Ei Tawng Ziek Dan Hi

~ Prof. Lal Dena, VIRTHLI Columnist

Ei tawng hi a mawia, a mawi ang huin mi tam takin ei ziek suok zo naw lem a nih. Chun, ei tawng ri suok ang tak khawmin ei ziek dik naw bawk. J.H.Lorrain le F.W.Savidge-in Lusei tawng ziekna dingin Roman hawrawpa inthawkin hawrawp an hung siem suok a. Hmar tawng ziekna khawmin ei hung hmang ve el an tah. Ei tawng hi chik taka suihtuhai chun tuta ei alphabet hmang hai hin ei tawng ri dang dang hai an represent zo vawng nawh a, belsa tulin an hril hlak. Chu tieng pang chu la maksan hring ei tah, ei tawng ziek dan dutui nawk zuol ei nuom leiin, in lo ngaituo ve dingin atlawm azawng ka hung thursuok a nih.

1. Prose tawng le poetical tawng thlier hrang: Thutluongtlam tawng (prose) le hla tawng (poetical word) hmang pawl naw thei ni sien. Mi tam takin Hmar tawng ziek thlum an tum pha hla tawng an hmangsa nuol hlak. Kei khawm High School ka kai lai chu love letter ziek chang hla tawng ka lo hmang nasa ve hle hlak.  Zan thla varin eitukver a hung khaw a, khawsawt lai tak love letter ei heih ziek lem chun hla thu’n (poetic word) a tiel buoi naw thei nawh: “Dittak, vawizana sawrlothlapui var kha I lo hmu ve ngei ka ring a. Ei kar tluonglam ang hla sienkhawm, singmit bek chu sawrthlapuiah khin dar ang an intawng ka beisei. Tawnmanga bek buon ang ei inpawm duoi rawiin ti’n laikhum bel zai ka rel tah a…” A tiemtu chun thlum ti mei a tih. Khi thu ziek khi hla tawngin a tiel buoi nasa hle. Alexander Pope-in “prose runs mad”a ti ang pawl ning a tih.

Hmar tawng hausakna pakhat chu prose tawng hran ei nei a; hla tawng hran ei nei bawk a. Prose ziek hrim hrima hla tawngin a tiel buoi ding a nih nawh, dan lo a nih.  Indik si lo ei ching zawngsak pakhat dang chu “thi” hmangna dinga hla tawng “fam”ei hmang kher dam hi a nih. Saptawng a “late” lamtawi (L) mi thi tah hai hmingbulah ei ziek hlak a, hi hi hmang  ve el inla.  Hmar tawng khera ei ziek nuom leh thi tah ti aia (T/t) hmang el inla. Thusep chu thusepin fe sien, hla chu hlain fe el raw se.  Amiruokchu, ei thusep ziek thlawptu le kawmmawitu dinga hla chang  laksawng ruok chu a pawi nawh.

2. “H” belna dinga H bel: Ei tawngah hin “H” belna ding a tam em em. H bel loa kawk dang, H bela kawk dang daih neih tam tak a um. Entirna: bau (bufakna bau), bauh (ui inbauh, mi bauh), chau (hrat naw), chauh (thil tlawm hrilna), chai (sukdar), chaih (siel chaih/lekha chaih), dai (huondai), daih (huntawk). Deu (hmusit)- Mi deu ching naw rawh. Deuh: Ni tin Isu ka lungrilin ka hmangaih deuh deuh a. Ruola, ka pawisa chawiin a daih nawh. Dai bulah kan zun huou huou. Mi’n an ko che chun inhawi vat hlak rawh. Ei tawngah thumalhaiah a bikin vowel-a tawpah hin”H” belna ding tam tak a um. ; etn: ai, ei. Au-a tawp haiah hin a thu izira  h belna ding a tam.

3. William Pettigew style-LH/OU: Rev William Pettigrew khan thilthaw suol tam tak neih sienkhawm, thiltha tam tak a thaw ve tho. Meitei, Tangkhul le Thadou tawnghai kha a lo thiem em em a. Hieng tawng pathumhai grammar khawm a lo siem a; vawisun chena linguist-hai rawn tak a la ni zing. Linguistic research tienga a thaw hlawk leiin Royal Asiatic Society-ah member inza um a kai hiel. Eini’n  HL ei hmangna po po-ah hin Pettigrew chun LH a hmang lem; entirna Lhungdim.  Eini chun Hlungdim ti’n ei ziek lem. Nasal sound-a inthawka suih khawmin Lhungdim tia ziek hi an dik lem a nih. Chuleiin, hl ei hmangna po po hai hi lh hmang lem a awm. Entirna: Hi ka thutak le ka lha ni sien.

