~ JL Fimate
P.B. Shelley'n "Our sweetest songs are those that tells us the saddest thoughts." (Hla ei ngainat zâwngtak hai khawm hla thu lungsietum tak tak hai an ni sia) a lo ti angin hla inril le ṭha ei ti, thlum titaka lungril lût êm êma ei ngaitlâk hai hi ei nun le lungrilin mitthli a kosuok hun le hnai laitaka mi pawltu anni rawp. Lunglêngna le khawsâwtna'n ei nun a chênchil laitak hi hla ei inpawlpui nuom laitak ani bawka, hla'n ami thunun awla, ei nia hla a hring zuol bîk hlak.
Chuong huna chun, hla thu lungsietum tak tak le hla thu inrieng tak tak a hai mawina ei hmu hlaka, suongtuona'n hringnun hi inril lemin a mi'n thlîrtir hlak bawk. Ei ngaituona inpawlpui thei hla phuoktu hai chu thiem ei tiin, lungriltakin ei inpâk rawp a, ei ngaina hlak a nih. Ni e, inpâk an phu, an thiem bawk a nih, mi nazawng thawthei an nawh, chawimawi an phu. Literature an sukhausaa, ṭawng an sukhnienghnâra, hnam an vawng hring a nih. ('Ṭawng hi hnam a nih' an ti rawp kha.) An hla phuok zât pei hi lallukhum khum thei hai sien ka nuompui thei ngei.
Mani sungril thlasietna, lunghnuorna, beidawngna, lunglêngna, khawsâwtna, sâwlna le lunghimawna hai phawrsuok hi, mi hmu dinga inhlîp saruok ang ei ni leiin harfiem laitaka ding chun thil hmâimawkum tak ana. Inpuongfaina hin nun hadamna mi pein, an hawi nalai um sienkhawm thil inzakumtak a nih. Chuleichun, inphuongsuok nêkin ṭhenkhat chun mani hringna meu khawm ngaihlutna châng theinghilin khawvêl mâksan chu an thlang lem rawp hlak hrim. Chuong anga thil inzakum chu ni sienkhawm nun lungsietum ei nun laitak hi hlami hai ta ding chun, thumal nal le inremtaka belkhâwma thu le hla inril tak tak ṭo suokna dinga lungril hnâwng ṭhat laitak a lo ni lem si a.
Chu lungril hmun hnâwnga inthawk chun ei hlaphuok thiem tamtakin hlâ inril le ṭha tak tak an lo ser suok taa. "Hi chu ka phuok tum kha ana aw", "Hi chu ka phuok nisien ka ti de aw", ti dinga inhnar um ngawi ngawi, thîk khawpa mawi hi an lo phuok râwna. Thumawi-hlamawi hmangaitu lungril chun thîknaw ruol an ni nawh, thîkna thienghlim ṭhanglo chun hmangaina hi a famkim si nawa. Thlasietna le lunglêngna hai hi an lawm zawng ani manih ti thei hiel khawpin thumalin an tuommawi thiema, khuoizu nêkin an sukthlum thiem hlak.
Nikuma HAA Best Song Writer of the Year hautu, JC Charlie Zohminglien-in a hringnun malzie le a sungril lunglêng zie a puongsuokna, Je-el Hmar le an sak 'Ana ka chan' kha an rilin a va mawi ngei deh. A chansietna chu thu rângkachak tuiin an luon ani deu tak. Sungril ta dingin butak a tlinga, nun a fanga, lungril a châwm.
"Sîrva i rausan hluolo bu,
Thingkâk karah maksan a um,
A sûr, a sâ do zing zing sawh,
Ka hringnun hlimthla ang a nih."
~ tiin tekhîthu duthusâm um tak leh a mawi thei dân ding taka thumal naltaka hmet kawpa a hang cheibawl hi chu lungril ngûi siin, a sukthafân naw thei nawh. A hringnun mal zie chu inthuok harsa khawpa ninginîp phâ hiel thei dingin a puongsuok hnea. A chieng a nih. Ram nisien chu Pathien inghatsan ram ang ningei a tih. Amiruokchu, a la dittawk naw lei manih, a lunglêngzie le a malzie chu mi'n an hrietthiem naw an lau lei manih inrieng fahranin thutharin a hang inzâwt nawn nâwka.
"Lunglênga mal ngâwi ngâwi,
Hluotu neilo hringnun.
Sakhmêl innui sieu sieua,
Lawmlai ni hai an thamral."
~ a hang ti nâwk meu hi chu, suongtuona a sukfahra ngawi ngawi thei chu ti. A sungril thawpik um tak, a hringnun ningtel um tak chu a thu thiemna hmangin an suo zalêna, Literature tuihnârah thlum ngie ngiein an chik suoktir a nih. A thilthawtheina hmawlin, Literature lung hang vuo nawn nâwk rawp sien nuom a um.
