SANGI ZÛN PHURIN MAW! – VII

~ V.K.Pangamte

  Tâwp lovin a la thar zing a,

Nghâktu lungril ril a la rem;

Dawngtu hlimna zawngin,

Innghil ruol hrim chang lo;

Tiemtu nuna a la hring pei,

Chel tlat ka nuom, a kimin.

 

Sangi lêngna hmun chu beiseina tharin ka hei thlîr a, nun hlui ngaituona leia nun inrûm vawng vawng hrim a la ma thei lul nawh. Rem naw biethu dawngtu’n ka la’n ngai naw a, ringum le huoisen takin tlângkhuo sukmâwitu chu ka la nghâk fan fan a nih. Kei anga Vâl dawn ṭûl hi hring khawvêla hin an um ve ngêi ka ring a, chu tak khawm chu ka’n hnêmna pakhat a nih. Thu inril le thu mâwi kei khâwma thawn dar tum hran lovin, ka lungril inlâwina hmun tlung le chang tumin hma tieng ka la pan pei lem a nih. Bazara thuomhnaw incha anga thil incha thei ni sien, Sangi mi hung hâwnpêk theitu ding ruol le pai an tam vei leh; chu hlak chu, thil thei lo le a ram dân intuo thei lova thu chieng a ni si a. Hla taka um zawng dingin ka’n ring zing a, hnai deua um pawm dingin ka hla bawk nawh. Nipui le kumpui tam a liem hnung chen khawmin sûngril mi mantu tieng nghain, tu chen hin Sangi hminga thu le hla inzâwt a la rê thei naw tlat leiin, tiem thei dingin a hung inlang nâwk hlawl a nih. Aw nang tiemtu ditum, hnuoi le vân kâra hmangaina inthang vêl hril leiin mi dem lul naw la, ngaina takin mi hre thiem lem la ka nuom tak zet a nih.

 

Betu An Inkhâwm: Hre chiengtu ta dingin dit a um hlie hlie leiin, hmun dang danga inthawkin Sangi betu an inkhâwm a. Khuol ṭhenkhat lem chu chanchin inpaw tak nei anga um ka hei hriet meu chu, ka um dân le ka ngaituona a danglam inrang hle a, insukhliem ni si lovin FIRST AID pêk ka ṭûl hman vâng a nih. Hringnuna harsatna khawm mâni’n ei tuok chie naw hin chu mi dang harsatna hriet thiempui a harsa hlak a, chuong ang bawkin, lâwmna khawm râla hriet le a hmuna lâwmna an ang ngai nawh. Hmangaina lampui lem hi chu ṭawngkam thiem le ziek thiem leia hril fie ruol a ni naw a. Thil âwm lo le thil inhmê lo deuva ei ngai khawm, ṭhenkhat ta ding ruok chun a kawp kim tluka intuok a lo ni thei; inhrilsiet le indem bîk ding ei um nawh. Chuleiin, hi chen chen Sangi sakhming châwl lova ka sâm hi, keia tieng chun inthlahrungna le inphalamna ka la nei naw a, hril nghawk um lo hminga hun hmang hi ni tin le zân tinin a la zuol pei lem a nih. Thlavul ni 1, 2021 (Thawṭanni) zân chun ka lû a na met leiin zân dang nêkin ka zâl inhma a, lekha tiem chen dinga ka lo inbuotsai ang khawm chu tiem zo hman ta lovin, a mal laikhum (ka laikhum) zâwl ka bêl a. Ring naw tieng daiin boruoka chanchin phur lawntu ṭhenkhata inthawkin thu thar a hung tlung a, zânmu mi suktuo thei lo dinga thu lâwmum lo a nih! Tawnmang rama lêng insâwnin ka mit ka hei tuoi vêl a, sienkhawm a tak a lo ni si; lung hrim a na naw thei nawh. A thu inzieka chun: ‘Ruola, i lungril nat zâwng ka hril ding leiin mi ngaidam rawh. Harsa ti tak puma ka hril a ṭûl bawk si. Inlâwmpuina thu ni lovin, inhmangaina leia ka hril lem a nih. A zûn i phur nghawk lo Nghâknu chungchâng a ni a. Tu lai hnai hin Sangi betu an inkhâwm deu zing a, chuleiin, a’n hma tienga i hung ngaiven vat ṭha’ng a tih’ tiin.  Hieng anga chanchin ka hei dawng el hi, iengtin am mâni le mâni inhnêm dam thei ka t’a? Dawi le hlêm ṭhang lova ka phur sukzângtu ding ka ngai tak zet a nih. Manipur sûng le India khawpui lai an um hlawl naw hlak chun ka’n vâina khuo a sei ding tinâ a ni el ding maw! Sangi hin ka ṭhang lovin khuol dang a pan el ding chu iengtin khawm ngai ngam naw’ng ka tih. Manipur le Mizoram inchelna hrui a la’n chat naw zing tiin ka’n sukhadam hlak a, amiruokchu, tum lo ram fang a ṭûl ding anga thu a hung tlung el ta hi, ka zûn phur a rik zuol sawtin ka hriet! Khawvêl hi hmangai le hmangai lo intuokna hmun a ni naw leia hi chen rûn rem lo  nîng kan tih ti ding hlak chun, kei le Sangi hin intheidana kan nei si nawh. A mak, ka hril thiem thei thlâwt nawh! 

