~ Upa Dr. Francis T. Amo
Tulai khawvêl pumpuiin an buoipui, mi tamtakin hringna suottu, natna thar á¹i um êm êm el, a sukdamna ding dawdawi la um si loa chu Novel Corona Virus / Covid 19 hi a nih. Hieng ang Corona Virus ti hming put hi, hi hma khawm khan a lo um ta hrim hlaka, tuta mi ruok hi chu la um ngai der lo, a thar hlawk le mak danglam tak el ani leiin Novel Corona Virus ti hming hi inputtir tak el ani leiin Novel Corona Virus ti hming hi inputtir kher a nih. Novel ti chu a thar, mak danglam b$k tina a nih. Corona ti chu latin á¹awnga ‘Lal lukhum’ (Crown) a mani ‘Pará¹hi’ (garland) ti na a nih. Chun Covid ti chu ‘Corona Virus disease’ tina a ni bawk. Hi natna, mak danglam tak el hi kum 2019, December thla tâwp tieng khan China ram, Wuhan khawpuiah, Kristien doctor, Wuhan central hospital a thawk Dr. Li Wenliang chun hmudawk a ni ti a târlang á¹an. Tu ruok hin chu hung indar peiin khawvêl pumpui deuthaw a fang suok ta a nih. Kha chen kha chu ‘Epi-demic’ (Hmun khat natna a um ding pangai nêka tam a um) ti a nih a, tu ruok hin chu ‘Pandemic’ (hmun tina um) ti a hung ni tah. Tu chena hriet dâna chun hi natna hi mihriem a inthawk mihriem a vêk inkâi sâwng pei nia hriet a nih. A natna hrik (Virus) hi mihriem sûnga (Taksa a) cell membrane a hin a spike (Kibar) hi inrem tlapin a kawp det tlat el thei a nih.
Incubation Period (A hrik mihriema a lût a inthawk, a natna hung inlang suok hun) : Hi natna hrik hi mihriem puma a lût á¹an a inthawk ni 1-14 sûngin a natna hi a hung inlang suok thei. Amiruokchu, mi á¹hen chu a hrik pâi zing siin an niah a natna hmel inlang suok der lo an um thei bawk. Hieng hai hi Asymptomatic an ti thung. An taksa hriselna á¹hat lei dâm, kum la naupang tieng dâm le an taksa a immunity (Natna laka invêng theina ei kawl ve rêng) an nei á¹hat lei dâm ani thei.
Symptom (A natna inlang suok dân):-
Hi natna hi, a phut chun hritlang, inkhul le khawsik pangâi ang hin a’n lang phawt. A hung zuol deu deu a, khawsik kha a hung insâng pei a 37oC-38oC hai a hung kâi tung pei hlak. Dân naranin khawsik, lû na le inkhul á¹Ã¢wl (dry caugh) hai hin a hung iná¹an deu tak hlak. Mi á¹hen a chun panghai hi a na êm êm el hlak bawk. A hung zuol pei a, chuop (lung) a suksiet leiin Pneumonia (chuop natna) an tlun a, a tawpah inthuok theilo in thina an tlun ta hlak a nih. Mi á¹hena chu sungkhaw le inluokin a zui bawk hlak.
Hi natna hi á¹i um hle sienkhawm, Vangneitlâk takin a hrik pai po poin an thipui kher nawh. Asan chu kum la naupang tieng le á¹halai taksa la hrisel le hrât lâi hai hin an tuor thei deuin, a natna hi a thawk hrat thei rak nawh. Chu khêlah, ei piengpui rêng Immunity (taksa sûnga natna lo dangtheina) nei á¹ha hai a hin a thawk hrat thei naw bawk. Amiruokchu, kum upat tieng, hieng kum 60 chungtieng hai le natna khir deu lo kawl rêng hai entirna’n: zuntlum, ru senatna, Asthma. T.B., lung (heart) tieng natna le a dang danghai hin an tuor zo naw b$k tak. Chun mani a immunity nei châu deuhai a hin a thawk hrat bawk leiin thina in a man zung zung el a nih. Chuong lai zing chun, mi á¹hen nawk tlung chu a natna invawi tho siin, a zâi zâiin an hung dam suok nâwk el si a nih.