A châng chu Phûlo lungrûn le Hluolo lungrûn zûnah ei invâi châng a uma. Ei tlin ngang naw chu ning a tih, an tâwnah ei tling thei ngang nawa, ei in-lungdi phâk ngai nawh. Phulo lungrûn khawm ni hai sien tuor intak ei tia, sîngmit luoithli ei nuoi naw khawma sungril mitthli ei seng râwna, ei na vawng vawng hlak. An ta dingin mazu êk khawm ei tluk naw lai, ei ta ding chun ei hringna nêkin an hlua, an zûnah ei tlapil tuol tuola, thi siloin ei dama, dam siloin ei hring ṭawk ṭawk hlak. Ruol hai leh hlimni um hlak sienkhawm an ngai ei bâng thei si naw leiin lairil chu a rûktein a na vawng vawng nawk hlak.
Chu ang hringnun chu T.K. Hluna Khawbung-in ei Literature bupangah ṭha êlkhênin a lo hluolût hi ei va vângnei deh. A hril chu a hai ve hle ni ngei a tih, "Hril a hai ngei parte ka lo tawng che" tiin a hmatâwng a hang ṭhet hawnga. Tlângsam nisien chu khawsung mipui an chiai hman ring a um. Amiruokchu, a tuorna phênah a thuthiemna tuihâng ami'n hrâwpzui tir nawk nghâl leiin lungsiet umtak siin ngai a sukngam nawk êm êm.
"Sienkhawm ka dawnsei chângin,
Ṭapna khuo chau maw lo nih;
Ka tadi'n pâr ang i vul ve si nawh,
Hrilhai vâl chau maw lo nih ka chantawk."
A beiseina parte nisi anachu a ta dinga a pâr nuom hlawl naw chu a tuornat zie hnuk ul zetin an zawta. A chanah lungawinaw hle sienkhawm a chantawk ani tlat si leiin a hril a haia, a mangang a nih. Hrilhaina le mangangna karah thuril le thumawi a hung sersuok hi ei thu le hlaa ding chun ro a tling a, a hlu takzet. Sum nisien chu thuotamin asa ring a um. Keiin ka dit bîk zuolna lai ruok chu,
"Lungrûkah kim taka ka dawn chângin,
Nang ang rênga lung mi'n lên zuoltu hi;
Ka tawng ngai nawh ṭhangthar lêng hieng zât lai,
Ka ta dingin vul ve la aw 'hermawi'."
~ ti lai hi a nih. "Ka ta ding rêng hin i pieng ve si nawh, I zûnngai vâl ka tuor a dam thei nawh" a hang ti sa lem hi chu, a hringnun ang inṭâwmpuitu hai chu darthlalanga inen ang hlawlin ei inhmu chieng leiin, a thu mawina'n phûr sukum sienkhawm inzak hi chu a um chem chem ie.
Lungkimnawna le beiseina infinkhâwmna hla hai hin sungrilah thu an hril nasa chu ani hi.
Ṭhenkhat chu phûlona le tlinnawna'n chawkbuoi ve loin hmangaina pâr hlimtea tlânin, hmangaina hnîngzu thlum khuoizu ang an chên lâiin remchângnawna chi dang dangin an kârah buo a hung khuora. Hmangaiin inthlâkhla hle hai sienkhawm choruollo hmêlma kârah thlipui angin hung hrâng vêlin, an ringumna biethu inhlân hai hung muot hnîngin, inngaitak puma inṭhe a hung ṭul hlâka. Duthusâm phâizawlah hadam taka lêng an insawn zing laiin duthurieng sâmna tlângsâng hmun khirinkhoah an chuong kai hlak.
Chu hringnun chu, hmangaina thlum le inṭhena khâ intem ve hlak tu, thu le hlaa ei mi suongvawr le chungchuong bîk L. Keivom chun nâm le mawitakin, "Kan vâi duthu rieng sâmin" tiin a lo inzawta. A thuthiemna'n lairil a fanga, a themthiemna'n zungzâm a zuia, suongtuona'n inriengna thlalêr ram ṭâwl a mi'n fang tir ruoi ruoi a nih. A thusep mawi dân le inril dân hi movie nisien chu en lo dinga inpâm um ni si in, en puma inhniek fap fap pui thei ni ngei a tih.
"Kawp zai rêla nau ang nui rêng,
Khuo'n a rêl si nawh, nunnêm.
Khuonu ruotrêng am lo nih,
Dâwn tam i zûnlêng ngai rêng hi."
Pa lunglêng le khawsawt mîtak a nina hi hlaril tamtakin a phosuoka. Thu le hla fâk tham tling vawng an ni bawk. A thuthiemna bâkah a hlaa hai hin a lungril po po a phawr langa, thup le ip nei loin hliekhuotu puonzâr po po a pawtthlêra, a sungril kawt hawngin, a lairilah mi kei lûtin, a ngaituona khawvêl inriengah a mi'n chêngtir hlak. Chutaka chun a hringnun tienami lungsietum tak tak le thlasiet tlâk tak tak hai chu, ngainuom le thafân um siin a mi'n zâwt khum mawl mawl hlak. A lunglêngna vawrtâwp "A hung suok Sawrthlapui thangvânah" chun lungsetaksia nâmin hieng hin mî an zâwt khuma.