Pettigrew-in Meitei le Thadou-hai ta dingin O aiin OU a siempek a. Entirna: Thoudam, Thoubal, thounaphaba, add. Thadou hming le thumal khawm O aia Ou hmang vawng a nih; etn: Touthang, Lhouvum, Sitlhou le add A thenin thluktawia AW aiin Saptawnga O ei hmanga. O hmangna hrim hrim thumal hran tam tak ei neih bawk a. Thluktawia AW aia  O ei hmang ta si chun, O hmangna renga hai OU hi hmang law law lem inla. Entirna: Khoubak an sang. Mi pou pou hlouhna ang an nih, add. . Eini lai mi thenkhatin Pettighrew style hi an kawpi ve a, Zote tia ziek dingin Joute ti’n an ziek hlak. An hming chu an nuom nuomin ziek raw hai se.

4. G.A.Grierson style MH: Linguist hmingthang G.A.Grierson chun Linguistic Survey of India-ah hieng ang hin ei hnam hming a ziek ei hmuh a: MHAR. Heih suih chet chet tu’m, a lo indik lem a ni naw maw? Ei tawng thumal tam tak hi hnar ria inthawka a lamrik ziek suok chun mhar, mhangaih, mhasiel, add, tia ziek lem ding ni awm tak a nih. MH ang bawka hmang ding LGN a um nawk a. Mizo Tawng Chikna ziektu Prof Zuali Chhangte, Linguist Expert khawmin “ngha, ngat, nghawr, add” a ziek hlak hai hi H a hmasa ding a nih a tih,etn:“hnga,hngawr”le add.

Hi ruol ruol hin HR ei hmang hai po po khawm hi RH ni lem awm tak a nih. Welsh mihai chun eini’n HR ei hmangna po poah RH an hmang lem tlat,etn: Rhiannon Eini chun Hriannon ti’n ziek ei tih. Thumal hieng rhietna (hrietna), rhawk (hrawk,), rhat (hrat), rhiemrhei (hriemhrei), add, ti hai khawmhi R a hmasa lem ding ni awm tak a nih.

5. T hnuoia sunhang aia TR/tr hmang: Tulaia ei chaih vet t hnuoia sunhang aia TR (tr) hmang hi zuk suih met ei tih.  A hmaa ei hril ta angin, Pu Buong-hai ruolchamin ei tawng lam dikna dingin AW (crawl) , CH=chaw,  NG=eng an mi lo siemsa pek a. Hi hawrawp pathumhai hi an lang dana Roman hawrawp pahni siekawp ni hai sienkhawm pakhat an nih a, ri khat an neih bawk, a hmangnaah khawm fe kawp peiin ei the ngai nawh. Entirna: Aw chawlna ram ngaiin kan rum. Hi taka aw, ch, ng hai hi an karah hawrawp dang tla zep a um nawh. A san chu hawrawp pakhat an ni tlat leiin.

Hieng ang bawkin T hnuoia sunhang aia TR (tr) hmang ei tiu; TR/tr= tri. Tuhin chu Aw, Ch le Ng-haiin ri khat an neih ang bawkin tr hi tri a ni tah, ri khat chauh neih hawrawp a nih ve. AW, CH le NG pakhat an nih a, the loa, ei hmang ang bawkin tr khawm pakhat, ri khat neih tri a ni leiin the loin ei hmang ding a nih. Entirna: Ka phing a tram. Kristien, trawngtrai zing rawh. Trhangpui ngai hai trhangpui hi a trha. Hi takah hin en rawh leh, tr hi aw, ch le ng ang bawkin pakhat a ni ta leiin ei hmang kawp peih a nih. Tr ei hmang ding chun hieng ang hi hmang dan ding a nih. T-h-r-angpui tia ei ziek chun tr a ni tah nawh, a kara consonant pakhat h a tla tah leiin, an dik thei nawh. Tr hmang hi a trha, a remchang; amiruokchu trhe hran loin hmang a trha. Thenkhat chun Sap le hnam dang ha’n lam thiem naw ni hai lo ti rek an tih. Hmar tawng an lam/hmang thiem nuom chun an inchuk el ding a nih. Eini khawma Saptawng anni anga lam thiem ei tuma, ei inchuk el a nih.

Thu tlang kawmna: Khi taka point pakhatna le pahnina khi chu awlsam takin ei hmang nghal thei ring a um. Amiruokchu, point pathumnaa inthawk pangana  chen khi chu an dik ti inla khawm Serhmun khuoa lunghlu zawr tum ang chauh la ning ei tih. Tu theida lo dingin eini rawi chu “kan thaw dan kher, ka ti dan kher“ti mi ei ni a; “O ti rawh” an ti khawma, “Kan in ka thlen huna zawng ‘auh’ ka ti leh tho tho ang” ti pawl deuh ruok ei nih. Linguistic subject tieng khawm eini mi ngei research scholar fel tak tak ei neih tah a. Mysore-ah Linguist Expert-hai leh khun ei alphabet le trong thua workshop dam la neih thei inla chu, ra trha la hung suok ngei a tih.