Transmission (A’n kaisâwng dân/ a’n dar dân):-
Tu chena hriet dân chun, hi natna hi ‘droplet infection’ (tui thli) a inthawka inkâisâwng ni a hriet a nih. A natna invawi hai kha an inkhul amani, an insim amani, an khul/insimdawk (phidawk) tui thli (droplet) kha mihriem pang amani, puon hlek/hmawl hlek amani le hnuoi amani a thla tla hlak a, kha tuihlek (droplet) kha, mihriem pangâiin a kut dâmin a lo va tâwk pal a, a hmai, a bau, a hnârhai alo hang tuoi pal ani chun, ama taksa a khan a hrik (virus) kha a lût nghal thei a nih. Hritlâng natna danghai nêk hin a hrik hi a lien deuin a rik deu leiin boruok a thliin a lên hmang el thei naw leiin hnuoitieng a thla hlk a nih. Chun, hi natna hrik hin lum (temperature) hi a tuor thei rak nawh a, 26oC-27oC vêla lumna hin a that thei. Nisa luma khawm hin darkâr 2 sûng an dâm thei chau ti a nih.
Treatment (A natna enkawl dân):-
Vawisûn ni chen hin chu, a hrik thatna ding damdawi mithiem ha’n an la hmu suok hri nawh. Hmun á¹hen á¹henah damdawi chi dang dang hmanga ensin a nih a chu mipui ta dinga hmang thei dinga tlângzâr iengkhawm ala um nawh. Chu khêlah, a vêngna ding (dang na ding) Vaccine buoipui mêk a nih. Tu chena ding hin chu a nat dân zira enkawl le sâwk zângkhai hi ala ni deu tak. Hi bâk hi thawthei ei la ni naw leiin, theitâwpa mani chit lo invêng hi ei dâmna ding tak a nih.
Prevention (Invêng dân):-
Sukdâm nêkin invêng a á¹ha lem ti hi changchâwi tlat el ding a nih. Ei invêng dân ding hieng ang hin tawi te te’n hang suklang ei tih.
(a) Mi inkhul/insim hai le ei kâr meter 1-2 bêka hla a um ding.
(b) Ringhla deu hai le in chibai, inkuo, pang intâwwk lo ding.
(c) Ei thil themhai a khan a hrik kha a kawp pal thei leiin kut hi sabawna fai taka sawp ngun ding.
(d) Inkhul/insim dingin hmur hupna (mask) hmang ngei ding. Mask a um naw khawma, rawmawl, gamsa hmang el ding.
(e) Tuilum dâwn le hnuk á¹huona hmang ngun ding, tuilum in a hrik kha a that thei a nih. A hrik kha hnuk a hai a kawp tlat thei bawk.
(f) Sâ le thlâi rêng rêng hmin á¹halo a fâk lo ding.
(g) Mipui pungkhawm naa um lo a á¹ha.
(h) Thil them hnunga, hmai, mit le hnâr hai kutin them l lo ding, sawp fai phawt ding.
(i) Self isolation- khawsik, inkhul, insim ngun deu le in ringhal deu hai chu mani a insiehran a, ina kâr 2 (14 days) vêl inkhum tlat ding.
(j) Social Distancing:- Mipui pungkhawm lo ding le puipungkhawm naa um lo ding. Mi le ei inkâr metre 1 bêka hla a inbiek le um a á¹ha.
(k) Quarantine (khum hranna):- Ringhla deu hai rêng rêng chu ni 14 bêk hmun hrana khum ding an nih a, hi sûng hin a natna fie na dinga test thaw ngei ding an nih.
Ei mawphurna:- Duty
(a) Mi inkhul, insim, khawsik, inthuok harsa ei hmu rêng rêng chun, anni a inthawk insiekieng vat ding. Chuong ang mi chu kâr 1-2 sûng khan hi natna umna hmun an va sir ti hriet lem chun, a’n rangthei anga medical department hai inhriettir nghal ding a nih.
(b) Rumours (tlutlang) hai hi âwi vawng ding ani nawh. Mihai mi thawpêk nghak lovin, mani invêng dân le insiekieng dân hmang seng ei tiu. Chu chu ei dam khawsuokna ding lampui umsun le á¹hatak a nih. Ringtu hai eini ang bawkin Pathien kuoma á¹awngá¹aina uor nâwk zuol ei tiu.