"An rieng fam changa sâm ang zâlin,
I zûnah dairiel chang lang khawm,
I rûn sirah thlunglu nghatna hmun,
Nunnem chantawk um thei a tîm?"
~ A kha thlum hiua, lungngaina lawmum a tlingzo ngei.
Thu le hla hi thuthiem tamtakin thumal nal tak taka remkhawma lunglêngna le khawsâwtna hai tuihnîna le hril thlumnaa an hmang laiin, JC Thangsiem ruok chun thilmawi inpâknaa hmang a chienga, a chem fena zâwng ani hle bawk. Thu a thiem bawk leh, suongtuona ramah a tak nêka mawi lemin an duong hlak a nih. Tiena mî hrilthang Ṭuonpui hmêlṭhatzie a hang inzâwt meu khawm kha khawvêl pumpuia ama tluk um talo ding hiela mawiin a hril thiem a nih. Neilal khawmin, 'ka nêkin i hmu chieng lem a hawia' a ti hiel ring a um.
"Hrai thar lêng tin Sieli mawina'n.
Cho zo rêng an mawi nawh Ṭuoni,
A sakhmêlah zankalmawite,
Sawrthlapui ieng an zâm vêl ie."
Amiruokchu, hi hnuoi ram mî hawilo khawpa mawi hai khawmin inṭhena an intem ve a, an duthusâm chu a kim thei bîk chuong nawh.
Hi khawvêl inṭhêna rama hin inṭhêna chi dang dang a tlung hlaka. Inṭhêna tuor naw fahran ei um nawh. Hlimlaini hai liemin inṭhêna'n ami nangching thut thut hlaka. Lawmna ni ropui hmanga ei inngai laiin ṭhena kâwl a hung êng hlaka, hlimna nisa chêna ei inngai laiin inṭhena khuongruo a sûr hlak bawk. Inṭhena ei tuora, ei tuorhlaa, ei naa, ei lung a hnuola, ei bei a dawnga, ei lung a kim nawa, ei lungril hratnawtak hi sâidawiûm angin a kawi dar chuoi hlak. Chuong huna chun hringnun khawvêla khawsa khawm hi ei nghawk ngawi ngawia. Ei ngaituona a tlâwma, ei ngaituona a tawi hlak. Tuorthiem an taka, hrilthiem an taka, hrilngaina a um nawh.
Inngaizawngnaah ringum a pawimaw ang bawkin, ringtlâka um khawm a pawimaw bawk. Chuong ani naw chun lungsetaka inṭhe a ṭûl hlak. Dittak hai le inṭhe chu lungnattlâktak le tuorthiem intak tak nisienkhawm, inṭhêna dârkar a hin hmangaina hi a pung zuol amanih ti ding khawpin lung an mi rûn thar ngawi ngawia. Inthlâkhlana ansang zuol amanih ti ding khawpin, lung an hluo thara, lung an mawra, ei puokkawi naw chau hlak. Hril ding hre mang loin lungril an tar ura, ei khawnghat a bawng hmuka, thi siloin hringnun a tawp hlak. Ngai mana ko thei anni chuong ta bawk si nawh. Ei dang an hila, ei mit a hua, ei lungril a muoia, ei bo dêr a nih.
Hi lai nun hi Lalruotthang chun "Dâwnkîr la ei nunhlui" tia khan thiem, inril le mawihnai takin a lo inzâwta. Mangangna bawma inthawkin thuthlum a hung infar thlatir fep fep a nih. A hla thlartinin lungngaina le ṭapna thu kawl sienkhawm, a thuthiemna'n lungrila thlasietna hai chu inpâwl rempuiin ngaituona a sukhring a, lairil a fang.
"Lung ka mâwl i pûr do hi,
A tuor dân ka thiem thei nawh.
Ka ngai bâng thei naw che mi u,
I zûnlêng aidi a na ngei."
A hnukin a ula. A lung kheitu phawr suok lo dingin an sûm zo nawh.
"Iem an ta leh lungrun?
Tlei dang sai i rêl maw!
Aw ka ring thei nawh pawmlai Di,
Biethu khuoi ang an khêl ding chu."
Ngulrolien chun inṭhena hi a lo tuor ve ngeia, Cancer angin a tuor thlawk thlawk ringawt el a nih.
"Hringnun khawvêl inṭhena,
Zalêng tin sukrinumtu;
A tuor hi a van tak ngei,
Tuor muolsuo hi kan zuom nawh."
