Responsive Ad Slot

TINKIM KA DAWN CHANGIN HMAR TLANGPUI

Wednesday, June 3, 2020

/ Published by Simon L Infimate

~ Lal Dena

 (Pu Chalrosung, Parbung, February thla khan Tuithaphaiah a hung a. “Ni khat la hung pan ka ti che a, Hmar biel hmasawn dan ding thusep mi ziekpek la tha’ng a tih” a tih a.Pu Chalrosung hi pa var Akbar the Great ang bawka lekha tiem thei lo le ziek thei lo a nih. Inhmu nawk hman ta lovin  Parbung tieng a mi liemsan thut a. Hi thusep hi  keia lung puoksuoka  ziek  a nih.  Ama Pu Chalrosung le inrawnin a dit dan ang takin la hung ziek nawk tum a nih).

A boruok an nem si, a tlangpui a’n hawih bawk si;
Zo kai thlifim damte’n a hrang vel a;
Par rimtui lengin fiertui a luong a,
Kan tlangram hring le hriem tinreng lawmna. (T.Khuma, LH.No.11).


Ruonglevaisuo panin motora ei zuk tlana, ei delna china rawmau bil a lo intan nghal a. Tlang sang le rawlkho hmang tlaklo taluo hmu ding a vang. Saktieng Tuizang vadung Zopui tlang bula hnar neiin hmar tienga luongin Tuihlang vadung Gangte bielah a fin a; chu zova Tuihlang vadung chu Teiruongah a luonglut nawk a. Pherzawl le Parbung karah Tuibum vadung Hmawngkawn rama inthawka hnar neiin simtieng Leisen le Lungthulien ram fe thlengin Parvachawm le le Senvawn ram kara luong peiin Tuivai vadung a fin a; chu zovah Tuiruoingah a luong lut tah peih a nih.  Tuibum vadung hi simluong a ni leiin nga le chengkawlhai khawm an inhnik bik, Hmar biela vadung pawimaw dang hai chu Mata vadung, Suorkawi le Phaibung dam an nih.  Vangai tieng khawm vadung pawimaw tak tak a um bawk.  Hmar rama vadung lien tak le pawimaw tak chu Tuiruong (Ruongpui) vadung  a nih. Hmar biel le Vangai biel khu ram hnienghnar, thing le ruo bubitna ram tak a nih. A laia Ruongtui vadung a luong a. Assam rama Brahmaputra vadungpui a zuk fin a. Nile vadung chu Aigupta ram ta dinga “thilthlawnpek”a ni angin Ruongpui vadung  hi Hmarhai ta bik ding hrim hrima “Pathien thilthlawnpek” a lo nih tak zet. Ama Pu Lalbieklien-in hieng hin mawi em emin zaiin a lo chawi a:

Ruongtui hmingthang luong dem dem la,
Thlang sappui kawrvai sun rawh;
Kan Hmar tlang ram rimtui len la,
Majon phingbel suklawm rawh;
Aithing rimtui le vai hmarchahai,
Si le pat mawnpui tawl la;
Ami loibo, dibar mon mi,
Dor bhalo oile dibai. (Lalbieklien,LH.No.101).

Indus valley civilization ang deuhin, ‘Ruonglevaisuo civilization’ khawm a lo um ve zing chu tie! Histawri tukverah ei zuk daka Ruonglevaisuo le a kim vel hi hieng unau suopui Aimol, Anal, Chiru, Chorei, Darlong, Hrangkhol, Hmar, Kom, Koren, Langrong, Sakechek le unau dang dang hai lo chengkhawmna a lo nih. Koren upahai chun, “Keini Korenhai chu Ruonglevaisuoa inthawkin Tamenglong tlang tieng kan hung insawna, a then kan chambanga, a dang hai chu Sadar Hills tieng hin kan hung pei a nih” ti’n  an hril. Tripura-a Langrawnghai lem chun “Hmar in ni nawh, Langrong in ni lem. Luseihaiin Hmar tia an ko mei mei cheu a nih” an ti chu. Khieng unau suopui pahnam le hnam siperhai khi ei lo intringmit nasa hle. Kum khat laia Pu B.K.Hrangkhol hai le Unau Suopui Cultural Meet, Hmarkhawliena an neih tum khan ei inunauna kha nasatakin a sukthar. Pu Damkung rawi Ruonglevaisuo Cultural Troupe-in Ruonglevaisuo tui tuiuma chawiin unau suopui Aimol, Chiru, Chorei, Kom, Koren le Hrangkhol palai hung hai kuoma an hei sem chu, ‘holy water (tui thienghlim) ang hiela ngaiin an dawna, an mitthli a tla kuong kuong el’ an tih. Pi le puha’n ropui an relna Ruonglevaisuo hi ngainat a lo um.

