~ Rev. Alan L Thiek
Kum 70 AD a hung inher suoka, April Thla, FĆŖkan SĆ¢khawhmang hma deuin General Titus (39 AD- 81 AD) Čhuoi Roman sipaihaiin, Isu Khrista hrillawk ang ngeia Jerusalem khawpui le Temple chu sukse dingin an hung inhuol khup el taha. General Titus le a sipaihai hi Rom sorkar laka hel Judahai tukdawl dinga hung inthawk an nih. Ei Lalpa Isu Khrista’n zirtirhai, hun rinum hung tlung ding hun a hrilna hmun Olive tlĆ¢ng (Mk 13:3) ngeia khan Roman sipai Legion 10-na haiin Čhang hmun an khawha, Jerusalem Tlak tieng Legion 12-na le 16-na in Čhanghmun an khaw veha, Jerusalem Sim tieng Legion 5-na Čhang hmun an rem ve thunga, Jerusalem khawpui chu rĆ¢pum taka lockdown a ni der tah. Jerusalem le a sĆ»nga umhai chu dolung le sek inkara um ang, intĆ¢lsuok dĆ¢n ding hrim hrim um ta lo dinga inhuol khum an nih. General Titus hi rĆ¢rĆŖl thiem tak a na, FĆŖkĆ¢n Sakhawhmang inser dinga hmun tin ram tina Jerusalem pana hung Judahai chu khawpui a’n luttir peia, an suok ruok chu a phal ta nawh. Hmelma hi thalngul le fei chauha hne an ni nawhzie thurĆ»k hrechiengtu a nih. Roman sipaihaiin Jerusalem thla nga an inhuol hnung chun a tlu taha, thla nga inhuolkhum a ni sunga Jerusalem khawpuia umhai tuorna rapthlak zie hi “Hrilin a siek nawh” an ti ang hi a ni awm. Jerulsalem kula inthawka suokdawk an manhai chu khrawsah, kul bang ep zawngin an hemde peia, a tawpa lem chu khraws phunna hmun ding le khraws ding thing khawm a um ta naw hiel niin an ziek. Chanchin suitu Pu Reland lem chun, Roman sipaihaiin hieng lawm lawma Juda helhai sawisaka, a hawna khrawsa an hemde el hi, an suol thaw rapthlĆ¢k tak, an Messie ngei khrawsa an hemde leia, rorĆŖlna an phu tawk an chunga tla angin a ziek hiel. Hi bĆ¢kah Čam leia nu le nau tuor nasatzie, mihriem thaw dinga awm loa ngai, mani nauhai thata an sa fa hiel khawm an um a nih. Judahai tuorna nasat zie le lainatum zie hi mita hmutu ngei Juda chanchin ziektu Josephus Flavius in a ziek The Jewish Wars bu 5 & bu 6naah chieng ĆŖm ĆŖmin a’n ziek.
General Titus hi pa rorum ni si, ngil nei tak el a na, Jerusalem le Temple suksiet a nuom naw leiin Juda helhai hi vawi tam inpe dingin a ngĆŖn a, an inpek chun an sa hum dingin a tiem el bakah, Temple tlĆ¢ng sung le Temple inhuonna daibang (Temple court) sunga Juda hel inkulhai chu suok dingin a vĆŖl a vĆŖlin a ngena. Pu Titus Čawngbau ngeiin “In Temple le hmun thienghlim hum a ni theina dingin, indo dĆ¢n kalhmang bawisie meuin, him taka Temple tlĆ¢ng suoksana hmun dang a indo dingin phalna chen ka pek cheua (I again departed from the laws of war, and exhorted you to spare your own sanctuary and to preserve your holy house to yourselves. I allowed you a quiet exit . . .I gave you leave to fight in another place, J. Flavius, The Jewish War, Book 6, Ch 6). Hieng ang khieua General Titusin a ngĆŖn hnung khawma Juda helhai hin an bengkhawn chuong naw leiin Roman sipaihai hin indawina Čhang der lovin kut an thlak taha, maicham umna hmun, thiempuhai chauh lut theina hmun thienghlim chu indona hmunah an changa. September thla, 70 AD chun, Herodin mawi le ropui ĆŖm ĆŖma a bawl Jerusalem Temple chu meiin an raw Ć»ta, ei Lalpa Isu Khrista’n a hrillawk ang ngeiin a lung bang le banhai pakhat khawm inthuo hrim um lovin an rawt nam vawng tah a nih (Mt 24:1-2; Mk 13:1-2; Lk 21:5-6). A rapthlak hle’l.
