~ Upa Dr. Francis T. Amo
Tulai khawvĆŖl pumpuiin an buoipui, mi tamtakin hringna suottu, natna thar į¹i um ĆŖm ĆŖm el, a sukdamna ding dawdawi la um si loa chu Novel Corona Virus / Covid 19 hi a nih. Hieng ang Corona Virus ti hming put hi, hi hma khawm khan a lo um ta hrim hlaka, tuta mi ruok hi chu la um ngai der lo, a thar hlawk le mak danglam tak el ani leiin Novel Corona Virus ti hming hi inputtir tak el ani leiin Novel Corona Virus ti hming hi inputtir kher a nih. Novel ti chu a thar, mak danglam b$k tina a nih. Corona ti chu latin į¹awnga ‘Lal lukhum’ (Crown) a mani ‘Parį¹hi’ (garland) ti na a nih. Chun Covid ti chu ‘Corona Virus disease’ tina a ni bawk. Hi natna, mak danglam tak el hi kum 2019, December thla tĆ¢wp tieng khan China ram, Wuhan khawpuiah, Kristien doctor, Wuhan central hospital a thawk Dr. Li Wenliang chun hmudawk a ni ti a tĆ¢rlang į¹an. Tu ruok hin chu hung indar peiin khawvĆŖl pumpui deuthaw a fang suok ta a nih. Kha chen kha chu ‘Epi-demic’ (Hmun khat natna a um ding pangai nĆŖka tam a um) ti a nih a, tu ruok hin chu ‘Pandemic’ (hmun tina um) ti a hung ni tah. Tu chena hriet dĆ¢na chun hi natna hi mihriem a inthawk mihriem a vĆŖk inkĆ¢i sĆ¢wng pei nia hriet a nih. A natna hrik (Virus) hi mihriem sĆ»nga (Taksa a) cell membrane a hin a spike (Kibar) hi inrem tlapin a kawp det tlat el thei a nih.
Incubation Period (A hrik mihriema a lĆ»t a inthawk, a natna hung inlang suok hun) : Hi natna hrik hi mihriem puma a lĆ»t į¹an a inthawk ni 1-14 sĆ»ngin a natna hi a hung inlang suok thei. Amiruokchu, mi į¹hen chu a hrik pĆ¢i zing siin an niah a natna hmel inlang suok der lo an um thei bawk. Hieng hai hi Asymptomatic an ti thung. An taksa hriselna į¹hat lei dĆ¢m, kum la naupang tieng dĆ¢m le an taksa a immunity (Natna laka invĆŖng theina ei kawl ve rĆŖng) an nei į¹hat lei dĆ¢m ani thei.
Symptom (A natna inlang suok dân):-
Hi natna hi, a phut chun hritlang, inkhul le khawsik pangĆ¢i ang hin a’n lang phawt. A hung zuol deu deu a, khawsik kha a hung insĆ¢ng pei a 37oC-38oC hai a hung kĆ¢i tung pei hlak. DĆ¢n naranin khawsik, lĆ» na le inkhul į¹Ć¢wl (dry caugh) hai hin a hung inį¹an deu tak hlak. Mi į¹hen a chun panghai hi a na ĆŖm ĆŖm el hlak bawk. A hung zuol pei a, chuop (lung) a suksiet leiin Pneumonia (chuop natna) an tlun a, a tawpah inthuok theilo in thina an tlun ta hlak a nih. Mi į¹hena chu sungkhaw le inluokin a zui bawk hlak.
Hi natna hi į¹i um hle sienkhawm, VangneitlĆ¢k takin a hrik pai po poin an thipui kher nawh. Asan chu kum la naupang tieng le į¹halai taksa la hrisel le hrĆ¢t lĆ¢i hai hin an tuor thei deuin, a natna hi a thawk hrat thei rak nawh. Chu khĆŖlah, ei piengpui rĆŖng Immunity (taksa sĆ»nga natna lo dangtheina) nei į¹ha hai a hin a thawk hrat thei naw bawk. Amiruokchu, kum upat tieng, hieng kum 60 chungtieng hai le natna khir deu lo kawl rĆŖng hai entirna’n: zuntlum, ru senatna, Asthma. T.B., lung (heart) tieng natna le a dang danghai hin an tuor zo naw b$k tak. Chun mani a immunity nei chĆ¢u deuhai a hin a thawk hrat bawk leiin thina in a man zung zung el a nih. Chuong lai zing chun, mi į¹hen nawk tlung chu a natna invawi tho siin, a zĆ¢i zĆ¢iin an hung dam suok nĆ¢wk el si a nih.