Mingo ramper hlutsak pawlha’n India hmar sak a hmatiema an hung lak pei khan Kuki le Mizo tukdawlna dingin Ruonglevaisuo hi thanghmun remna takin an lo hmang. R.G.Woodthorpe Lushai Expeditions ziektu hril dan chun military camp le engineering section burip takin Ruonglevaisuoah hin indin a nih. J.W.Edgar, Civil officer, Cachar, khawm Ruonglevaisuo le kim vel tlang le muolhai khawm a lo fang chip nasa hle, a report khawm The North East Frontier of India, Alexander Mackenzie,phek 415-479 hnuoiah hmu theih a nih. Khang lai huna inthawk khan phalbi lai po, hi hmun hi sumdawngna hmunpui Khawlien, Mizoram tieng le Vuite biel, Manipur tienga Sukte lalhai khawma machi le thuomhnaw dang dang an inchawkna hmun tak a lo nih.

Hun a hung fe peih a, William Pettigrew Manipura missionary hmasa tak January 6, 1894-in Imphal a hung lut a, Imphalah Meiteihai lai rawngbawlin kum 1896 chen a um hman. Sienkhawm Meitei Hindu kulmutha’n Maxwell, Political Agent, kuomah Kristien sakhuo an dit naw thu an intlun a, Manipura inthawka Pettigrew hnawtsuok dingin an nawr a. Maxwell, Political Agent chun William Pettigrew chu Mao Songsongah fe dingin a tir a. Mao Naga lalhaiin an lo hnawl leiin William Pettigrew chu Senvawna mission hmun khuor dingin a fe nawk tah a nih (Darsanglien Ruolngul, Manipur rama chanchintha lut dan le Independent Church of India chanchin, pp.1-2)..Sienkhawm Senvawna khawm a hnawng nawk leiin Hungphun, Ukhrulah mission hmun a lo khuor tah lem a nih. Senvawnah William Pettigrew’n hmun nlo khuor sien chu tulaia Rallenghai (Tangkhul Naga) ngirhmun hi Hmarhai chan ding a nih. A pawih bak zel. Dawkasisiin. vaihnu ramin Watkin Roberts a hung a, Manipur simthlanga chanchin tha lutna kawtsuo ei la ni nawk hram.

Pathien thangpuina zara hi Covid hrileng hi paltlang thei ei nih khawma, hmabak chu a’n thim hle. Mi tam tak ring dan chun thilsiemnahai a chawl thup leiin, tamin mi zui ngei a tih ti hi a nih.  Chuong a nih chun intodel dingin vawisuna inthawka ei inbuotsaih lawk a tul. Duthusam leia leichawina um nghal lo chu ti’n Hmar ram sukvul nawkna dingin, hieng a hnuoia ang hin duthu riengte’n ka sam a, lo ngaituo ve ta um:

1. Connectivity:  Digitalised khawvela cheng ei ni ta leiin ei khawvel khawm a chin tah a, global village ti a nih tah. Information technology le electronic media that leiin khawvela thil inthup a um thei tah nawh. Ram hmasawn ding khawma ram dang hmun dang le inzawmna nei that a tul. A bik takin hmu theia insirpawna lampui tha a tul zuol. Ruonglevaisuo panna lampui Tipaimukh  N.H.150 khawm hma asawn thet thet. Mizoram insirpawna Tuivai leilak khawm daw zo hung nit rang a ta. Jiribam le Vangai tlang insirpawna khawm hma asawn pei a.  Rataw kaia Tuiruong leilak khawm daw zo vak beisei phawt ei tih. Chu pha chun Hmar biel mipui ta ding chun Jiribam le Hringchar bazarhai chu inlana dawr theih ni tang an tih. Chu lai zing chun Ruonglevaisuo  le Hringchar inkara inlawn ding  “WELCOME TO HMAR  RAM” tax-free motor boat iemani zat a suk a tunga insulsu zut  ding um tang a tih. Tukhawm hin foreign inzin neka ka chak kumkhuo chu Changer thla zan thla vara ruolcham leh perkhuong pera Ruonglevaisuo-a inthawka Hmarkhawlien pana inzin a nih. Lenruol Hlabu chawi naw khawmin Fulertol tlungna khawp chu inzawt ding hla tlaksam um naw nih.

