jn 2:13-22). Hi Temple ngei hi a nih Isu’n a lunghai inthuo hrim um lova suksiet vawng a ni ding thu a hrillawk kha (Mt 24:1-2; Mk 13:1-2; Lk 21:5-6).

(Sunzawm Ding)

Don't Miss
© all rights reserved
made with by Simon L Infimate