Transmission (A’n kaisĆ¢wng dĆ¢n/ a’n dar dĆ¢n):-
Tu chena hriet dĆ¢n chun, hi natna hi ‘droplet infection’ (tui thli) a inthawka inkĆ¢isĆ¢wng ni a hriet a nih. A natna invawi hai kha an inkhul amani, an insim amani, an khul/insimdawk (phidawk) tui thli (droplet) kha mihriem pang amani, puon hlek/hmawl hlek amani le hnuoi amani a thla tla hlak a, kha tuihlek (droplet) kha, mihriem pangĆ¢iin a kut dĆ¢min a lo va tĆ¢wk pal a, a hmai, a bau, a hnĆ¢rhai alo hang tuoi pal ani chun, ama taksa a khan a hrik (virus) kha a lĆ»t nghal thei a nih. HritlĆ¢ng natna danghai nĆŖk hin a hrik hi a lien deuin a rik deu leiin boruok a thliin a lĆŖn hmang el thei naw leiin hnuoitieng a thla hlk a nih. Chun, hi natna hrik hin lum (temperature) hi a tuor thei rak nawh a, 26oC-27oC vĆŖla lumna hin a that thei. Nisa luma khawm hin darkĆ¢r 2 sĆ»ng an dĆ¢m thei chau ti a nih.
Treatment (A natna enkawl dân):-
VawisĆ»n ni chen hin chu, a hrik thatna ding damdawi mithiem ha’n an la hmu suok hri nawh. Hmun į¹hen į¹henah damdawi chi dang dang hmanga ensin a nih a chu mipui ta dinga hmang thei dinga tlĆ¢ngzĆ¢r iengkhawm ala um nawh. Chu khĆŖlah, a vĆŖngna ding (dang na ding) Vaccine buoipui mĆŖk a nih. Tu chena ding hin chu a nat dĆ¢n zira enkawl le sĆ¢wk zĆ¢ngkhai hi ala ni deu tak. Hi bĆ¢k hi thawthei ei la ni naw leiin, theitĆ¢wpa mani chit lo invĆŖng hi ei dĆ¢mna ding tak a nih.
Prevention (Invêng dân):-
SukdĆ¢m nĆŖkin invĆŖng a į¹ha lem ti hi changchĆ¢wi tlat el ding a nih. Ei invĆŖng dĆ¢n ding hieng ang hin tawi te te’n hang suklang ei tih.
(a) Mi inkhul/insim hai le ei kâr meter 1-2 bêka hla a um ding.
(b) Ringhla deu hai le in chibai, inkuo, pang intâwwk lo ding.
(c) Ei thil themhai a khan a hrik kha a kawp pal thei leiin kut hi sabawna fai taka sawp ngun ding.
(d) Inkhul/insim dingin hmur hupna (mask) hmang ngei ding. Mask a um naw khawma, rawmawl, gamsa hmang el ding.
(e) Tuilum dĆ¢wn le hnuk į¹huona hmang ngun ding, tuilum in a hrik kha a that thei a nih. A hrik kha hnuk a hai a kawp tlat thei bawk.
(f) SĆ¢ le thlĆ¢i rĆŖng rĆŖng hmin į¹halo a fĆ¢k lo ding.
(g) Mipui pungkhawm naa um lo a į¹ha.
(h) Thil them hnunga, hmai, mit le hnâr hai kutin them l lo ding, sawp fai phawt ding.
(i) Self isolation- khawsik, inkhul, insim ngun deu le in ringhal deu hai chu mani a insiehran a, ina kâr 2 (14 days) vêl inkhum tlat ding.
(j) Social Distancing:- Mipui pungkhawm lo ding le puipungkhawm naa um lo ding. Mi le ei inkĆ¢r metre 1 bĆŖka hla a inbiek le um a į¹ha.
(k) Quarantine (khum hranna):- Ringhla deu hai rêng rêng chu ni 14 bêk hmun hrana khum ding an nih a, hi sûng hin a natna fie na dinga test thaw ngei ding an nih.
Ei mawphurna:- Duty
(a) Mi inkhul, insim, khawsik, inthuok harsa ei hmu rĆŖng rĆŖng chun, anni a inthawk insiekieng vat ding. Chuong ang mi chu kĆ¢r 1-2 sĆ»ng khan hi natna umna hmun an va sir ti hriet lem chun, a’n rangthei anga medical department hai inhriettir nghal ding a nih.
(b) Rumours (tlutlang) hai hi Ć¢wi vawng ding ani nawh. Mihai mi thawpĆŖk nghak lovin, mani invĆŖng dĆ¢n le insiekieng dĆ¢n hmang seng ei tiu. Chu chu ei dam khawsuokna ding lampui umsun le į¹hatak a nih. Ringtu hai eini ang bawkin Pathien kuoma į¹awngį¹aina uor nĆ¢wk zuol ei tiu.
