~ Lal Dena
(Pu
Chalrosung, Parbung, February thla khan Tuithaphaiah a hung a. “Ni khat la hung
pan ka ti che a, Hmar biel hmasawn dan ding thusep mi ziekpek la tha’ng a tih”
a tih a.Pu Chalrosung hi pa var Akbar the Great ang bawka lekha tiem thei lo le
ziek thei lo a nih. Inhmu nawk hman ta lovin Parbung tieng a mi liemsan thut a. Hi thusep
hi keia lung puoksuoka ziek a
nih. Ama Pu Chalrosung le inrawnin a dit
dan ang takin la hung ziek nawk tum a nih).
A boruok an nem si, a tlangpui a’n hawih bawk si;
Zo kai thlifim damte’n a hrang vel a;
Par rimtui lengin fiertui a luong a,
Kan tlangram hring le hriem tinreng lawmna. (T.Khuma,
LH.No.11).
Ruonglevaisuo panin motora ei zuk tlana,
ei delna china rawmau bil a lo intan nghal a. Tlang sang le rawlkho hmang
tlaklo taluo hmu ding a vang. Saktieng Tuizang vadung Zopui tlang bula hnar
neiin hmar tienga luongin Tuihlang vadung Gangte bielah a fin a; chu zova
Tuihlang vadung chu Teiruongah a luonglut nawk a. Pherzawl le Parbung karah
Tuibum vadung Hmawngkawn rama inthawka hnar neiin simtieng Leisen le
Lungthulien ram fe thlengin Parvachawm le le Senvawn ram kara luong peiin
Tuivai vadung a fin a; chu zovah Tuiruoingah a luong lut tah peih a nih. Tuibum vadung hi simluong a ni leiin nga le chengkawlhai
khawm an inhnik bik, Hmar biela vadung pawimaw dang hai chu Mata vadung,
Suorkawi le Phaibung dam an nih. Vangai
tieng khawm vadung pawimaw tak tak a um bawk. Hmar rama vadung lien tak le pawimaw tak chu Tuiruong
(Ruongpui) vadung a nih. Hmar biel le
Vangai biel khu ram hnienghnar, thing le ruo bubitna ram tak a nih. A laia
Ruongtui vadung a luong a. Assam rama Brahmaputra vadungpui a zuk fin a. Nile
vadung chu Aigupta ram ta dinga “thilthlawnpek”a ni angin Ruongpui vadung hi Hmarhai ta bik ding hrim hrima “Pathien
thilthlawnpek” a lo nih tak zet. Ama Pu Lalbieklien-in hieng hin mawi em emin
zaiin a lo chawi a:
Ruongtui hmingthang luong dem dem la,
Thlang sappui kawrvai sun rawh;
Kan Hmar tlang ram rimtui len la,
Majon phingbel suklawm rawh;
Aithing rimtui le vai hmarchahai,
Si le pat mawnpui tawl la;
Ami loibo, dibar mon mi,
Dor bhalo oile dibai. (Lalbieklien,LH.No.101).
Indus
valley civilization ang deuhin, ‘Ruonglevaisuo civilization’ khawm a lo um ve
zing chu tie! Histawri tukverah ei zuk daka Ruonglevaisuo le a kim vel hi hieng
unau suopui Aimol, Anal, Chiru, Chorei, Darlong, Hrangkhol, Hmar, Kom, Koren,
Langrong, Sakechek le unau dang dang hai lo chengkhawmna a lo nih. Koren upahai
chun, “Keini Korenhai chu Ruonglevaisuoa inthawkin Tamenglong tlang tieng kan
hung insawna, a then kan chambanga, a dang hai chu Sadar Hills tieng hin kan
hung pei a nih” ti’n an hril. Tripura-a
Langrawnghai lem chun “Hmar in ni nawh, Langrong in ni lem. Luseihaiin Hmar tia
an ko mei mei cheu a nih” an ti chu. Khieng unau suopui pahnam le hnam siperhai
khi ei lo intringmit nasa hle. Kum khat laia Pu B.K.Hrangkhol hai le Unau
Suopui Cultural Meet, Hmarkhawliena an neih tum khan ei inunauna kha nasatakin
a sukthar. Pu Damkung rawi Ruonglevaisuo Cultural Troupe-in Ruonglevaisuo tui
tuiuma chawiin unau suopui Aimol, Chiru, Chorei, Kom, Koren le Hrangkhol palai hung
hai kuoma an hei sem chu, ‘holy water (tui thienghlim) ang hiela ngaiin an
dawna, an mitthli a tla kuong kuong el’ an tih. Pi le puha’n ropui an relna
Ruonglevaisuo hi ngainat a lo um.