Tulai khawvêl pumpuiin an buoipui, mi tamtakin hringna suottu, natna thar á¹i um êm êm el, a sukdamna ding dawdawi la um si loa chu Novel Corona Virus / Covid 19 hi a nih. Hieng ang Corona Virus ti hming put hi, hi hma khawm khan a lo um ta hrim hlaka, tuta mi ruok hi chu la um ngai der lo, a thar hlawk le mak danglam tak el ani leiin Novel Corona Virus ti hming hi inputtir tak el ani leiin Novel Corona Virus ti hming hi inputtir kher a nih. Novel ti chu a thar, mak danglam b$k tina a nih. Corona ti chu latin á¹awnga ‘Lal lukhum’ (Crown) a mani ‘Pará¹hi’ (garland) ti na a nih. Chun Covid ti chu ‘Corona Virus disease’ tina a ni bawk. Hi natna, mak danglam tak el hi kum 2019, December thla tâwp tieng khan China ram, Wuhan khawpuiah, Kristien doctor, Wuhan central hospital a thawk Dr. Li Wenliang chun hmudawk a ni ti a târlang á¹an. Tu ruok hin chu hung indar peiin khawvêl pumpui deuthaw a fang suok ta a nih. Kha chen kha chu ‘Epi-demic’ (Hmun khat natna a um ding pangai nêka tam a um) ti a nih a, tu ruok hin chu ‘Pandemic’ (hmun tina um) ti a hung ni tah. Tu chena hriet dâna chun hi natna hi mihriem a inthawk mihriem a vêk inkâi sâwng pei nia hriet a nih. A natna hrik (Virus) hi mihriem sûnga (Taksa a) cell membrane a hin a spike (Kibar) hi inrem tlapin a kawp det tlat el thei a nih.
Incubation Period (A hrik mihriema a lût a inthawk, a natna hung inlang suok hun) : Hi natna hrik hi mihriem puma a lût á¹an a inthawk ni 1-14 sûngin a natna hi a hung inlang suok thei. Amiruokchu, mi á¹hen chu a hrik pâi zing siin an niah a natna hmel inlang suok der lo an um thei bawk. Hieng hai hi Asymptomatic an ti thung. An taksa hriselna á¹hat lei dâm, kum la naupang tieng dâm le an taksa a immunity (Natna laka invêng theina ei kawl ve rêng) an nei á¹hat lei dâm ani thei.
Symptom (A natna inlang suok dân):-
Hi natna hi, a phut chun hritlang, inkhul le khawsik pangâi ang hin a’n lang phawt. A hung zuol deu deu a, khawsik kha a hung insâng pei a 37oC-38oC hai a hung kâi tung pei hlak. Dân naranin khawsik, lû na le inkhul á¹Ã¢wl (dry caugh) hai hin a hung iná¹an deu tak hlak. Mi á¹hen a chun panghai hi a na êm êm el hlak bawk. A hung zuol pei a, chuop (lung) a suksiet leiin Pneumonia (chuop natna) an tlun a, a tawpah inthuok theilo in thina an tlun ta hlak a nih. Mi á¹hena chu sungkhaw le inluokin a zui bawk hlak.
Hi natna hi á¹i um hle sienkhawm, Vangneitlâk takin a hrik pai po poin an thipui kher nawh. Asan chu kum la naupang tieng le á¹halai taksa la hrisel le hrât lâi hai hin an tuor thei deuin, a natna hi a thawk hrat thei rak nawh. Chu khêlah, ei piengpui rêng Immunity (taksa sûnga natna lo dangtheina) nei á¹ha hai a hin a thawk hrat thei naw bawk. Amiruokchu, kum upat tieng, hieng kum 60 chungtieng hai le natna khir deu lo kawl rêng hai entirna’n: zuntlum, ru senatna, Asthma. T.B., lung (heart) tieng natna le a dang danghai hin an tuor zo naw b$k tak. Chun mani a immunity nei châu deuhai a hin a thawk hrat bawk leiin thina in a man zung zung el a nih. Chuong lai zing chun, mi á¹hen nawk tlung chu a natna invawi tho siin, a zâi zâiin an hung dam suok nâwk el si a nih.