Sai hla inrieng deu deu, lungna taluoa khawvel maksan thut nuom hiela piellei thuriet le pielrâl hawl phâk zak zak thu le hla hai hi an phuok hma manih an phuok zo charin, a phuoktu hai hi an duthu rieng sâm angin boral pei el hlak hai sien chu ei Literature chu ava fahra awm deh.
Ei duthusâm po po kimloa ei hringnun ei hmang hi ei vangneina pakhat chu alo nih! Thilṭha beiseiin duthu ei sâma, ei chang naw leiin, 'duthusâm a kim thei nawh' tia ei lungril nuor ngawi ngawi châng a um hlak. Chuonga lungnuor huna mi tamtak duthusam chu 'thilṭha' ni ta loin zuk boral el dâm ani nâwk thunga. Ei duthusam po po hi a lo kim nita sien, ei chansiet huna ei duthusâm hai leiin ṭhalai pûl hrî inlêng niawmtakin nk-tv lungngai taluo leia 'thina vadung khêla' liem hmang ei tam taluo ding ani si a. Kawngkhata chu duthusam a lo kim taluo naw hi ei vângnei ta lem ani hi. Duthu rieng sâmin ei dam hrâm hrâma, ei thu le hla khawm a hausa pha a nih.
T. Bualchhuaka chun, "Sulhnung sui le lunglêng ka tuor zing nêk hin chu, Thlafam dairiel chang hi ka nuom lem ie" a lo ti inno bûl hmuka. Lunghnem Ralsun chun, "Khuonu'n ṭap khuo sei ding chauin maw, A mi lo chawilien an rieng nau hi, Fam piellei rûn ka ngai vawng vawng" a lo ti bawk. Suongtuona a zim eh.
Lunglêngna tuorthiem thei deu le hrietthiemna nei mi deu an um laiin, an tuorna naw bîk chu ani chuong dêr nawh. Kama Sungte chun, "Lunglêm hrim ka nei thei nawh, lungrûnpui i ṭhang naw chun" tiin a lo inzâwta. Paul Siemlien chun, "Âr ang kan vâi ie, ei sulhnunga hin, makhât chauha tuorthiem ka mawi si nawh" a lo ti ruoi ruoi bawk.
Hringnun beidawngna, lunglêngna le chansietna hai chu, hla phuoktu haia themthiemna le thiemthil thuprûka um cho suoktu le sukhringtutak a hung nia. Hla phuoktu vângduoina chun a lairil a chie hnipa, a lungrilah chiṭha tuo tu, thu le hlaa fâk ding ṭha petutak a hung ni hlak. An thu buontak hlak chu inngaizawngna, inṭhena, suongtuona, duthusâm, khawsâwtna le lunglêngna hai ani tlângpui.
Mihriem mihriemna hi thumawi hlamawiin an mi puong suok pêka. Sungril nun, mi tamtakin mî hriet dinga an inzâpui hlak chu mawihnaitak le lungrûntlâktakin an mi puongzâr pêk a nih. Mihriem hlutzie an min hmu chieng zuol tira. Ei thlarau mi naw lai tak, ei inngaisiet le ei lunghnuol lai tak khawmin, hmangaina le inngaina châng hre dinga thlarau nei, chatuon dai hlutna nei ei ni zie an mi hrila. Mi tamtak ta dingin hlu naw inla khawm mi pakhat bêk ta ding chun ei hlu hle a nih ti an mi'n hmu chiengtir hlak.
Thu le hla ei i ti 'Literature' hi pârte nisien chu khuoi ni hi a van hawi âwm ngei deh. Thuthiem - hlathiem hai hi ditsakna le thîkna thienghlim inthuoin kei chun ka ngaisangin ka lawm hlak.
Ei literature mawina le hausakna hi a hlutna hrenawtu hai bulah pei hlau ei tih ti hi inlau ei tiu. Chuong ani naw chun, Ui le Vawkin thil an chîlsie hlak angin mi chîl se pêk hlau rawi an ta, ngha lêtin phirthlêr rawi an tih inlau a um. Chu huna chun lungsetakin ei ṭawng ei vûi liem a ṭul awm sia.
Ngai deua lo inṭhe hai, hluolo lungdi lo nei hai, phûlo lungdi lo nei hai, phûlo lungrûn nei hai le tlingzo lo hai kuoma hin literature hmingin lawmthu ei hril mawl mawl a nih, lunglêngna karah Literature tuihâng an infartir sia.
In lungngaina, in beidawngna, in tlingnawna, in lunglêngna, in lunghnuorna, in lungnguina, in lungkimnawna, in thlavâina, in lunghnuolna le in khawsawtna hai leiin literature pâr kan tlân theia, kan lawm eh. Nangni hai zârin thumawi - hlamawi, thuril - hlaril hlimpui ding kan nei phaa. Nangni hai (an hming ziek lang lo tamtak hai leh) ṭhanglo chun Literature khawvêlah seramu thûr thei nâwng kan tih.