Indo sung hin Juda mi a nuoia tiem an thiha, sĆ¢ng tĆŖl sala mana zawr an ni bĆ¢kah, Rom khawpuiah hawn khat Čhuoi thlakin an uma, ennuom siemtua hmangin rawt ram an nia, a thi mahla tlawmte chau ti naw chu Judai rama hin Juda mi an um ta naw ang tluk a nih. Juda hnam hi Judai ramah an chimit tah ti suklangnain, Rom sorkar chun a ram hming “Judai Ram (Judea)” ti chu, tienlaia a ram lo hluo hmasatuhai hming chawiin Palestina (The land of the Philistines) ti hming thar a’n buka. Hi hming Palestina ti hi a nih tu chena khawvelin a buopui lut lut el ta chu! Kum 134 AD in Rome Kumpinu Hadrian remruot angin Jerusalem Temple tlĆ¢ng, Judahai Temple ngirna taka khan Rom hai pathien temple Jupiter Capitolinus an bawla, hi china inthawk lem hin chu Juda mi hrim hrim Jerusalem lut phal an ta nawha, a lo lut lui an um chun, dĆ¢n ang taka that thieng an nih. Judahai ta ding chun a mang ang thlak ta hle el. Judahai hi Pathien hnam thlang, Pathien vochuom hnam nihai sien khawm, suol thawa, Pathiena inthawk an pethmang chun, Pathienin an dawi naw hle a nih ti a chieng hle el. Amiruokchu, hi hi Judahai tawpna a ni nawh.
Khawvel sorkarna hung inthlĆ¢k danglamin Mawsawlman ral a hung liena, 638 AD in Mawsawlman haiin Jerusalem khawpui an hung lĆ¢ka, hi taka inthawk, kum 1099 AD – 1187 AD inkar, kum 88 sĆ»ng Khristien fierfĆk pawl “Crusades” an ti haiin an awp sĆ»ng ti chauh nawh chu, Palestina le Jerusalem khawpui hi Mawsawlman hai awpna hnuoiah a um ta char char a nih. Hi hun sĆ»ng hin Temple tlĆ¢ngzawla a chung eng vur, Mawsawlmanhai hmun serh Dome of the Rock an ti le Al-Aqsa Mosque hai hih bawl an n’a, Dome of the Rock hi Jerusalem Temple ngĆrna hmun chara bawl niin mithiemhai chun an hrila, hieng hai pahni hi vawisun chen Jerusalem Temple tlĆ¢ngah a la ngir zing a nih. Mawsawlman haiin Palestina ram kum 1291 lai an awpde hnungin kum 1917 khan Kumpinu Sorkar a hung lien taha, Palestina le Jerusalem khawpui chu Kumpinu Sorkar hnuoiah umin, kum 1948, August 14 khan Judahai chu mani kea ngira, mani sorkar indinin independence an puong taha. Kum 142 BC-63 BC inkara "Hasmawnian Lalram" an ti ngĆ®r sĆ»ng pova mani kea ngira, mani ro inrĆŖla, zalĆŖn taka rambung pakhat anga an khawsa kha, kum 1948, August ni 14 a State of Israel a pieng khan, Judahai hi ‘ka ram’ ti ding neiin an um nawk chauh a nih. Kum 2011 sung a tla a nih. A sawt veng veng kher el!
Israel ram a hung ngirsuok nawkna dinga Judahai lam hraw hi a kho inkhamin a harsa ĆŖm ĆŖma, Čapna ruom vawi tam hrawin, thisen vadung vawi tam an palkaia, lunginsietna Čhang der lova thina khawpuia a maktaduoia tiema hawl lĆ»t hum huma an um lai khawm a um. Hienga Israel ram a hung ngirsuok nawk el hi khawvel history a dingin thilmak a tlinga, Pathien um ring mumal lo, India Prime Minister hmasa tak, Pu Jawaharlal Nehru meu khawma Judahai chungchang hi hieng hin a ziek, “Juda hai, ka ram ti ding khawm nei lo, sawisak le sukdudana hril ruollo nerthleng le a telpuia rawtna tuok zing zing, mang lova an nina kum 2000 chuong an vawng him zing hi history a thilmak an nih” a ti hiel a nih (It is one of the wonders of history how the Jews, without a home or a refuge, harassed and persecuted beyond measure, and often done to death, have preserved their identity and held together for over 2000 years, Nehru, Glimpses of World History, p.86). Pu Nehru ti ang hin Judahai hi ram neia, an hung ngirsuok nawk el hi thilmak a tling hrim a nih. An ram kum 2000 chuong mi awpdĆŖna hnuoia uma, khawvel kil tin kil tanga hnawt dara um hnung, kir nawka an ram inngir nawk hi khawvel historya Judahai naw hih an la um nawh ti hi, thudik muhlum a nih. Hi hi thilmak a ni hrima, hi neka thil mak khawm Judahai chunga hin a la tlung nawk ngei ding a nih.