Mingo
ramper hlutsak pawlha’n India hmar sak a hmatiema an hung lak pei khan Kuki le
Mizo tukdawlna dingin Ruonglevaisuo hi thanghmun remna takin an lo hmang. R.G.Woodthorpe
Lushai Expeditions ziektu hril dan chun military camp le engineering section
burip takin Ruonglevaisuoah hin indin a nih. J.W.Edgar, Civil officer, Cachar,
khawm Ruonglevaisuo le kim vel tlang le muolhai khawm a lo fang chip nasa hle,
a report khawm The North East Frontier of India, Alexander Mackenzie,phek
415-479 hnuoiah hmu theih a nih. Khang lai huna inthawk khan phalbi lai po, hi
hmun hi sumdawngna hmunpui Khawlien, Mizoram tieng le Vuite biel, Manipur
tienga Sukte lalhai khawma machi le thuomhnaw dang dang an inchawkna hmun tak a
lo nih.
Hun
a hung fe peih a, William Pettigrew Manipura missionary hmasa tak January 6,
1894-in Imphal a hung lut a, Imphalah Meiteihai lai rawngbawlin kum 1896 chen a
um hman. Sienkhawm Meitei Hindu kulmutha’n Maxwell, Political Agent, kuomah
Kristien sakhuo an dit naw thu an intlun a, Manipura inthawka Pettigrew
hnawtsuok dingin an nawr a. Maxwell, Political Agent chun William Pettigrew chu
Mao Songsongah fe dingin a tir a. Mao Naga lalhaiin an lo hnawl leiin William
Pettigrew chu Senvawna mission hmun khuor dingin a fe nawk tah a nih
(Darsanglien Ruolngul, Manipur rama chanchintha lut dan le Independent Church
of India chanchin, pp.1-2)..Sienkhawm Senvawna khawm a hnawng nawk leiin
Hungphun, Ukhrulah mission hmun a lo khuor tah lem a nih. Senvawnah William
Pettigrew’n hmun nlo khuor sien chu tulaia Rallenghai (Tangkhul Naga) ngirhmun
hi Hmarhai chan ding a nih. A pawih bak zel. Dawkasisiin. vaihnu ramin Watkin
Roberts a hung a, Manipur simthlanga chanchin tha lutna kawtsuo ei la ni nawk
hram.
Pathien thangpuina zara hi Covid hrileng hi paltlang
thei ei nih khawma, hmabak chu a’n thim hle. Mi tam tak ring dan chun
thilsiemnahai a chawl thup leiin, tamin mi zui ngei a tih ti hi a nih. Chuong a nih chun intodel dingin vawisuna
inthawka ei inbuotsaih lawk a tul. Duthusam leia leichawina um nghal lo chu ti’n
Hmar ram sukvul nawkna dingin, hieng a hnuoia ang hin duthu riengte’n ka sam a,
lo ngaituo ve ta um:
1. Connectivity: Digitalised khawvela cheng ei ni ta
leiin ei khawvel khawm a chin tah a, global village ti a nih tah. Information
technology le electronic media that leiin khawvela thil inthup a um thei tah
nawh. Ram hmasawn ding khawma ram dang hmun dang le inzawmna nei that a tul. A
bik takin hmu theia insirpawna lampui tha a tul zuol. Ruonglevaisuo panna lampui
Tipaimukh N.H.150 khawm hma asawn thet
thet. Mizoram insirpawna Tuivai leilak khawm daw zo hung nit rang a ta. Jiribam
le Vangai tlang insirpawna khawm hma asawn pei a. Rataw kaia Tuiruong leilak khawm daw zo vak
beisei phawt ei tih. Chu pha chun Hmar biel mipui ta ding chun Jiribam le
Hringchar bazarhai chu inlana dawr theih ni tang an tih. Chu lai zing chun
Ruonglevaisuo le Hringchar inkara inlawn
ding “WELCOME TO HMAR RAM” tax-free motor boat iemani zat a suk a tunga
insulsu zut ding um tang a tih. Tukhawm
hin foreign inzin neka ka chak kumkhuo chu Changer thla zan thla vara ruolcham
leh perkhuong pera Ruonglevaisuo-a inthawka Hmarkhawlien pana inzin a nih.
Lenruol Hlabu chawi naw khawmin Fulertol tlungna khawp chu inzawt ding hla tlaksam
um naw nih.