9/3/2020
P.B. Shelley'n "Our sweetest songs are those that tells us the saddest thoughts." (Hla ei ngainat zâwngtak hai khawm hla thu lungsietum tak tak hai an ni sia) a lo ti angin hla inril le ṭha ei ti, thlum titaka lungril lût êm êma ei ngaitlâk hai hi ei nun le lungrilin mitthli a kosuok hun le hnai laitaka mi pawltu anni rawp. Lunglêngna le khawsâwtna'n ei nun a chênchil laitak hi hla ei inpawlpui nuom laitak ani bawka, hla'n ami thunun awla, ei nia hla a hring zuol bîk hlak.
Chuong huna chun, hla thu lungsietum tak tak le hla thu inrieng tak tak a hai mawina ei hmu hlaka, suongtuona'n hringnun hi inril lemin a mi'n thlîrtir hlak bawk. Ei ngaituona inpawlpui thei hla phuoktu hai chu thiem ei tiin, lungriltakin ei inpâk rawp a, ei ngaina hlak a nih. Ni e, inpâk an phu, an thiem bawk a nih, mi nazawng thawthei an nawh, chawimawi an phu. Literature an sukhausaa, ṭawng an sukhnienghnâra, hnam an vawng hring a nih. ('Ṭawng hi hnam a nih' an ti rawp kha.) An hla phuok zât pei hi lallukhum khum thei hai sien ka nuompui thei ngei.
Mani sungril thlasietna, lunghnuorna, beidawngna, lunglêngna, khawsâwtna, sâwlna le lunghimawna hai phawrsuok hi, mi hmu dinga inhlîp saruok ang ei ni leiin harfiem laitaka ding chun thil hmâimawkum tak ana. Inpuongfaina hin nun hadamna mi pein, an hawi nalai um sienkhawm thil inzakumtak a nih. Chuleichun, inphuongsuok nêkin ṭhenkhat chun mani hringna meu khawm ngaihlutna châng theinghilin khawvêl mâksan chu an thlang lem rawp hlak hrim. Chuong anga thil inzakum chu ni sienkhawm nun lungsietum ei nun laitak hi hlami hai ta ding chun, thumal nal le inremtaka belkhâwma thu le hla inril tak tak ṭo suokna dinga lungril hnâwng ṭhat laitak a lo ni lem si a.
Chu lungril hmun hnâwnga inthawk chun ei hlaphuok thiem tamtakin hlâ inril le ṭha tak tak an lo ser suok taa. "Hi chu ka phuok tum kha ana aw", "Hi chu ka phuok nisien ka ti de aw", ti dinga inhnar um ngawi ngawi, thîk khawpa mawi hi an lo phuok râwna. Thumawi-hlamawi hmangaitu lungril chun thîknaw ruol an ni nawh, thîkna thienghlim ṭhanglo chun hmangaina hi a famkim si nawa. Thlasietna le lunglêngna hai hi an lawm zawng ani manih ti thei hiel khawpin thumalin an tuommawi thiema, khuoizu nêkin an sukthlum thiem hlak.
Nikuma HAA Best Song Writer of the Year hautu, JC Charlie Zohminglien-in a hringnun malzie le a sungril lunglêng zie a puongsuokna, Je-el Hmar le an sak 'Ana ka chan' kha an rilin a va mawi ngei deh. A chansietna chu thu rângkachak tuiin an luon ani deu tak. Sungril ta dingin butak a tlinga, nun a fanga, lungril a châwm.
"Sîrva i rausan hluolo bu,
Thingkâk karah maksan a um,
A sûr, a sâ do zing zing sawh,
Ka hringnun hlimthla ang a nih."
~ tiin tekhîthu duthusâm um tak leh a mawi thei dân ding taka thumal naltaka hmet kawpa a hang cheibawl hi chu lungril ngûi siin, a sukthafân naw thei nawh. A hringnun mal zie chu inthuok harsa khawpa ninginîp phâ hiel thei dingin a puongsuok hnea. A chieng a nih. Ram nisien chu Pathien inghatsan ram ang ningei a tih. Amiruokchu, a la dittawk naw lei manih, a lunglêngzie le a malzie chu mi'n an hrietthiem naw an lau lei manih inrieng fahranin thutharin a hang inzâwt nawn nâwka.
"Lunglênga mal ngâwi ngâwi,
Hluotu neilo hringnun.
Sakhmêl innui sieu sieua,
Lawmlai ni hai an thamral."
~ a hang ti nâwk meu hi chu, suongtuona a sukfahra ngawi ngawi thei chu ti. A sungril thawpik um tak, a hringnun ningtel um tak chu a thu thiemna hmangin an suo zalêna, Literature tuihnârah thlum ngie ngiein an chik suoktir a nih. A thilthawtheina hmawlin, Literature lung hang vuo nawn nâwk rawp sien nuom a um.