 

Lekhathawnin Ka Ngaiven: Sei tak ziek dingin thu dang dang lungrila a hung lût a. Ngaituona chun hmun intêp le ram lien tak tak chen a fang phâk bawk. Ieng chen am palaibâwngte ka’n vuongtir ding a n’a tiin sûngril rila mi mawrtu chu ka hei râwn hmasa te te a. Dawngtu hin mi’n phat san lul naw sien ka nuom tak zet. Dawnna ka hmu ang takin hieng ang hin ka rem khâwm a, Sangi ta ding lieu lieu a nih:

 

To,

Lêng dang ka bêl san phal lo,

Miss Sangi

 

Ka thei ang tâwka hmangaina ṭawngkam le hawrawp hmanga i kuom tieng ka ngaituona tam lem ka hung inlên hi, mak i mi ti naw hrâm ka beisei. Ropui le thiem taka inlang ka tum hran naw a, chu chu ka hnuoi malsâwmna dawngin a ban phâk naw bawk ni’n ka hriet. Sienkhawm, i laka hin duthu ai ang ka la sâm tâwp thei lul naw a, hun liem ta hnung nêkin a let tamin a la zuol deu deu lem a nih. Hmêl hlim sara inhmuna’n kum sâwm pumhlûm a liem hnung khawmin zâni lai ang hlawlin lungrila i la’n lang thar a, nî a hung tlung thar angin lâwmtu nuna i hlui thei lul nawh. Chuleiin, mi dang le khuol dang chel lovin, ‘nang le kei chau’ tiin intiem lem ei ti aw? Aw Sangi, i mi ditsak a lo ni khawmin, hnâwl chang dinga hringnun inrieng hmang el ding chun i mi ditsak naw hrâm ka nuom.

 

Ruol ringum taka inthawkin chanchin ka lo dawng a. Hlêmtu le îtsîktu thu phan ni dingin ka nuom hiel a, sienkhawm a taka thu hung tlung a ni tlat leiin ka ngaitha thei ta naw a nih. Thu sukchiengna dingin hei târ lang nâwk ka tih. Râl anga do tum an lo um a ni pal chun, tlang taka mi hril fiepêk nghâl dingin i nunnêmna ka ngên mawl mawl a nih. Hieng ang hin thu ka lo dawng: ‘Ruola, i lungril nat zâwng ka hril ding leiin mi ngaidam rawh. Harsa ti tak puma ka hril a ṭûl bawk si. Inlâwmpuina thu ni lovin, inhmangaina leia ka hril lem a nih. A zûn i phur nghawk lo Nghâknu chungchâng a ni a. Tu lai hnai hin Sangi betu an inkhâwm deu zing a, chuleiin, a’n hma tienga i hung ngaiven vat ṭha’ng a tih’ tiin.

 

Hmangaina thu mal insampuia hmun dang danga inthawkin betu che an hung inkhâwm huoi huoi ti ka hrietin, ka suong tak zet che a. Amiruokchu, ka ta dingin hlimna le lâwmna rimâwi a ni thei lul nawh. Sêltu le hnâwltu che chanchin hriet chu ka ta dingin thu lâwmum nîng a t’a, nangin i hnâwl leia kîr hai chanchin hriet chu ka sûngril sukhlimtu ni bawk a tih. Vâl dang hai anga huoisenna insâng bîk nei ni naw lang khawm, i nun hlimna le lâwmna dinga kal pên ṭûl leiin hnung tieng le hma tieng inphat le kîr zâi hrim rêl naw’ng ka tih’ ti hi ka thu pawm det tlat chu a nih. Hi taka hin ringhlana le dâwizepna thu phûm rûk a ṭhang naw a, ‘lem ang der’ hmangaina thu tiem a kawp naw bawk. Aw Sangi, ka lung dum zotu chu nang ngêi i nih. Lêng dang le nghâknu dang rem dingin mi ring naw la, nang chau tia ka’n hlânna hi mi lo dawn thiem hrâm raw aw! Mâni hmangai le inhnêmna tak ṭhang naw chun hmangaina chu a khingbâi tlat si a!