2. Hill terrace
cultivation: Khaw totima inthawka pi le puhai lo nei dan vawisun
chena ei la ban thei naw khawm hi ngaituo that a tul. Inrim takin kum tin rampui
ei thet a. Ei lo raw leiin environment le ecology ei suksiet nasa a. Ei ram a
pawnin a lum deuh deuh. Tulaia khawvelin a buoipui tak laia pakhat chu global
warming a nih. Ngaituo tha’ng ei tiu. Fak khawp nei ding chun hill terrace
cultivation chauh hi lampui um sun a nih. China ram a muol muolin terrace
cultivation an thaw thei a. Phillipines ram khawm a muol muolin terrace
cultivation an thaw bawk. Ei kawl elah Nagalandah terrace cultivation a
hlawtling em em a. Hmar biel le Vangai tlangah vadung tam tak a um. Tuithaphaia
leilet lohai po po hai hi zaa sawmkuo van ruotuia innghat vawng an nih. JCB
ruoiin thang la thar ei tiu. Vai bu fak ban tang ei tiu. In tin fak khawp
thlosuok dingin hma lang ei tiu. Fak le dawna intodel tum hmasa phawt ei tiu. A
la’n hnuh nawh.
3. Sum thlai (cash
crop):
Hill terrace cultivation dawta sum thlai (cash crop) –serthlum, rengthei, aieng,
aithing, pat , hmarcha, manta, chengkha, manta thur, be, bal le a dang dang
ching uor ei tiu. Ruonglevaisuo le a kim
vel hi ram hnienghnar tak a nih a. Kum 1955 chen khawm khan Taithu Kai (Ghat),
Ruongpui vadung kam vel khuh serthlum fak ngailo ra takin a kur inlet el a nih
kha. Vai mahajonha’n a kungin an khar hlak a. Ei ram hausakna serthlum, pat,
hmarcha, aithing Hringchar tieng lawngin
an tawl thlak hum hum hlak mit ngeia hmutu ka nih ve. Tamenglong rama vawisun
chen serthlum a la tha zinga, kum tin state-level Orange Festival khawm an hmang
zing. Sum hnar pawimaw tak a nih. Tulai lem chu thiemna an sang tah. Pu
L.B.Sinate, Sielmat, indawn inla, serthlum chi intam ngailo a hriet rawn, lo
hril pei a tih cheu. Israel serthlum chi
khawm ei mangaih thei zing. Ruongpui kim
velah khun serthlum le rengthei ching thar nawk ei tiu. Tu lem hin chu Vai
mahajonhai kuoma zawr ngai tah lovin, orange/pineapple /aieng/aithing khawlhai Ruonglevaisuo lai ei inthut mut tah lem ding a
nih. A zawrna ding lungngai a um tah nawh.
4. Ruo hmang
tangkai:
Ei ram hausakna bulpui pakhat chu ei
rawmau bilhai khu an nih. Pathien thilthlawnpek rem theilo an nih. Bamboo
project indin ei tah. Khawl hmangin tuithur, tuoihro, rawtuoi tina thun chi dam siem ei tah,
Manipur ram sung le puotieng ei thawnsuok ding a nih. Khawl hmangin lekhapuon, plywood
phek le thingtluon furniture siemna ding chi hran hran ei dit ang
ang ei siem thei. Mizoram sawrkar khawmin sum hnar tak dinga a buotsai mek chu
bamboo project a nih. Covid hrileng hung bo a ta, China sawrkar le inzawm dan
ding dam ei la zawng ding a nih. Youtube-a China rama ruoa inthawka hmangruo dang
dang an siem lai hang en ta; ei rama khawm ei thaw thei ve. Boruok hung thang a ta, Bamboo Mission khawm
China ramah ei la’n tir ding a nih, kalman a tam nawh.
5. Kawlphemeivar
siem:
Ni kum hmasa khan Hmar biel ka zun zin a. Rataw kai dam ka zu fang vel a.
Kawlphemeivar peksuokna theina power potentiality tha tak tak a um. A hmang dan
le thawdan ei ngaituo naw lei chauh a nih. Ruonglevaisuo Development Committee
(RDC) a um a nih chun power project priority-a neiin Ekectric Engiineerhai le
inrawnin hma lak a tul. Settelite-a inthawka an hmu dan lem chun Hmar biel ringawta
khawm thautuikhur hmun sawm pahni lai hmusuok a nih. Chu ei zuk hrilna san chu
ei ram a hausa ka hrilna a nih. Ei ram
hausakna zaah sawm khawm ei la sawr tangkai zo naw lem a nih. Kum zabi
sawmhni pakhatna ei chuongkai tah a, global outlook puta hma lak a hun tah.