A châng chu Phûlo lungrûn le Hluolo lungrûn zûnah ei invâi châng a uma. Ei tlin ngang naw chu ning a tih, an tâwnah ei tling thei ngang nawa, ei in-lungdi phâk ngai nawh. Phulo lungrûn khawm ni hai sien tuor intak ei tia, sîngmit luoithli ei nuoi naw khawma sungril mitthli ei seng râwna, ei na vawng vawng hlak. An ta dingin mazu êk khawm ei tluk naw lai, ei ta ding chun ei hringna nêkin an hlua, an zûnah ei tlapil tuol tuola, thi siloin ei dama, dam siloin ei hring ṭawk ṭawk hlak. Ruol hai leh hlimni um hlak sienkhawm an ngai ei bâng thei si naw leiin lairil chu a rûktein a na vawng vawng nawk hlak.
Chu ang hringnun chu T.K. Hluna Khawbung-in ei Literature bupangah ṭha êlkhênin a lo hluolût hi ei va vângnei deh. A hril chu a hai ve hle ni ngei a tih, "Hril a hai ngei parte ka lo tawng che" tiin a hmatâwng a hang ṭhet hawnga. Tlângsam nisien chu khawsung mipui an chiai hman ring a um. Amiruokchu, a tuorna phênah a thuthiemna tuihâng ami'n hrâwpzui tir nawk nghâl leiin lungsiet umtak siin ngai a sukngam nawk êm êm.
"Sienkhawm ka dawnsei chângin,
Ṭapna khuo chau maw lo nih;
Ka tadi'n pâr ang i vul ve si nawh,
Hrilhai vâl chau maw lo nih ka chantawk."
A beiseina parte nisi anachu a ta dinga a pâr nuom hlawl naw chu a tuornat zie hnuk ul zetin an zawta. A chanah lungawinaw hle sienkhawm a chantawk ani tlat si leiin a hril a haia, a mangang a nih. Hrilhaina le mangangna karah thuril le thumawi a hung sersuok hi ei thu le hlaa ding chun ro a tling a, a hlu takzet. Sum nisien chu thuotamin asa ring a um. Keiin ka dit bîk zuolna lai ruok chu,
"Lungrûkah kim taka ka dawn chângin,
Nang ang rênga lung mi'n lên zuoltu hi;
Ka tawng ngai nawh ṭhangthar lêng hieng zât lai,
Ka ta dingin vul ve la aw 'hermawi'."
~ ti lai hi a nih. "Ka ta ding rêng hin i pieng ve si nawh, I zûnngai vâl ka tuor a dam thei nawh" a hang ti sa lem hi chu, a hringnun ang inṭâwmpuitu hai chu darthlalanga inen ang hlawlin ei inhmu chieng leiin, a thu mawina'n phûr sukum sienkhawm inzak hi chu a um chem chem ie.
Lungkimnawna le beiseina infinkhâwmna hla hai hin sungrilah thu an hril nasa chu ani hi.
Ṭhenkhat chu phûlona le tlinnawna'n chawkbuoi ve loin hmangaina pâr hlimtea tlânin, hmangaina hnîngzu thlum khuoizu ang an chên lâiin remchângnawna chi dang dangin an kârah buo a hung khuora. Hmangaiin inthlâkhla hle hai sienkhawm choruollo hmêlma kârah thlipui angin hung hrâng vêlin, an ringumna biethu inhlân hai hung muot hnîngin, inngaitak puma inṭhe a hung ṭul hlâka. Duthusâm phâizawlah hadam taka lêng an insawn zing laiin duthurieng sâmna tlângsâng hmun khirinkhoah an chuong kai hlak.
Chu hringnun chu, hmangaina thlum le inṭhena khâ intem ve hlak tu, thu le hlaa ei mi suongvawr le chungchuong bîk L. Keivom chun nâm le mawitakin, "Kan vâi duthu rieng sâmin" tiin a lo inzawta. A thuthiemna'n lairil a fanga, a themthiemna'n zungzâm a zuia, suongtuona'n inriengna thlalêr ram ṭâwl a mi'n fang tir ruoi ruoi a nih. A thusep mawi dân le inril dân hi movie nisien chu en lo dinga inpâm um ni si in, en puma inhniek fap fap pui thei ni ngei a tih.
"Kawp zai rêla nau ang nui rêng,
Khuo'n a rêl si nawh, nunnêm.
Khuonu ruotrêng am lo nih,
Dâwn tam i zûnlêng ngai rêng hi."
Pa lunglêng le khawsawt mîtak a nina hi hlaril tamtakin a phosuoka. Thu le hla fâk tham tling vawng an ni bawk. A thuthiemna bâkah a hlaa hai hin a lungril po po a phawr langa, thup le ip nei loin hliekhuotu puonzâr po po a pawtthlêra, a sungril kawt hawngin, a lairilah mi kei lûtin, a ngaituona khawvêl inriengah a mi'n chêngtir hlak. Chutaka chun a hringnun tienami lungsietum tak tak le thlasiet tlâk tak tak hai chu, ngainuom le thafân um siin a mi'n zâwt khum mawl mawl hlak. A lunglêngna vawrtâwp "A hung suok Sawrthlapui thangvânah" chun lungsetaksia nâmin hieng hin mî an zâwt khuma.