 

Tlâng hriet khawm dawn sak lo hielin tuol ka lêng vêl a, sienkhawm nang anga ka lungril sukhlimtu ding hrim hrim ka tawng nawh. Nau anga innui thei dinga i mi dawnna lâwmum tlung ding hun chu iengtik am nîng a t’a? Ka laka hin beiseina insâng tak i nei ka ring naw lai zingin, hmangaina lampui ka hraw dân hi chu i mi hriet thiempui ka nuom ngawt el. Lenruol ṭhenkhat inlâwina rûn ka dâwnin hlimte’n nun an hmang diel diel a, tu dang hrim an ngai bîk nawh. An laia rimâwi inthang vêl remtu i ni el amani aw tiin thu tin ka’n dawn a, dawntu um lo angin dawnsak hrim ka hlaw nawh. A ṭha le fel ta phawt hai chu i sakhming ṭhangna’n ka ngai a, hriet naw insîr thaw thei lo khawpa nun sukmâwitu i nih. Hmun hla taka inthawkin thlîrna mit ka hei inlên vêl a, thil dang inlang fie hrim hrim ka hmu nawh; nang ruok chu fie takin ka hmu che. Ka taksa mita ka hmu nêkin ka sûngril rila ka hmu che hin i fie zuol a, hmu lo thei lovin i mâwina’n a mi chîm vêl a nih. Mi dang ka zawng nawh, ringum takin nang ka zawng che, Aw nunnêm S-A-NG-I!

 

A sêl nawtu che,

-------------------

 

Sangi Hmangaina Thusam: ‘Zân inthim le vân innîm a sâ po leh var a langsâr zuol hlak’ ti angin, Sangi intuokpui tuma hringnun lampui ka hraw mêk hi rinumna le harsatna hruolin mi zem vêl sienkhawm, ka la chel det pei a nih. Ka’n thla sawng phal si naw leiin, insîrna le lung hnuolna ka la nei nawh. Châng dang le hla dang kân san el dinga thurâwn mi petu iemani zât an um ta a, sienkhawm Sangi fe pêl ding êm chun ka hnuoi huoisenna’n a la phâk naw a nih. Ruol le pai ṭhenkhatin an mi hriet thiempui zing laiin, ṭhenkhat ruok chun theinghil sawnga lêng dang sai lem dingin an mi fiel a. Tienami le mang anga inzâm hmang el dingin, Ṭhahlawr hi iengtin khawmin phal thei naw’ng ka tih. Chuleiin, Lêng tin khûmtu Sangi hmingin hmangaina thusam hei inzâwt nâwk phawt ka tih: 

 

LÂWM TIN PHURTU 

 

Vul zing dinga biethu inhlânin,

Ṭhe naw tiem thu intawnin;

A pâr mâwizie hril inthang vêl,

Khuonu ditsakna changa hlimin;

Tawng lo dingin ka’n sam nawh,

Lâwm tin phurtu dam zing sien!

 

Thiem inchûkna rûn bêl kawp a,

Lenruol tin sukhlimtu le suktleitu;

A sakhmêl mâwi hmutu ha’n,

Inlâwi nuomin thu tin an rem a;

Sêl thei lo khawpa ṭha induong,

Lâwm tin phurtu hring zing sien!

 

Sim le Hmar, Sak le Thlang fangin,

A sakhming khêla thu ziek mâwi;

A hre ta phawtin an inhlân nuom,

Ka hrietna le thiemna tlâwm takin;

Hmangaina thusam inhlân ka t’a,

Sangi lung lâwmna tak beiseiin.

 

Tlâng intluona nun sukmâwitu,

Ṭuoi lova dâwn thar nau angin;

Sêltu le hnâwltu ṭhang lai khawm,

Sîng mi a sukhlim, a nêka tamin;

Nun ze mâwi chawngpu a ieng,

Lâwm tin lung a sukdam hlie hlie!

 

Tiem chen dinga hriet harsa niin,

Nghâknu ṭhatna a la zuol pei si;

A pâr kumûm laia dawn thiemtu,

Hêltu dang inlang naw hrâmin;

Hmangai le dit Sangi ta ding bîkin,

Hi taka hin, Vâl ka la um zing ie!

 

A chunga thu mal le ziek tlar hai hril fietu dingin Sangi ka nghâk mêk a, inzinna ram tâwp hma ngêia a mi hril fiepêk ngêi ka nuom. Chun, hmangaina huong sûnga tawnhriet intêl khâwm neitu le sai thar ‘Di’ tawng lai ha’n an mi dâwnpui ve ka beisei bawk. Sangi ngaina thu hi hei tiem zawm nâwk pei la, a bula inthawka a tâwp chena ka lungril fangtu mâwina hi lo hre thiem ve dingin ka ditsak che.