6.Ramsa humhal
(Wild life protection): Ei lo nei dan that naw le ei vir leiin ei
rama ramsa, zu-le-vahai an rem zo. Mawlna leiin kei ngei khawmin changthleng
kamin iengzat khieu am vate ka lo awk tah ka tiem seng nawh. Rama ei fe a,
vate, thienhlei ei hmuh leh lung ei laka, ‘I tuihang ma rawh” ti bekin ei deng
tal hlak. Tu tieng tieng hin ramsa humhal pawimaw zie ei hriet met met tah. Ei
nunghak fel le lakhathiem Esther Hrangate, Headmistress, Heritage Day School,
lem chun “Ei ramah vate le ramsahai hi lekhabuah chauh hmu ding an um tah” a lo
ti hiel. Ramsa humhal a tul zie hieng hin a hril peih a:“Pathienin rannunghai
hi ei khawvel sukmawitu le sukhlimtu dinga a siem an ni leiin, humhalna chang
hre inla chu ei khawvelin a thatpui lem ring a um. A la umsun hai bek hi him
taka an um theina dingin nang le keiin thang ei lak a tul tak zet”. (HT,
October 16, 2019)
7. Tourism
sukhmasawn: Tourist spot
pawimaw hieng – Tawmlung, Lalruong sulhnunghai, Thangnur tawngtaina
puk, Sartuinek rama lungdaw, Senvawn Zawllung le a dang dang (Thangsawihmang,
Some places of historical importance of Tipaimukh Sub-division, Pherzawl
District, unpublished mss) ei neih. Hmartlangmawi (Sipuikawn)-ah tourist lodge
(3*rank bek) le cultural center bawl ei tah, khuolzinmi tam tak ei la hip ding
a nih. Hienghai po po hi internetah upload ei tah, ram dang mi chen khawm an la
hung nuom ding a nih. Khawvel hi a chin tah a, hriet naw ram a um tah nawh.
Google hmanga i en lem chun, Ruonglevaisuoa inhai khawm fie takin I zuk hmuh
theih. American University thenkhata research thawtu mingo nunghak thenkhat chun “Manipur tlangrama chanchintha
lut dan dam” doctoral thesis dingin an buoipui. Unau suopui Cultural Festival-2
khawm thaw nawk ei tah:
Aw Pathien, kan ram kan pek che, Oh God to Thee, we give our land,
Kan ram lungmawl inthim hi; Our land, backward and in
darkness;
I var mawi chun hung sukvar la, Let Thy bright light shine
over her,
Mal mi hung sawmpek rawh aw, And bless us Oh Lord, we pray. (L.Keivom,
Translation,p.217)
Mal mi hung sawmpek rawh aw.
(Lalkhum Keivom, LH.No.9).
tia zai vawrin ei lam dup dup ding a nih. A va’n hawih
awm deh! A va hlimum ding deh!
Thu kharna: Mi’n an
thaw thei chun ei thaw thei ve ding a nih ti hi kei chu ka dittawk tah nawh. Mi
thaw nekin keiin ka thaw tha lem thei ti hi ei hmathuoitu ni ta sien nuom a um. Israelhai hmana thlaler ram tawl
thlai chingna hmun hring dupin an inchangtir thei a, eini khawmin ei thaw thei
ve ti ei hriet chieng. Kum khat khan Italy khawpui Milan-ah World Expo ka zu en
ve khiet a. Khawvel rambung 194 neka tamin stall ropui tak tak, an ram nunphung
zulin an bawl seng a. Israelhai stall-ah kan luta. “Israel ram fang ei tiu” tiin
an stall insung an mi lutpui a. Cinemain an lo hma lak dan, thlai ching dan an
mi’n entir a. A tawpa chun,”Kan lo hma suokin ram dang kan la chawm ding a nih”
an ti chu! Infrastructure tam rak seng lo khawmin development project thaw thei
dan a tam. Ei tum naw lei chauh a nih. Kawrvaipui
New Delhi chauh sai tah lovin, Israel, Japan le China ramhai dam sai ei tah, study
team dam ei la’n tir ding a nih. Chu pha chun ei hla thunawn atak ngei ei sak
ding chu hi hi a nih:
Sawrpiel run ieng, Rakhen khuo ieng,
Sirva leng Hmar hraileng lung kan ruolna;
Khuonu leng zarin leng dang kan ngai nawh,
Hnuoi Paradise
khaw Sinlung cham del ah. (L.Keivom, LH.19)