"An rieng fam changa sâm ang zâlin,
I zûnah dairiel chang lang khawm,
I rûn sirah thlunglu nghatna hmun,
Nunnem chantawk um thei a tîm?"
~ A kha thlum hiua, lungngaina lawmum a tlingzo ngei.
Thu le hla hi thuthiem tamtakin thumal nal tak taka remkhawma lunglêngna le khawsâwtna hai tuihnîna le hril thlumnaa an hmang laiin, JC Thangsiem ruok chun thilmawi inpâknaa hmang a chienga, a chem fena zâwng ani hle bawk. Thu a thiem bawk leh, suongtuona ramah a tak nêka mawi lemin an duong hlak a nih. Tiena mî hrilthang Ṭuonpui hmêlṭhatzie a hang inzâwt meu khawm kha khawvêl pumpuia ama tluk um talo ding hiela mawiin a hril thiem a nih. Neilal khawmin, 'ka nêkin i hmu chieng lem a hawia' a ti hiel ring a um.
"Hrai thar lêng tin Sieli mawina'n.
Cho zo rêng an mawi nawh Ṭuoni,
A sakhmêlah zankalmawite,
Sawrthlapui ieng an zâm vêl ie."
Amiruokchu, hi hnuoi ram mî hawilo khawpa mawi hai khawmin inṭhena an intem ve a, an duthusâm chu a kim thei bîk chuong nawh.
Hi khawvêl inṭhêna rama hin inṭhêna chi dang dang a tlung hlaka. Inṭhêna tuor naw fahran ei um nawh. Hlimlaini hai liemin inṭhêna'n ami nangching thut thut hlaka. Lawmna ni ropui hmanga ei inngai laiin ṭhena kâwl a hung êng hlaka, hlimna nisa chêna ei inngai laiin inṭhena khuongruo a sûr hlak bawk. Inṭhena ei tuora, ei tuorhlaa, ei naa, ei lung a hnuola, ei bei a dawnga, ei lung a kim nawa, ei lungril hratnawtak hi sâidawiûm angin a kawi dar chuoi hlak. Chuong huna chun hringnun khawvêla khawsa khawm hi ei nghawk ngawi ngawia. Ei ngaituona a tlâwma, ei ngaituona a tawi hlak. Tuorthiem an taka, hrilthiem an taka, hrilngaina a um nawh.
Inngaizawngnaah ringum a pawimaw ang bawkin, ringtlâka um khawm a pawimaw bawk. Chuong ani naw chun lungsetaka inṭhe a ṭûl hlak. Dittak hai le inṭhe chu lungnattlâktak le tuorthiem intak tak nisienkhawm, inṭhêna dârkar a hin hmangaina hi a pung zuol amanih ti ding khawpin lung an mi rûn thar ngawi ngawia. Inthlâkhlana ansang zuol amanih ti ding khawpin, lung an hluo thara, lung an mawra, ei puokkawi naw chau hlak. Hril ding hre mang loin lungril an tar ura, ei khawnghat a bawng hmuka, thi siloin hringnun a tawp hlak. Ngai mana ko thei anni chuong ta bawk si nawh. Ei dang an hila, ei mit a hua, ei lungril a muoia, ei bo dêr a nih.
Hi lai nun hi Lalruotthang chun "Dâwnkîr la ei nunhlui" tia khan thiem, inril le mawihnai takin a lo inzâwta. Mangangna bawma inthawkin thuthlum a hung infar thlatir fep fep a nih. A hla thlartinin lungngaina le ṭapna thu kawl sienkhawm, a thuthiemna'n lungrila thlasietna hai chu inpâwl rempuiin ngaituona a sukhring a, lairil a fang.
"Lung ka mâwl i pûr do hi,
A tuor dân ka thiem thei nawh.
Ka ngai bâng thei naw che mi u,
I zûnlêng aidi a na ngei."
A hnukin a ula. A lung kheitu phawr suok lo dingin an sûm zo nawh.
"Iem an ta leh lungrun?
Tlei dang sai i rêl maw!
Aw ka ring thei nawh pawmlai Di,
Biethu khuoi ang an khêl ding chu."
Ngulrolien chun inṭhena hi a lo tuor ve ngeia, Cancer angin a tuor thlawk thlawk ringawt el a nih.
"Hringnun khawvêl inṭhena,
Zalêng tin sukrinumtu;
A tuor hi a van tak ngei,
Tuor muolsuo hi kan zuom nawh."