Tulai khawvĆŖl pumpuiin an buoipui, mi tamtakin hringna suottu, natna thar į¹i um ĆŖm ĆŖm el, a sukdamna ding dawdawi la um si loa chu Novel Corona Virus / Covid 19 hi a nih. Hieng ang Corona Virus ti hming put hi, hi hma khawm khan a lo um ta hrim hlaka, tuta mi ruok hi chu la um ngai der lo, a thar hlawk le mak danglam tak el ani leiin Novel Corona Virus ti hming hi inputtir tak el ani leiin Novel Corona Virus ti hming hi inputtir kher a nih. Novel ti chu a thar, mak danglam b$k tina a nih. Corona ti chu latin į¹awnga ‘Lal lukhum’ (Crown) a mani ‘Parį¹hi’ (garland) ti na a nih. Chun Covid ti chu ‘Corona Virus disease’ tina a ni bawk. Hi natna, mak danglam tak el hi kum 2019, December thla tĆ¢wp tieng khan China ram, Wuhan khawpuiah, Kristien doctor, Wuhan central hospital a thawk Dr. Li Wenliang chun hmudawk a ni ti a tĆ¢rlang į¹an. Tu ruok hin chu hung indar peiin khawvĆŖl pumpui deuthaw a fang suok ta a nih. Kha chen kha chu ‘Epi-demic’ (Hmun khat natna a um ding pangai nĆŖka tam a um) ti a nih a, tu ruok hin chu ‘Pandemic’ (hmun tina um) ti a hung ni tah. Tu chena hriet dĆ¢na chun hi natna hi mihriem a inthawk mihriem a vĆŖk inkĆ¢i sĆ¢wng pei nia hriet a nih. A natna hrik (Virus) hi mihriem sĆ»nga (Taksa a) cell membrane a hin a spike (Kibar) hi inrem tlapin a kawp det tlat el thei a nih.
Incubation Period (A hrik mihriema a lĆ»t a inthawk, a natna hung inlang suok hun) : Hi natna hrik hi mihriem puma a lĆ»t į¹an a inthawk ni 1-14 sĆ»ngin a natna hi a hung inlang suok thei. Amiruokchu, mi į¹hen chu a hrik pĆ¢i zing siin an niah a natna hmel inlang suok der lo an um thei bawk. Hieng hai hi Asymptomatic an ti thung. An taksa hriselna į¹hat lei dĆ¢m, kum la naupang tieng dĆ¢m le an taksa a immunity (Natna laka invĆŖng theina ei kawl ve rĆŖng) an nei į¹hat lei dĆ¢m ani thei.
Symptom (A natna inlang suok dân):-
Hi natna hi, a phut chun hritlang, inkhul le khawsik pangĆ¢i ang hin a’n lang phawt. A hung zuol deu deu a, khawsik kha a hung insĆ¢ng pei a 37oC-38oC hai a hung kĆ¢i tung pei hlak. DĆ¢n naranin khawsik, lĆ» na le inkhul į¹Ć¢wl (dry caugh) hai hin a hung inį¹an deu tak hlak. Mi į¹hen a chun panghai hi a na ĆŖm ĆŖm el hlak bawk. A hung zuol pei a, chuop (lung) a suksiet leiin Pneumonia (chuop natna) an tlun a, a tawpah inthuok theilo in thina an tlun ta hlak a nih. Mi į¹hena chu sungkhaw le inluokin a zui bawk hlak.
Hi natna hi į¹i um hle sienkhawm, VangneitlĆ¢k takin a hrik pai po poin an thipui kher nawh. Asan chu kum la naupang tieng le į¹halai taksa la hrisel le hrĆ¢t lĆ¢i hai hin an tuor thei deuin, a natna hi a thawk hrat thei rak nawh. Chu khĆŖlah, ei piengpui rĆŖng Immunity (taksa sĆ»nga natna lo dangtheina) nei į¹ha hai a hin a thawk hrat thei naw bawk. Amiruokchu, kum upat tieng, hieng kum 60 chungtieng hai le natna khir deu lo kawl rĆŖng hai entirna’n: zuntlum, ru senatna, Asthma. T.B., lung (heart) tieng natna le a dang danghai hin an tuor zo naw b$k tak. Chun mani a immunity nei chĆ¢u deuhai a hin a thawk hrat bawk leiin thina in a man zung zung el a nih. Chuong lai zing chun, mi į¹hen nawk tlung chu a natna invawi tho siin, a zĆ¢i zĆ¢iin an hung dam suok nĆ¢wk el si a nih.