2. Hill terrace cultivation: Khaw totima inthawka pi le puhai lo nei dan vawisun chena ei la ban thei naw khawm hi ngaituo that a tul. Inrim takin kum tin rampui ei thet a. Ei lo raw leiin environment le ecology ei suksiet nasa a. Ei ram a pawnin a lum deuh deuh. Tulaia khawvelin a buoipui tak laia pakhat chu global warming a nih. Ngaituo tha’ng ei tiu. Fak khawp nei ding chun hill terrace cultivation chauh hi lampui um sun a nih. China ram a muol muolin terrace cultivation an thaw thei a. Phillipines ram khawm a muol muolin terrace cultivation an thaw bawk. Ei kawl elah Nagalandah terrace cultivation a hlawtling em em a. Hmar biel le Vangai tlangah vadung tam tak a um. Tuithaphaia leilet lohai po po hai hi zaa sawmkuo van ruotuia innghat vawng an nih. JCB ruoiin thang la thar ei tiu. Vai bu fak ban tang ei tiu. In tin fak khawp thlosuok dingin hma lang ei tiu. Fak le dawna intodel tum hmasa phawt ei tiu. A la’n hnuh nawh.

3. Sum thlai (cash crop): Hill terrace cultivation dawta sum thlai (cash crop) –serthlum, rengthei, aieng, aithing, pat , hmarcha, manta, chengkha, manta thur, be, bal le a dang dang ching uor ei tiu.  Ruonglevaisuo le a kim vel hi ram hnienghnar tak a nih a. Kum 1955 chen khawm khan Taithu Kai (Ghat), Ruongpui vadung kam vel khuh serthlum fak ngailo ra takin a kur inlet el a nih kha. Vai mahajonha’n a kungin an khar hlak a. Ei ram hausakna serthlum, pat, hmarcha, aithing  Hringchar tieng lawngin an tawl thlak hum hum hlak mit ngeia hmutu ka nih ve. Tamenglong rama vawisun chen serthlum a la tha zinga, kum tin state-level Orange Festival khawm an hmang zing. Sum hnar pawimaw tak a nih. Tulai lem chu thiemna an sang tah. Pu L.B.Sinate, Sielmat, indawn inla, serthlum chi intam ngailo a hriet rawn, lo hril pei a tih cheu.  Israel serthlum chi khawm ei mangaih thei zing.  Ruongpui kim velah khun serthlum le rengthei ching thar nawk ei tiu. Tu lem hin chu Vai mahajonhai kuoma zawr ngai tah lovin, orange/pineapple /aieng/aithing khawlhai  Ruonglevaisuo lai ei inthut mut tah lem ding a nih. A zawrna ding lungngai a um tah nawh.

4. Ruo hmang tangkai: Ei ram hausakna  bulpui pakhat chu ei rawmau bilhai khu an nih. Pathien thilthlawnpek rem theilo an nih. Bamboo project indin ei tah. Khawl hmangin tuithur, tuoihro,  rawtuoi tina thun chi dam siem ei tah, Manipur ram sung le puotieng ei thawnsuok ding a nih. Khawl hmangin lekhapuon, plywood  phek le thingtluon  furniture siemna ding chi hran hran ei dit ang ang ei siem thei. Mizoram sawrkar khawmin sum hnar tak dinga a buotsai mek chu bamboo project a nih. Covid hrileng hung bo a ta, China sawrkar le inzawm dan ding dam ei la zawng ding a nih. Youtube-a China rama ruoa inthawka hmangruo dang dang an siem lai hang en ta; ei rama khawm ei thaw thei ve.  Boruok hung thang a ta, Bamboo Mission khawm China ramah ei la’n tir ding a nih, kalman a tam nawh.

5. Kawlphemeivar siem: Ni kum hmasa khan Hmar biel ka zun zin a. Rataw kai dam ka zu fang vel a. Kawlphemeivar peksuokna theina power potentiality tha tak tak a um. A hmang dan le thawdan ei ngaituo naw lei chauh a nih. Ruonglevaisuo Development Committee (RDC) a um a nih chun power project priority-a neiin Ekectric Engiineerhai le inrawnin hma lak a tul. Settelite-a inthawka an hmu dan lem chun Hmar biel ringawta khawm thautuikhur hmun sawm pahni lai hmusuok a nih. Chu ei zuk hrilna san chu ei ram a hausa ka hrilna a nih. Ei ram  hausakna zaah sawm khawm ei la sawr tangkai zo naw lem a nih. Kum zabi sawmhni pakhatna ei chuongkai tah a, global outlook puta hma lak a hun tah.