 

Châwl Lâk Ka Tum: Higher Secondary-a ka thawk chanpui hai khawmin hmangaina tak tak pawimawzie an hril chângin inhawi ka ti thei hle. Hmangaina sukhlutu le sukmâwitu chu hrietthiemna nei hi a nih tiin an thupui chai ka zawm ve hlak. Hril nuom tam tak um siin, hril suok rem naw leia thurûk inthuo vêla topui el châng khawm a um. Thupui dang hei pêl san dingin ka phal si naw a, mi dang le thil dangin an hnebân ding khawm ka nuom bawk nawh. Inthlada le ngaiven naw leia Sangi hei inthla ding hlak chun ka sie le ṭha hrietna hin a rem thei mawl naw leiin, inzâpuium ka lo ni khawmin ka chan hrim chu lâwm takin ka pawm ngam a nih. Sierkawp hrietna lampui indik hmanga Sangi hi chawk suok thei ni sien, keiin ka tlin hlawl naw khawmin mi thiem râwn ding an tam tho a. Chu ding hlak chun zawng nawna tienga suok theina lampui a la remchâng nâwk pei a, iengkim inhuoma saktu hming meu suklang hnung khawmin a la fel zo naw zing a nih. Chuleiin, lêngna hmun kâr inhlat leia suonlam siem hrim a um ta nawna dingin mi dang intlun lovin, châwl lâk ka tum le inzawmin School-a thuneitu tak kuoma ‘Hmangaina Châwl Lekha’ pêk dingin ka siem fel diem a:

 

To,

The Principal

--------------------Higher Sec. School

Bethel, C.C.Pur, Manipur – 795 128

 

Subject: Hmangaina Châwl Lekha

 

Pu inzâum tak,

 

Ka sûngril rila um hmangaina hi topui ruol lo hiela hrâtin a mi mawr zing leiin, i hriet thiemna ka hung ngên hmasa a nih. Thlavul - 2021 thla bo hma ngêia Sangi umna tlung ka tum a, chu ding chun kâr hni sûng châwl mi pe hrâm la ka nuom. Hmun dang danga inthawkin chanchin ka hriet dânin, Sangi betu an tam a. Union Christian College, Shillong-a ka lekha inchûk lai anga muong taka nghâk thei a ni ta naw ding thu a hung tlung bawk. Ka hmangai hmu dingin ka’n siem fel a ṭûl a, inhnûk a remchâng ta naw ding a nih.

 

Ka um hmang sûng zîrtirtu le naupang hai dam taka in lo um ka beisei a, ni sâwt tak châm naw’ng ka tih. Geography le Lêngmâwi ka rem kawp tum ṭâl ṭâl hi, ni khat chu la hlawtling ngêi ka’n ring. Chuleiin, Sangi hmu tuma ka ‘Hmangaina Châwl Lekha’ ziek hi mi ngai pawimawpêk a, mi pawmpêk bawk dingin i hriet thiemna insâng tak ka hung ngên mawl mawl a nih. Ka hnina le ngênna i pawm hlak leiin ka lâwm ie!

 

Ringumin,

-------------

Lecturer

Department of Geography

 

Famkim nawna rama hin a kima hmu le chang thei a ni naw tlat leiin, hmangaina thu hi mâwi vieu sien la khawm a la’n lang kim thei hri naw a nih. Thlâkhla le ditum hlie hliea mâwi, Sangi ka hmu hma chu la zawng pei ka tih. Dîptu tam tak um leia lampui pik a ni khawmin, ka lampui hraw a tâwp hma chu ringum takin zui zing ka t’a; hnâwltu le dotu um leiin hnung tieng kîr bîk naw bawk ka tih. A hming mei meia ngai neia thu inzâwt ka ni naw a, thlierkâr anga nun harsa le dam lai hringnun lam inkho tam tak kâra khawm châwl el lo dinga biethu insam pei ka tum lem a nih. Inchat lova ka lungril themtu kuoma fe thei ding le tlung thei ngêi dingin chunga Khuonu’n a mi remtipui ka nuom tak zet. Mâni khâta ram ṭuon rêl a lo rem naw pal khawmin, ka ruol ṭha L.San le zâwl ringum L.Hmar hai fielin inzin dingin insiem el kan tih.   Chuleiin, hma tienga beiseina insâng tak nei zingin, SANGI ZÛN PHURIN MAW!-VII-na chu hi chena hin a lo châwl nâwk phawt a. Hmangaina tiem inruol thei ding le dam taka inhmu nâwk seng dingin hringnun tui ang lo dam vawng vawng raw se. Sangi zûna inuoi ka ni hi!