Transmission (A’n kaisĆ¢wng dĆ¢n/ a’n dar dĆ¢n):-
Tu chena hriet dĆ¢n chun, hi natna hi ‘droplet infection’ (tui thli) a inthawka inkĆ¢isĆ¢wng ni a hriet a nih. A natna invawi hai kha an inkhul amani, an insim amani, an khul/insimdawk (phidawk) tui thli (droplet) kha mihriem pang amani, puon hlek/hmawl hlek amani le hnuoi amani a thla tla hlak a, kha tuihlek (droplet) kha, mihriem pangĆ¢iin a kut dĆ¢min a lo va tĆ¢wk pal a, a hmai, a bau, a hnĆ¢rhai alo hang tuoi pal ani chun, ama taksa a khan a hrik (virus) kha a lĆ»t nghal thei a nih. HritlĆ¢ng natna danghai nĆŖk hin a hrik hi a lien deuin a rik deu leiin boruok a thliin a lĆŖn hmang el thei naw leiin hnuoitieng a thla hlk a nih. Chun, hi natna hrik hin lum (temperature) hi a tuor thei rak nawh a, 26oC-27oC vĆŖla lumna hin a that thei. Nisa luma khawm hin darkĆ¢r 2 sĆ»ng an dĆ¢m thei chau ti a nih.
Treatment (A natna enkawl dân):-
VawisĆ»n ni chen hin chu, a hrik thatna ding damdawi mithiem ha’n an la hmu suok hri nawh. Hmun į¹hen į¹henah damdawi chi dang dang hmanga ensin a nih a chu mipui ta dinga hmang thei dinga tlĆ¢ngzĆ¢r iengkhawm ala um nawh. Chu khĆŖlah, a vĆŖngna ding (dang na ding) Vaccine buoipui mĆŖk a nih. Tu chena ding hin chu a nat dĆ¢n zira enkawl le sĆ¢wk zĆ¢ngkhai hi ala ni deu tak. Hi bĆ¢k hi thawthei ei la ni naw leiin, theitĆ¢wpa mani chit lo invĆŖng hi ei dĆ¢mna ding tak a nih.
Prevention (Invêng dân):-
SukdĆ¢m nĆŖkin invĆŖng a į¹ha lem ti hi changchĆ¢wi tlat el ding a nih. Ei invĆŖng dĆ¢n ding hieng ang hin tawi te te’n hang suklang ei tih.
(a) Mi inkhul/insim hai le ei kâr meter 1-2 bêka hla a um ding.
(b) Ringhla deu hai le in chibai, inkuo, pang intâwwk lo ding.
(c) Ei thil themhai a khan a hrik kha a kawp pal thei leiin kut hi sabawna fai taka sawp ngun ding.
(d) Inkhul/insim dingin hmur hupna (mask) hmang ngei ding. Mask a um naw khawma, rawmawl, gamsa hmang el ding.
(e) Tuilum dĆ¢wn le hnuk į¹huona hmang ngun ding, tuilum in a hrik kha a that thei a nih. A hrik kha hnuk a hai a kawp tlat thei bawk.
(f) SĆ¢ le thlĆ¢i rĆŖng rĆŖng hmin į¹halo a fĆ¢k lo ding.
(g) Mipui pungkhawm naa um lo a į¹ha.
(h) Thil them hnunga, hmai, mit le hnâr hai kutin them l lo ding, sawp fai phawt ding.
(i) Self isolation- khawsik, inkhul, insim ngun deu le in ringhal deu hai chu mani a insiehran a, ina kâr 2 (14 days) vêl inkhum tlat ding.
(j) Social Distancing:- Mipui pungkhawm lo ding le puipungkhawm naa um lo ding. Mi le ei inkĆ¢r metre 1 bĆŖka hla a inbiek le um a į¹ha.
(k) Quarantine (khum hranna):- Ringhla deu hai rêng rêng chu ni 14 bêk hmun hrana khum ding an nih a, hi sûng hin a natna fie na dinga test thaw ngei ding an nih.
Ei mawphurna:- Duty
(a) Mi inkhul, insim, khawsik, inthuok harsa ei hmu rĆŖng rĆŖng chun, anni a inthawk insiekieng vat ding. Chuong ang mi chu kĆ¢r 1-2 sĆ»ng khan hi natna umna hmun an va sir ti hriet lem chun, a’n rangthei anga medical department hai inhriettir nghal ding a nih.
(b) Rumours (tlutlang) hai hi Ć¢wi vawng ding ani nawh. Mihai mi thawpĆŖk nghak lovin, mani invĆŖng dĆ¢n le insiekieng dĆ¢n hmang seng ei tiu. Chu chu ei dam khawsuokna ding lampui umsun le į¹hatak a nih. Ringtu hai eini ang bawkin Pathien kuoma į¹awngį¹aina uor nĆ¢wk zuol ei tiu.