6.Ramsa humhal (Wild life protection): Ei lo nei dan that naw le ei vir leiin ei rama ramsa, zu-le-vahai an rem zo. Mawlna leiin kei ngei khawmin changthleng kamin iengzat khieu am vate ka lo awk tah ka tiem seng nawh. Rama ei fe a, vate, thienhlei ei hmuh leh lung ei laka, ‘I tuihang ma rawh” ti bekin ei deng tal hlak. Tu tieng tieng hin ramsa humhal pawimaw zie ei hriet met met tah. Ei nunghak fel le lakhathiem Esther Hrangate, Headmistress, Heritage Day School, lem chun “Ei ramah vate le ramsahai hi lekhabuah chauh hmu ding an um tah” a lo ti hiel. Ramsa humhal a tul zie hieng hin a hril peih a:“Pathienin rannunghai hi ei khawvel sukmawitu le sukhlimtu dinga a siem an ni leiin, humhalna chang hre inla chu ei khawvelin a thatpui lem ring a um. A la umsun hai bek hi him taka an um theina dingin nang le keiin thang ei lak a tul tak zet”. (HT, October 16, 2019)

7. Tourism sukhmasawn:  Tourist spot pawimaw  hieng – Tawmlung,  Lalruong sulhnunghai, Thangnur tawngtaina puk, Sartuinek rama lungdaw, Senvawn Zawllung le a dang dang (Thangsawihmang, Some places of historical importance of Tipaimukh Sub-division, Pherzawl District, unpublished mss) ei neih. Hmartlangmawi (Sipuikawn)-ah tourist lodge (3*rank bek) le cultural center bawl ei tah, khuolzinmi tam tak ei la hip ding a nih. Hienghai po po hi internetah upload ei tah, ram dang mi chen khawm an la hung nuom ding a nih. Khawvel hi a chin tah a, hriet naw ram a um tah nawh. Google hmanga i en lem chun, Ruonglevaisuoa inhai khawm fie takin I zuk hmuh theih. American University thenkhata research thawtu mingo nunghak  thenkhat chun “Manipur tlangrama chanchintha lut dan dam” doctoral thesis dingin an buoipui. Unau suopui Cultural Festival-2 khawm thaw nawk ei tah:

Aw Pathien, kan ram kan pek che,             Oh God to Thee, we give our land,
Kan ram lungmawl inthim hi;                      Our land, backward and in darkness;
I var mawi chun hung sukvar la,                  Let Thy bright light shine over her,
Mal mi hung sawmpek rawh aw,                And bless us Oh Lord, we pray. (L.Keivom, Translation,p.217)
Mal mi hung sawmpek rawh aw.
(Lalkhum Keivom, LH.No.9).

tia zai vawrin ei lam dup dup ding a nih. A va’n hawih awm deh! A va hlimum ding deh!

Thu kharna: Mi’n an thaw thei chun ei thaw thei ve ding a nih ti hi kei chu ka dittawk tah nawh. Mi thaw nekin keiin ka thaw tha lem thei ti hi ei hmathuoitu ni ta sien nuom a um. Israelhai hmana thlaler ram tawl thlai chingna hmun hring dupin an inchangtir thei a, eini khawmin ei thaw thei ve ti ei hriet chieng. Kum khat khan Italy khawpui Milan-ah World Expo ka zu en ve khiet a. Khawvel rambung 194 neka tamin stall ropui tak tak, an ram nunphung zulin an bawl seng a. Israelhai stall-ah kan luta. “Israel ram fang ei tiu” tiin an stall insung an mi lutpui a. Cinemain an lo hma lak dan, thlai ching dan an mi’n entir a. A tawpa chun,”Kan lo hma suokin ram dang kan la chawm ding a nih” an ti chu! Infrastructure tam rak seng lo khawmin development project thaw thei dan a tam. Ei tum naw lei chauh a nih.  Kawrvaipui New Delhi chauh sai tah lovin, Israel, Japan le China ramhai dam sai ei tah, study team dam ei la’n tir ding a nih. Chu pha chun ei hla thunawn atak ngei ei sak ding chu hi hi a nih:

Sawrpiel run ieng, Rakhen khuo ieng,
Sirva leng Hmar hraileng lung kan ruolna;
Khuonu leng zarin leng dang kan ngai nawh,
Hnuoi Paradise  khaw Sinlung cham del ah. (L.Keivom, LH.19)

Don't Miss
© all rights reserved
made with by Simon L Infimate