Kum 1948 a Israelin ‘independence’ a puong char khan, an unau Arab, an sir le vĆŖla umhai po poin an do hrawn nghĆ¢la, an tum tak chu Judahai nuoi chimit a nih. Amiruokchu, nuoi chimit ta nĆŖkin, a ding chang lemin Israel a Čhanga, an indo zĆ¢t Israel a hrat tul tula, ram khawm a zauh liensa zie. Anni kĆ¢ra inngei lona, inthĆ»k taka inphĆ»m, dam thei ta lo ruČo hi a'n khat tawkin a hung inirsuok nawk hlaka. Tu kum May 10, 2021 a Isarelhaiin Jerusalem Ni an inser ni taka ‘indona’ suok khawm kha hi buoina fepei inirsuok nawk a nih. Tu Čuma Israel le Hamas ni 11 lai an indo sung khan, an inkulna Gaza ‘strip’ a inthawkin Hamas haiin rocket 4340 bawrin Israel an kĆ¢p hmana, hienghai laia rocket zaah sawmkuo (90%) chu Israel haiin vĆ¢n boruoka a umlai an kapthlĆ¢ka, indo leiin Israel mi 12 an thi. Israel Defence Forces (IDF) haiin Hamas hai inkulna le ralthuom siena vawi 1600 lai an bomb lĆŖt veha, Gaza Health Ministry thusuok chun Palestina mi 240 lai an thiin a hril. Kum 2014 khawm khan Israel le Hamashai hi nasa takin an lo indo a, ni 50 sĆ»ng an inkap hnungin August 26, 2014 in an inchalrema, hi inchalremna hin kum 6 lai a daih. Tu kuma Israel le Hamas hai inchalremna khawm hin kum 5 bawr chu a daih an ring thu mithiem haiin an hrila, anni pahnih kara hin inremna dettak um el thei dingin a la’n lang hri nawh. A ram chawngpu inchu ve ve an na, an nina lai a um ve ve bawka, an khat tawkin an puok nawk rup hlak ding chu a ni awm.
Ani ngei! Jerusaelm khawpui le Temple tlĆ¢nga hin, iengtikam muongna le remna tak tak um a ta? ti zawna hi, khawvel them thiemna chun dawn harsa tak, dawn thei lo ang tluk a nih. Amiruokchu, muongna le remna hun chu a la hung tlung ngei ding a nih, a hun ei hriet naw lem chauh a nih. HrĆ¢nghlui le Thlaraua miril Rev Thangngur Čawngbauin, Kanaan phaizawl, Saron par mawi, tiena Romhaiin an lo sukthliek kha zalĆŖnna ropuiin hilai hmuna hin a la hung inČhuom ding a nih. A ram neitu, a ram chawngpu inchua buoi buoina rama hin a chawngpu indik tak a la hung nawk ding a na. Kum 2000 lai liemtaha hi khawpui sĆ»nga ‘dĆ¢n ang taka’ thiem naw an inchang, khawpui puoa Čawngsephur thinga an khai kang Isu Khrista kha a la hung nawk ding a nih. Hi lai muol le tlĆ¢ng hi vawi khat a lo sukhnĆ®ng taha, vawi khat a la hung sukhnĆ®ng nawk ding a nih. Indiklo taka rorĆŖl pĆŖkin a uma, tu ruok hin chu rorĆŖltuiin a hung ding an tah. Ka hril nuom chu hi hi a nih, thing Čawngsephur le Čibaiuma khawvelin a ngai kha, Thlarau mita hmutu ta ding chu “Inremna Thing” a na, hi thing a ngei hin Pa Pathien le Naupa Pathien chun remna thu an thlunga, chuleiin a khawpui khawmin a hming “inremna bulČhut” (foundation of peace) ti hi put awm hlie hlie a nih, Hnuoi le VĆ¢n inremna thu an thlungna hmun a ni meuh siha. Saron pĆ¢r mawi, VĆ¢n Lalnau an thliek hnung kha, inremna thing, a tliekna hmun ngeia hin zalĆŖnna ropuiin la hung inČhuom a ta, suol, Čitna, thina le rinumna hai po pova inthawkin mi’n zalentir a ta, chu pha chun sa le mihriem khawm do rĆ¢l bĆ¢ngin ei lĆŖng ta ding a nih. Chu hun chu a nih, nghakhla taka ei thlĆ®r chu!
Thaldo 8, 2021
Sielmat