Sai hla inrieng deu deu, lungna taluoa khawvel maksan thut nuom hiela piellei thuriet le pielrâl hawl phâk zak zak thu le hla hai hi an phuok hma manih an phuok zo charin, a phuoktu hai hi an duthu rieng sâm angin boral pei el hlak hai sien chu ei Literature chu ava fahra awm deh.
Ei duthusâm po po kimloa ei hringnun ei hmang hi ei vangneina pakhat chu alo nih! Thilṭha beiseiin duthu ei sâma, ei chang naw leiin, 'duthusâm a kim thei nawh' tia ei lungril nuor ngawi ngawi châng a um hlak. Chuonga lungnuor huna mi tamtak duthusam chu 'thilṭha' ni ta loin zuk boral el dâm ani nâwk thunga. Ei duthusam po po hi a lo kim nita sien, ei chansiet huna ei duthusâm hai leiin ṭhalai pûl hrî inlêng niawmtakin nk-tv lungngai taluo leia 'thina vadung khêla' liem hmang ei tam taluo ding ani si a. Kawngkhata chu duthusam a lo kim taluo naw hi ei vângnei ta lem ani hi. Duthu rieng sâmin ei dam hrâm hrâma, ei thu le hla khawm a hausa pha a nih.
T. Bualchhuaka chun, "Sulhnung sui le lunglêng ka tuor zing nêk hin chu, Thlafam dairiel chang hi ka nuom lem ie" a lo ti inno bûl hmuka. Lunghnem Ralsun chun, "Khuonu'n ṭap khuo sei ding chauin maw, A mi lo chawilien an rieng nau hi, Fam piellei rûn ka ngai vawng vawng" a lo ti bawk. Suongtuona a zim eh.
Lunglêngna tuorthiem thei deu le hrietthiemna nei mi deu an um laiin, an tuorna naw bîk chu ani chuong dêr nawh. Kama Sungte chun, "Lunglêm hrim ka nei thei nawh, lungrûnpui i ṭhang naw chun" tiin a lo inzâwta. Paul Siemlien chun, "Âr ang kan vâi ie, ei sulhnunga hin, makhât chauha tuorthiem ka mawi si nawh" a lo ti ruoi ruoi bawk.
Hringnun beidawngna, lunglêngna le chansietna hai chu, hla phuoktu haia themthiemna le thiemthil thuprûka um cho suoktu le sukhringtutak a hung nia. Hla phuoktu vângduoina chun a lairil a chie hnipa, a lungrilah chiṭha tuo tu, thu le hlaa fâk ding ṭha petutak a hung ni hlak. An thu buontak hlak chu inngaizawngna, inṭhena, suongtuona, duthusâm, khawsâwtna le lunglêngna hai ani tlângpui.
Mihriem mihriemna hi thumawi hlamawiin an mi puong suok pêka. Sungril nun, mi tamtakin mî hriet dinga an inzâpui hlak chu mawihnaitak le lungrûntlâktakin an mi puongzâr pêk a nih. Mihriem hlutzie an min hmu chieng zuol tira. Ei thlarau mi naw lai tak, ei inngaisiet le ei lunghnuol lai tak khawmin, hmangaina le inngaina châng hre dinga thlarau nei, chatuon dai hlutna nei ei ni zie an mi hrila. Mi tamtak ta dingin hlu naw inla khawm mi pakhat bêk ta ding chun ei hlu hle a nih ti an mi'n hmu chiengtir hlak.
Thu le hla ei i ti 'Literature' hi pârte nisien chu khuoi ni hi a van hawi âwm ngei deh. Thuthiem - hlathiem hai hi ditsakna le thîkna thienghlim inthuoin kei chun ka ngaisangin ka lawm hlak.
Ei literature mawina le hausakna hi a hlutna hrenawtu hai bulah pei hlau ei tih ti hi inlau ei tiu. Chuong ani naw chun, Ui le Vawkin thil an chîlsie hlak angin mi chîl se pêk hlau rawi an ta, ngha lêtin phirthlêr rawi an tih inlau a um. Chu huna chun lungsetakin ei ṭawng ei vûi liem a ṭul awm sia.
Ngai deua lo inṭhe hai, hluolo lungdi lo nei hai, phûlo lungdi lo nei hai, phûlo lungrûn nei hai le tlingzo lo hai kuoma hin literature hmingin lawmthu ei hril mawl mawl a nih, lunglêngna karah Literature tuihâng an infartir sia.
In lungngaina, in beidawngna, in tlingnawna, in lunglêngna, in lunghnuorna, in lungnguina, in lungkimnawna, in thlavâina, in lunghnuolna le in khawsawtna hai leiin literature pâr kan tlân theia, kan lawm eh. Nangni hai zârin thumawi - hlamawi, thuril - hlaril hlimpui ding kan nei phaa. Nangni hai (an hming ziek lang lo tamtak hai leh) ṭhanglo chun Literature khawvêlah seramu thûr thei nâwng kan tih.
9/3/2020