Transmission (A’n kaisâwng dân/ a’n dar dân):-
Tu chena hriet dân chun, hi natna hi ‘droplet infection’ (tui thli) a inthawka inkâisâwng ni a hriet a nih. A natna invawi hai kha an inkhul amani, an insim amani, an khul/insimdawk (phidawk) tui thli (droplet) kha mihriem pang amani, puon hlek/hmawl hlek amani le hnuoi amani a thla tla hlak a, kha tuihlek (droplet) kha, mihriem pangâiin a kut dâmin a lo va tâwk pal a, a hmai, a bau, a hnârhai alo hang tuoi pal ani chun, ama taksa a khan a hrik (virus) kha a lût nghal thei a nih. Hritlâng natna danghai nêk hin a hrik hi a lien deuin a rik deu leiin boruok a thliin a lên hmang el thei naw leiin hnuoitieng a thla hlk a nih. Chun, hi natna hrik hin lum (temperature) hi a tuor thei rak nawh a, 26oC-27oC vêla lumna hin a that thei. Nisa luma khawm hin darkâr 2 sûng an dâm thei chau ti a nih.
Treatment (A natna enkawl dân):-
Vawisûn ni chen hin chu, a hrik thatna ding damdawi mithiem ha’n an la hmu suok hri nawh. Hmun á¹hen á¹henah damdawi chi dang dang hmanga ensin a nih a chu mipui ta dinga hmang thei dinga tlângzâr iengkhawm ala um nawh. Chu khêlah, a vêngna ding (dang na ding) Vaccine buoipui mêk a nih. Tu chena ding hin chu a nat dân zira enkawl le sâwk zângkhai hi ala ni deu tak. Hi bâk hi thawthei ei la ni naw leiin, theitâwpa mani chit lo invêng hi ei dâmna ding tak a nih.
Prevention (Invêng dân):-
Sukdâm nêkin invêng a á¹ha lem ti hi changchâwi tlat el ding a nih. Ei invêng dân ding hieng ang hin tawi te te’n hang suklang ei tih.
(a) Mi inkhul/insim hai le ei kâr meter 1-2 bêka hla a um ding.
(b) Ringhla deu hai le in chibai, inkuo, pang intâwwk lo ding.
(c) Ei thil themhai a khan a hrik kha a kawp pal thei leiin kut hi sabawna fai taka sawp ngun ding.
(d) Inkhul/insim dingin hmur hupna (mask) hmang ngei ding. Mask a um naw khawma, rawmawl, gamsa hmang el ding.
(e) Tuilum dâwn le hnuk á¹huona hmang ngun ding, tuilum in a hrik kha a that thei a nih. A hrik kha hnuk a hai a kawp tlat thei bawk.
(f) Sâ le thlâi rêng rêng hmin á¹halo a fâk lo ding.
(g) Mipui pungkhawm naa um lo a á¹ha.
(h) Thil them hnunga, hmai, mit le hnâr hai kutin them l lo ding, sawp fai phawt ding.
(i) Self isolation- khawsik, inkhul, insim ngun deu le in ringhal deu hai chu mani a insiehran a, ina kâr 2 (14 days) vêl inkhum tlat ding.
(j) Social Distancing:- Mipui pungkhawm lo ding le puipungkhawm naa um lo ding. Mi le ei inkâr metre 1 bêka hla a inbiek le um a á¹ha.
(k) Quarantine (khum hranna):- Ringhla deu hai rêng rêng chu ni 14 bêk hmun hrana khum ding an nih a, hi sûng hin a natna fie na dinga test thaw ngei ding an nih.
Ei mawphurna:- Duty
(a) Mi inkhul, insim, khawsik, inthuok harsa ei hmu rêng rêng chun, anni a inthawk insiekieng vat ding. Chuong ang mi chu kâr 1-2 sûng khan hi natna umna hmun an va sir ti hriet lem chun, a’n rangthei anga medical department hai inhriettir nghal ding a nih.
(b) Rumours (tlutlang) hai hi âwi vawng ding ani nawh. Mihai mi thawpêk nghak lovin, mani invêng dân le insiekieng dân hmang seng ei tiu. Chu chu ei dam khawsuokna ding lampui umsun le á¹hatak a nih. Ringtu hai eini ang bawkin Pathien kuoma á¹awngá¹aina uor nâwk zuol ei tiu.